Analitik Hiyerarşik Süreç

Karışık, anlaşılması güç sorunları çözebilmek için kullanılan Analitik Hiyerarşi Süreci (AHS) (Analytic Hierachy Process-AHP) yöntemi, hiyerarşilerin oluşturulması, üstünlüklerin belirlenmesi, mantıksal ve sayısal tutarlılık olmak üzere üç temel prensip üzerine kurulmuştur (Güner ve Yücel, 2007). Bununla birlikte, çok kriterli karar problemlerinin AHS ile modellenmesinde; problemin tanımlanması, kriterlerin belirlenmesi, alternatiflerin ortaya koyulması, hiyerarşik ağaç diyagramının çizilmesi, kriter ağırlıklarının belirlenmesi, alternatiflerin her kritere göre puanlanması, her alternatifin çok kriterli puanının elde edilmesi, genel puanların karşılaştırılması ve en iyi alternatifin seçilmesi aşamaları gerçekleşmektedir (Ulucan, 2007).

AHS yöntemi ile birden çok amacın en doğrusuna ve iyisine ulaşma sürecinde çok kriterli karar verme yöntemleri içerisinde 1970’li yıllarda Saaty tarafından geliştirilen ve birçok farklı disiplinde sıklıkla kullanılan bir uygulama metodudur. Bu yöntem, özellikle büyük ölçekte paydaş katılımının sağlanarak problemin çözümlenebilmesi için başvurulan çok kriterli karar verme metodları içerisinde en uygun yoldur. Ayrıca farklı meslek guruplarının ve halkın da içinde bulunduğu geniş kapsamlı paydaş katılımının değerlendirilebilmesi açısından uygun ve etkin bir yöntemdir. Ayrıca AHS süreç içerisinde dahil olacak tüm karar vericilerin tüm alternatifleri ve alternatiflerin alt kriterlerine göre değerlendirme yaparak ikili karşılaştırma yapma algoritmasına göre ilerlemektedir (Ertunç ve Çay, 2020).

AHS yöntemi 6 adımdan oluşan ve birbirini takip eden bir mekanizmadır. Bu adımlar:

 AHS Hiyerarşisinin Kurulması

AHS yönteminde karar hiyarşinin kurulması sürecinde birinci öncelik olarak probleme yönelik temel amacın tespit edilmesi ile başlanır. Amacın belirlenmesi ile birlikte devamında amaca yönelik kriterler oluşturulur. Daha sonrasında ise elde edilen kriterlerin ikili çarprazlanması temel amaca yönelik stratejiler belirlenerek hiyerarşi kurma süreci başarı ile sonuçlandırılı (Saaty, 1980; Saaty, 1995; Saaty, 2008).

Şekil 3.8. Örnek AHS mekanizması

 AHS Kriterleriin ve Alt Kriterlerinin Belirlenmesi

Yapılacak olan çalışma kapsamında bilimsel çalışmalar ve diğer veriler yardımıyla amaca yönelik kriterler ve alt kriterler belirlenir.

 AHS Yöntemine Göre İkili Karşılaştırma Matrisinin Oluşturulması

Araştırma konusunda yönelik belirlenenkriterler ve alt kriterlerin önem düzeylerinin belirlenmesi için kendi içinde ikili karşılaştırma matrisi oluşturulur (Saaty, 1995). AHS’de problem hiyerarşik bir şekilde yapılandırılır. Hiyerarşinin en üst tepesinde amaç, orta kısmında ana ve alt kriterler, en alt kısmında ise alternatifler yer almaktadır. Buradaki amaç, kriterleri kullanarak en iyi alternatifin seçilmesini sağlamaktır. Bu doğrultuda ikili karşılaştırma matrisleri oluşturulur. İki faktörden birinin diğerine göre daha fazla tercih edilmesi veya üstünlüğünün ortaya konmasına ikili karşılaştırma denir. Bu matrisler karar vericinin kendi yargılarına dayanmaktadır. Karar verici bu kararı verirken Saaty’nin (2008) oluşturduğu 1-9 ölçeğine göre (Çizelge 3.3.) değerlendirmesini yapmaktadır.

Çizelge 3.3. Önem dereceleri ve tanımları (Saaty,2008) Önem

Derecesi

Tanım Açıklama

1 Eşit Önemli İki alternatif amaca eşit derecede katkıda bulunur

3 Birine oranla daha düşük derecede önemli

Bir amacın diğerie göre daha düşük derecede tercih ettirir

5 Kuvvetli derecede önemli Bir amacın diğerine göre kuvvetli bir derecede tercih ettirir

7 Çok kuvvetli derecede önemli

Bir amacın güçlü bir derecede diğerine göre tercih ettirir

9 Mutlak derecede önemli Bir amacın diğerine göre mutlak derecede baskın olarak tercih ettirir

2, 4, 6, 8 Ortalama değerler Uzlaşma gerekmesi durumunda kullanmak üzere diğer derğer yargılar arasında düşün değerler

 AHS’de Yerel ve Global Ağırlıkların Belirlenmesi

İkili karşılaştıma matrisi sonucunda ilgili matrisin önemini vurgulayan ağırlığın hesaplanmasıdır (Sipahioğlu, 2008).

 AHS’de Tutarlılık Hesabı

AHS mekanizmasına göre ikili karşılaştırmalar sonucunda elde edilecek olan nicel verinin tutarlı olup olmadığı bilgisine ulaşma aşamasıdır. Tutarlılık oranı (CR) 0,10 altında olduğu durumlarda elde edilen sonuçların tutarlı olduğu, eğer elde edilen değer 0.10’a eşit veya büyükse hesaplama yönetiminde bir yanlışlık olabileceği gibi ayrıca, mekanizma içerisinde karar vericilerden elde edilen bir değerin tekrardan değerlendirilmesi gerektiği anlamına gelmektedir.

CI=(λmax –n) / (n–1)

CR = CI / RI formülü ile tutarlılık oranı hesaplanır (Güner, 2005; Chen,2006;

Baunruamkaew, 2012).

 Öncelik Değerlerinin Hesaplanması:

Kriterler bağlamında elde edilen değerlere göre ortaya çıkan alternatiflerin önceliklendirmesi olarak bilinir. En büyük değere sahip alternatif AHS sonucuna göre kabul edilmesi en çok önerilen alternatif anlamına gelmektedir.

Saaty (1985) AHS yönteminin avantaj ve dezavantajlarını şu şekilde ifade etmiştir:

AHS’nin Avantajları (Saaty, 1985 ve Yavuz, 2011):

 Nicel ve nitel tüm verileri analiz edebilir olması,

 Ekonomik, sosyal, çevresel, hukuksal ve diğer tüm amaçları değerlendirebilir olması,

 Farklı paydaş gruplarının katılımını sağlayarak geniş katılımı kolaylaştırabilir olması,

 Verilerin değerlendirilmesi ile elde edilecek olan tutarlılık oranı ile karar yönlendirme yapabiliyor olması,

 Şeffaf bir karar verme süreci ortaya koyması.

AHS’nin Dezavantajları (Saaty, 1985):

 Anket hazırlama ve uygulama sürecini zor ve zaman alıcı olması,  Stratejiler ve tercihler arasında tutarsızlıklar ortaya çıkabilmesi,

 Sözel verilerin sayısal veri ölçeğine dönüşmesi esnasında farklı varsayımların ortaya çıkabilmesi,

 Tutarsızlık değerlendirmesinin ağrılık bakımından paydaştan paydaşa göre değişebiliyor olması,

Şekil 3.9. AHS'nin avantajları:22

22 Saaty’nin 1985 yılında “The Analytic Hieararchy Process – What It Is And How It Is Used” adı ile yayınlamış olduğu makaleden yararlanılarak yazar tarafından hazırlanmıştır.