Amerika’da alışveriş merkezlerinin gelişimi

Amerika’daki alışveriş merkezlerinin gelişimi sürecine baktığımızda, 1900’lü yıllardan itibaren oluşmaya başladığını görürüz. 1920’lerde başlayan süpermarketler oluşturdukları zincirlerle 40 sene sonrasında olgunluğa ulaşmış ve ilk “mall” alışveriş merkezi konseptinin oluşmasını sağlamıştır. Bahsedildiği üzere, 1931’de Highland Park gibi ilk alışveriş merkezlerinin açılması, araba üretiminin artması ve araba sahipliğinin artmasıyla şehir merkezlerindeki çok katlı süpermarketler etrafındaki otopark yetersizliği gibi nedenlerle tüketici eğilimlerini alışveriş merkezlerine kaydırmaya başlamıştır. 1945 yılına gelindiğinde Amerika’da sadece 8 alışveriş merkezi bulunmaktayken, 1960 yıllarında inanılmaz bir gelişim göstererek 3840 sayısına ulaşmıştır (Walsh, 1994). Coleman’a göre ise (2007, s.42), 1945 yılında sadece 45 kent dışı alışveriş merkezi bulunmaktayken, 1958 yılında 2900 sayısına ulaşmıştır. Bu duruma özellikle artan populasyon ve üretimin getirdiği

teknolojik gelişmeler ve artan araç sahipliğinin sonuçları neden olmuştur. Şehir içinden kaçmak için uydu kentleşme gündeme gelmiştir.

21 Nisan 1950’de, Northgate Alışveriş Merkezi Seattle’da ilk bölgesel alışveriş merkezi olarak açılmıştır. Kiracıları dünya çapında bilinen müşterileri mıknatış gibi çekmesi beklenen “anchor” adı verilen markalar olarak düzenlenmiş ve alışveriş merkezinin iki ucuna dumbbell tasarımı şeklinde yerleştirilmiştir. Crawford (2002, s.23) belirttiği üzere, İkinci Dünya Savaşı sonra alışveriş merkezi planlaması içinde kendini en çok gösteren tasarım ankor veya büyük çekim mağazalarının ana merkezin iki ucuna yerleştirilmesi adı veriln dumbell tasarımı olmuştur. Şekil 2.1’de Northgate Mall planı verilmiştir.

Şekil 2.1 : Northgate Mall planı, Seattle.

1954 yılında Detroit’te açılan ve Victor David Gruen’in tasarladığı Northland Alışveriş Merkezi ilk kent dışı açık hava merkezine bir başka örnektir. Bu merkez de, merkez büyük çekim mağazası etrafında kümelemiş diğer mağazalar ve 3 yaya yoluyla birlikte “cluster” tipi kümelenmiş bir tasarım planına sahipti (Coleman, 2007, s.42) Zamanla gelişen Detroit kenti, alışveriş merkezi etrafında gelişimini sürdürmüştür. Northland Mall, 1974 yılında kapalı alışveriş merkezine dönüştürülmüştür (Şekil 2.2).

Şekil 2.2 : Northland Mall, Detroit.

Kriskiewicz’e göre (2003, s.1), yarım yüzyıl önce Avusturya kökenli mimar olan Victor Gruen Amerika’ya kapalı alışveriş merkezi tasarımını göstermiştir. Gruen’den önce, Amerika’da geleneksel şehir merkezleri ve ulaşım ağları etrafında toplanan süper market zincirleri olmak üzere 2 tür alışveriş mekânı bulunmaktaydı. Günümüzde alışveriş merkezleri Gruen’in ilk tasarımlarına benzemese de, Gruen’in dünyaya bakış açısının etkilerini halen taşımaktadır (Kriskiewicz 2003).

Gruen, dünyaya yayılan bu “mall” tasarımını şehir merkezlerinin ticari ve sosyal açıdan yeniden canlandırmak amaçlı düşünmüştür. Tasarımlarında, konutları, apartmanları, okulları ve hastaneleri alışveriş merkezleri etrafında planlamıştır. Ne yazıkki, oluşturduğu prototip yapı, kapitalist anlayış içinde defalarca kapalı kutu yapılar olarak örnek alınmış ve dünyaya yayılmıştır (Aksoy, 2004).

1956 yılında Gruen’in tasarladığı Southdale Alışveriş Merkezi Minneapolis’te açılmış ilk tamamen kapalı ve ayarlanabilir havalandırma sistemli ilk alışveriş merkezi olarak görülmektedir (Koolhaas, 2001). Zamanının en büyük merkezi olan bu alışveriş merkezinde araba park giriş çıkışlarıyla yaya giriş çıkışları iki ayrı yüzeyde düzenlenmiştir. Southdale Mall ile ilgili görseller Şekil 2.3 ve 2.4’te verilmiştir.

Şekil 2.3 : Southdale Mall, Minneapolis.

Şekil 2.4 : Southdale Mall planı, Minneapolis.

Alışveriş merkezleri farklı alanlarda verdiği hizmetler ile daha geniş alana yayılmıştır. Californiya’daki “ Del Amo Fashion Center” örnek verilebilir. 1992’de yine Minnesota’da açılan “Mall of America” büyüklüğü ile ilk mega mall kavramının oluşmasına neden olmuştur. Bu merkezde alışverişin yanı sıra sosyal ve kültürel etkinlikler, sportif faaliyetler ve eğlencede önemli bir yer tutmaktadır (Koeppel, 1992).

Amerika’da perakende gelişiminin de alışveriş merkezleri üzerinde etkisi büyüktür. Her tür gelir grubuna hitap eden 1960 yılında kurulup gelişen Wal Mart gibi hipermarket zincirleri, alışveriş merkezi bünyelerinde çekim merkezleri olarak yer alması alışveriş merkezlerine olan ilginin büyümesine neden olmuştur. Alışveriş merkezleri yayıldıkları alanın genişliği, içinde bulunan aktivitel ve mimarisi gereği sanatsal yapılar olarak değerlendirilmeleri sonucu, çağın ekonomik ve kültürel simgeleri haline gelmiştir (Tuncer ve diğ., 2007)

Amerika’da alışveriş merkezi sayısı 20. y.y.’ın ikinci yarısından itibaren hızla artmaya başlamıştır. Cushman&Wakefield tarafından 2014 yılının Nisan ayında yayınlanan Global Alışveriş Merkezleri Raporu’na göre Amerika ve Kanada’nın alışveriş merkezi gelişiminin başını çektiği kıtada 35.000’den fazla alışveriş merkezi ve 618,3 milyon m2’lik kiralanabilir alan bulunmakta, 1000 kişi başına düşen kiralanabilir alan 2000 m2/kişi düzeyindedir. Kent ölçeğinde, California toplam alanın %12’si gibi bir ölçekle alışveriş merkezlerinin en yoğunlukta olduğu şehir olarak, arkasından gelen Texas ve Florida kentleri sırasıyla 54,1 milyon ve 46,5 milyon m2’lik kiralanabilir alana sahip olan kentler olarak belirtilmiştir. Kanada ise 34 milyon m2’lik kiralanabilir alanıyla Brezilya’nın 2,5 katı büyüklüğünde alan hacmine sahip olduğu ifade edilmiştir.

Raporda, Amerika’da önümüzdeki 3 yıl içinde 758 adet yeni alışveriş merkezinin açılacağı ve yaklaşık 11,2 milyon m2’lik kiralanabilir alan ortaya çıkaracağı belirtilmiştir. Kanada için ise aynı zaman diliminde, 46 yeni merkez ile yaklaşık 1,5 milyon m2’lik yeni kiralanabilir alan öngörülmüştür.