Amerika Birleşik Devletleri

Amerika Birleşik Devletleri’nde uygulanan kamu politikalarının temel özelliği üçüncü kişilere dayalı olarak kurgulanmış olmalarıdır. Güçlü devlet geleneğine tepki olan bu yaklaşımda, özel sektör önemli rol oynamaktadır. Bilhassa 1960’lara kadar olan dönemde devletin sanata desteği, vergi muafiyeti ve bağış yapanlardan yapılan kesintiler ile sınırlı olmuştur. Devletin bu alana uzak kalışının nedenleri, kültürel kurumların feodal bir mirasa sahip olmayışına, sanatın gereksiz bir lüks olduğuna duyulan inanca ve devletin küçüklüğüne dayanan cumhuriyetçi anlayışa dayandırılmaktadır (Zimmer ve Toepler, 1999: 42).

Sanata yönelik en büyük yatırımların sahiplerinden biri olan Ford Foundation tarafından 1950’li yıllarda sanatın devlet ile olan ilişkisine yönelik yaptığı girişimden önce, sanat tamamen özel sektördeki patronların tekelinde faaliyet göstermiştir.

3 _{The Guardian, 28 Mart 2011, https://www.theguardian.com/culture/2011/mar/28/arts-council-}

report-select-committee/ Erişim tarihi: 10.05.2015.

4 _{BBC, 10 Temmuz 2014, http://www.bbc.com/news/entertainment-arts-28243809/ Erişim tarihi:}

10.05.2015.

5 _{The Guardian, 8 Aralık 2014, https://www.theguardian.com/uk-news/2014/dec/08/arts-council-}

54

McNeil Lowry başkanlığındaki Ford Foundation, sanatın devlet yardımı alabilecek yasal bir alıcı haline getirilmesi ve bu bağlamda bir politika oluşturulması için geniş çaplı bir program başlatmıştır. Bu girişim, sanat üretim ve sunma sürecinin yüksek maliyetli olmasından kaynaklanmıştır. Özel sektörün üzerindeki bu mali yükün paylaşılması için yapılan girişimler 1965 yılında NEA’nın kurulmasıyla sonuçlanmıştır. Böylece devlet de sanatın finansmanı noktasında, özel sektör ve sivil toplum kuruluşları kadar olmasa da, üçüncü bir aktör olarak rol almaya başlamıştır (DiMaggio, 1986: 74).

ABD’de iki tür tiyatro işletmeciliği anlayışı varlık göstermektedir. Bunlardan ilki “ticari işletmecilik”tir. Ticari işletmeciliğe dayanan anlayışta, tamamen kar elde etmeye odaklı tek oyunluk prodüksiyonlar sahnelenmektedir. Bu oyunları ortaya koyanlar daha çok Broadway’de varlık gösteren nitelikte ticari işletmelerdir. Devletin bu tür işletmelere herhangi bir destekte bulunması söz konusu olmamaktadır. Oyunun tamamı, yapımcının ve diğer yatırımcıların sermayesi ile finanse edilmektedir.

İkinci tiyatro işletmeciliği türü olan kar amacı gütmeksizin kurulan yerel repertuar tiyatroları, ticari işletme olarak faaliyet gösteren tiyatrolardan farklı olarak, devletten belirli oranlarda maddi destek almaktadırlar. Ne var ki proje bazında alınan bu destekler çoğu zaman oldukça yetersiz gelmektedir. Bu durum tiyatroların bütçelerinin büyük bir oranını özel fonlardan ve vakıflardan alınan desteklerin oluşturmasına yol açmaktadır.

ABD’de sanat yönetiminin örgütsel yapısı çok boyutlu olmakla birlikte, sanata verilen desteği kaynaklarından yola çıkarak üç grupta sınıflandırmak mümkündür. Bunlar kısaca;

- Doğrudan devletin verdiği destekler (NEA aracılığıyla verilen eyalet, bölgesel veya yerel düzeyde kurumların verdikleri destekler)

- Doğrudan veya dolaylı olarak verilen diğer kamusal destekler (çeşitli federal birimler veya kurumlar tarafından verilen destekler)

- Özel sektör tarafından verilen destekler (bireysel, kurumsal veya şirketler düzeyinde verilen destekler) olarak sıralanabilir (NEA, 2012: 1).

55

Ülke geneline bakılarak sanata verilen tüm destekler karşılaştırıldığında, özel sektörün yaptığı yatırımların diğer aktörlerden fazla olduğu görünmektedir. Bu sonuca götüren temel sebep, Amerikan vergi sisteminin sanata yapılan yatırımlar için vergilerde uyguladığı teşvik indirimleridir (NEA, 2012: 2). Bireylerin, şirketlerin ve hayır kurumlarının sanata yapmış oldukları yatırımlar oldukça ciddi oranda vergi muafiyeti sağladıkları için sanat piyasasının büyük bölümü bunların elindedir. Böylece sanat alanında yatırım yapan şirketler ve kurumlar, hem maddi olarak büyük avantaj sağlamış olmakta, hem de sanatsever bir görünüm yaratarak toplumdan takdir kazanmaktadırlar.

Bu sistemin temelinde 1960’lı yıllarda ABD’de kamunun sanatı finansmanında da vurgulanan “vergi kaybı” kavramının tartışılmaya başlanması yatmaktadır. Vergi kaybı özellikle ABD’de devlete ödenmesi gereken verginin, yapılan bağışlar nedeniyle uygulanan vergi indiriminden doğan kaybı ifade etmektedir. Bu durum hem liberal ekonominin istediği biçimde daha özelleştirilmiş bir sanat yönetimine yol açmış, hem de sermaye sahiplerinin yüksek vergi vermelerini engelleyerek sanata yapılan yatırımları arttırmıştır. Sanat eseri bağışlayanlara hem malın piyasa değerini gelir vergisinden düşüren, hem de eserin değer artışından ödenmesi gereken kazanç vergisini ortadan kaldıran çifte indirim 1986 yılında kaldırılmıştır. Böyle bir değişikliğe gidilmesi devlet sübvansiyonlarının göz ardı edilerek, bağış oranlarında ciddi bir azalmaya yol açtığı için yoğun eleştirilerle karşılaşılmıştır (Wu, 2005: 45 - 49).

Günümüzde NEA’dan destek alıyor olmak, sanatçılar ve sanat kurumları için bir prestij ifadesine dönüşmüştür. Vakıftan destek alanların belirli bir standardın üzerinde olduğu ve kalitesinin onaylandığı hem sanat çevresi hem de toplum tarafından kabul edilmektedir. Bu durum, destekleyen özel vakıflardan, şirketlerden ve kişilerden alınacak diğer desteklere de olumlu yansımaktadır. NEA tarafından desteklenmeye layık görüldüğü bilinen bir sanat eseri, sanat kurumu ya da bir sanatçı, destek veren diğer aktörlerden daha yüksek miktarlarda yardım alabilmektedir (Zimmer ve Toepler, 1999: 43). Nihayetinde önemli olan devletin yaptığı yardımın miktarı değil, yapmış olmasıdır. Bir başka deyişle devlet sanat alanına müdahil olmuş olsa da, sanatsal alanda temel aktör hala üçüncü kişiler olarak kabul edilmektedir.

56

ABD’de sanata verilen desteğin kaynakları devlet desteği, devlet desteğinin dışında kalan diğer kamusal kurumların verdiği destekler ve özel sektör desteği olarak sınıflandırılmaktadır.

Devlet Desteği

ABD’de birçok Avrupa ülkesinde olanın aksine, sanat yönetimi konusunda söz sahibi olan tek bir kurum veya kişi bulunmamaktadır. Bununla birlikte devlet, toplam bütçenin %7’si gibi bir oranı başta NEA aracığıyla olmak üzere, çeşitli kamu destekleriyle kar amacı gütmeyen sanat topluluklarına aktarmaktadır. Desteklenecek sanat topluluklarının seçilmesi, herhangi bir siyasal çıkar gözetmeksizin veya devletin politikalarına uygun olup olmadığına bakılmaksızın, liyakat usullerine göre yapılmaktadır. Bu seçimi yapan kurulda alanla ilgili uzmanların bulunması sisteme duyulan güveni de arttırdığı gibi desteği alan toplulukların da başarısı tescillenmiş olmaktadır (NEA, 2012: 3).

1965 yılında kurulan Ulusal Sanat Vakfı (NEA)’nın kuruluş amacı ABD’nin kültürel mirasını tüm ülke geneline yaymak olarak belirlenmiştir (Bauerlein, 2009: 1). Desteğin verileceği kuruluşların seçilmesi süreci adayın başvurusu ile başlamaktadır. Alanın uzmanlarından oluşan bir komite tarafından incelendikten sonra, ön elemeden geçen adaylar Ulusal Sanat Konseyi’ne (National Council on Arts) gitmektedir. Bu konsey Amerikan Başkanının atadığı ve Senato’nun onayladığı akademisyen, sanatçı, sanat yöneticileri ve sanat patronlarından oluşan 18 kişiden oluşmaktadır. Konseyin 6 üyesinin oy hakkı bulunmamakta ve görev süreleri 2 yıl ile sınırlı olmakla birlikte, geri kalan üyeler 6 yıllığına atanmaktadır. Konsey, komitenin tavsiyelerini incelemek için yılda 3 defa toplanıp, kendi görüşlerini ekledikten sonra nihai karar için NEA başkanına göndermektedir. Verilen kararlarda son söz başkana aittir (NEA, 2012: 4).

NEA kaynak aktarımı yaparken, eyaletlerde bulunan sanat konseyleri ve yerel sanat kurumları ile işbirliği içindedir. Böylece ülkenin birçok bölgesine sanat için destek verilmesi mümkün olmaktadır (NEA, 2012: 6-10). Yerel düzeydeki sanatsal girişimlere yapılan yardımlar, sanatın topluma ulaştırılması açısından büyük önem taşımaktadır. Finansman açısından büyük ticari işletmelere göre çok daha fazla sorun

57

yaşayan yerel topluluklara NEA aracılığıyla verilen destek devamlılıklarını sağlamaktadır.

Diğer Kamusal Destekler

NEA dışında kalan, NEA ile işbirliği halinde veya tamamen ondan bağımsız olarak faaliyet gösteren çeşitli kamu kurumları da ABD’de sanata kaynak aktarma konusunda aktif rol oynamaktadır. Bunlardan bazıları doğrudan sanata, sanatçıya veya bir kültürel etkinliğe kaynak sağlamak şeklinde destek olurken, bir kısmı da kamu yararına bunların üretimini, saklanmasını ve sergilenmesini sağlayarak destek olmaktadır (NEA, 2012: 11).

Bu kamu kurumları, doğrudan destek veren kamu kurumları, federal müzeler ve gösteri sanatları merkezleri, federal hükümete bağlı sanatla ilişkili bünyelerinde yer verdikleri çeşitli programlar olarak sıralanmaktadır. Bunlara verilecek birkaç örnek Savunma Bakanlığı’nın askeri bandoları, askeri sanat festivali, askeri sanat koleksiyonları, Amerika Jeoloji Araştırmalarının “Bir Sanat Olarak Dünya” programı, Ulusal Orman Hizmetlerinin “Ormanı Keşfedelim” programı olarak karşımıza çıkmaktadır (NEA, 2012: 16).

Özel Sektör Desteği

ABD’de vergi sisteminin bağışlara ve vakıflara sağladığı teşvikler sanat alanında en çok yatırım yapan aktörlerin özel şirketler, kişiler ve vakıflar olmasına yol açmaktadır. Amerikan yasalarına göre 1917’den beri kar amacı gütmeyen kurumlara yapılan bağışlar, vergi mükellefleri için vergide indirim nedeni olarak kabul edilmektedir. Bu durum özellikle yüksek geliri olan bireylerin ve şirketlerin sanata yatırım yapmasına ve birçok vakfın kurulmasına yol açmaktadır (NEA, 2012: 18).

Amerikan sisteminin Avrupa ülkelerinde uygulanan sistemlerden en temel farkı, devletin doğrudan sanata müdahale edebileceği bir mekanizmanın olmayışıdır. Amerikan sistemin işleyişi vergide yapılan kesintiler ve indirimler ile sürdürülmektedir. Yüksek vergi ödemektense sanata yatırım yapılmasının şirketler

58

tarafından tercih edilmesi, sanata verilen devlet desteğinin birincil kaynak olmasının da önüne geçmiştir.

ABD’deki çok sayıda aktörün rol aldığı sanata kaynak aktarılması sürecinin ez zayıf noktası, sahip olduğu karmaşık yapı ve ekonomideki dalgalanmalara karşı hassas olmasıdır. Ekonomik bir olumsuzluk ile karşılaşıldığında özel şirketler bütçelerinde kısıtlamaya gitmekte, kısıtlanan kalemlerin başında da sanata aktarılan teşvik ödenekleri gelmektedir. Bu durum, tarih boyunca birçok tiyatronun kapanmasına da neden olmuştur. Ancak bu olumsuz gelişmelerin yanı sıra, sanatın bir piyasasının oluşmuş olması ve sistemin dinamik olması yeni sanat kurumlarının, yeni sanat formlarının kısacası sürekli yenilenen ve devinimi hiç bitmeyen bir sanat hayatını meydana getirmiştir.

Anglo-Sakson modeline benzer bir anlayış Rusya’nın tiyatro yönetiminde de görülmektedir. Rusya’da 1959 yılından itibaren birkaç büyük tiyatro dışında tüm tiyatroları özelleştirme yoluna gidilmiştir. Maly ve Bolşoy tiyatroları gibi önemli birkaç tiyatro dışında kalanların arkasındaki devlet desteği önemli ölçüde azaltılmıştır. Yalnızca oyunların sahneleneceği binayı sağlama ve sanatçılara emeklilik ve hastalık dönemlerinde destek olma noktasında devletin desteği sürdürülmüştür. Oynadıkları oyunların türüne göre ayrılan tiyatrolarda seyirci sayısının belirli bir oranın altına düşmesi yönetim başarısızlığı olarak kabul edilerek, yönetimin değiştirilmesi yoluna gidilmektedir. Geleneksel olarak Rus toplumunda tiyatroya gitmek yaygın bir uğraş olduğu için, tiyatronun piyasa koşullarına bırakılması daha kolay olmuştur (And, 1993: 21).