Alpullu Şeker Fabrikası’nın Kuruluş Hazırlıkları

1923 yılında toplanan İzmir İktisat Kongresi’nde sanayi yapılanmasının yol haritası belirlendikten sonra sanayileşmenin önündeki en önemli engellerden biride, kurulacak fabrikalara maddi kaynak sağlayacak finans kuruluşları ile yeterli sermayenin olmamasıdır. 1924 yılında Mustafa Kemal’in bizzat teşviki ile Türkiye İş Bankası kurulmuştur. Türkiye İş Bankası’nın Erken Cumhuriyet Dönemi sanayi tesislerinin birçoğunda iştiraki olmuştur. Alpullu Şeker Fabrikası’da bu işletmelerden bir tanesidir.

Şekil 3.21 İş Bankası Sergisi Alpullu Şeker Fabrikası Köşesi [68]

Alpullu Şeker Fabrikası konum olarak Trakya’nın merkezindedir. Hemen yanından Ergene Nehri geçmektedir. Su kaynağına yakınlık şeker fabrikaları için yer seçiminde en önemli faktörlerden biridir. Uşak Şeker Fabrikası’nın Alpullu’dan sora üretime başlama nedenlerinden biri olarak su kaynağının yetersizliği gösterilmektedir [49]. Lojistik açısından İstanbul’a yakın olması avantajının yanında, tren yolu9 ulaşımı olması ve Edirne-İstanbul karayolunun yanında olması, fabrika yerinin seçiminde etkili olan diğer faktörlerdir. 06.10.2013 tarihinde, Alpullu Şeker Fabrikası’nda teknik ressam olarak çalışmış ve emekli olmuş bir emekli ile yaptığımız söyleşide yer seçimi için üç kişinin geldiğini, önce Babaeski civarında bir yer bakıldığını ancak yeterli büyüklükte bir arazi bulunamaması üzerine Babaeski’nin Mutlu (Kofalça) Köyü’nden Bekir Toker isminde bir Osmanlı ağasının şimdiki fabrika yerleşkesinin yerini hibe etmesi üzerine fabrikanın buraya kurulduğunu anlatmıştır.

9 _{Tren İstasyonu 1908 yılında Fransızlar tarafından yapılmıştır ve 1937 yılında} devletleştirilmiştir [86]

70

Şekil 3.22 Mimar Sinan Köprüsünden Fabrikanın Görünümü [68]

Şeker fabrikası emeklisinin anlattıklarını doğrular nitelikte Nazım Taygun makalesinde arazi seçimini anlatırken aslında araziyi hibe eden zatın daha sonra bu arazinin parasını kat kat çıkarttığını anlatır. Fabrika için bağışlanan arazinin çevresindeki tüm araziler bu zata aittir ve daha sonra fabrikaya ek binalar lazım oldukça yine bu şahsın arazilerinden yüksek fiyatla (metrekaresi 5-50 kuruş olan araziler1-2 liraya çıkmıştır) satın alınmak zorunda kalınmıştır [70].

71

Uşak Şeker Fabrikası’nın temeli atıldıktan sonra Trakya’da özel girişimcilerin ve bölge milletvekillerinin bir araya gelmesi ile “İstanbul ve Trakya Şeker Fabrikaları Anonim Şirketi” kurulmuştur. Şirketin kurulmasına; Edirne Milletvekili Faik Kaltakkıran ile Hüseyin Rıfkı Arduman, Tekirdağ Milletvekili Faik Öztrak, Çatalca Milletvekili Şakir Kesebir, Bilecik Milletvekili İbrahim Çolak, Tütün Tüccarı Salim Nuri, Tüccar Hayri İpar, Kereste Tüccarı Ali, Fabrikatör Burhanettin ve Tüccar Kasım Yolageldi Beyler öncülük etmişlerdir [70].

Şekil 3.24 Alpullu Şeker Fabrikası [68]

Kısa süre sonra hükümetten gerekli destek sağlanmış ve Alpullu Şeker Fabrikası’nın kuruluş detayları da belirlenmiştir. Buna göre; şirketin yatırımlarına ortak olmak amacı ile, fabrikanın %68 hissesi İş Bankası, %10’u Ziraat Bankası ve Trakya İlleri Özel İdaresi’nce üstlenilmiştir. %10’u Trakya köylüsüne ait olan %22 özel teşebbüs hisseli şirketin, tam yetki ile özel teşebbüs tarafından yönetimi ve kuruluş sözleşmesi ile şirket güvence altına alınmıştır [71].

72

Şekil 3.25 Alpullu Şeker Fabrikası İdare Meclisi Azaları [68]

5 Nisan 1925’te şeker fabrikalarının kurulmasına ilişkin kanun T.B.M.M. tarafından kabul edilerek, Alpullu Şeker Fabrikası’nı kuracak şirkete;

* Üretilecek şekerin 18 yıl süre ile tüketim vergisinden muaf tutulması,

* Fabrikaya kömür, linyit ve kiremit sağlayan ocaklar normal vergi ve resimlerden muaf tutulması,

* Fabrika için pancar üretecek arazi sahiplerinin 10 yıl süre ile arazi vergisi ödememesi,

* Fabrikanın taşıma faaliyetlerinde nakliyat vergisinden üçte bir indirim yapılması,

* Fabrikanın kurulacağı alanın 5 hektarı devlet tarafından bedelsiz sağlanması, * Fabrika personelinin 10 yıl süre ile kazanç vergisi ödememesi,

* 25 yıl süre ile İstanbul, Çatalca, Tekirdağ, Kırklareli, Babaeski, Çorlu il ve ilçelerinde yeni şeker fabrikası kurulmaması desteği verilmiştir [71]

Taygun’un makalesine göre; şirket kurulduktan sonra aralarında Kazım Taşkent’inde bulunduğu bir teknik heyet Avrupa’da inceleme gezisine çıkmıştır. Bu gezi sırasında Bulgaristan, Romanya, Çekoslovakya, İtalya, Belçika, Hollanda ve Fransa’daki şeker fabrikalarında incelemelerde bulunarak edindikleri bilgilere istinaden bir şartname hazırlanarak firmalardan teklif istenmiştir. Gelen teklifler incelenerek

73

Alpullu Şeker Fabrikası Alman Bukau R. Wolf10

firmasına sipariş edilmiştir [70]. Sonraki dönemlerde Alman firma birçok tesisin yapım işini de üstlenmiştir (Alpullu Şeker Fabrikası-Eskişehir Şeker Fabrikası –Turhal Şeker Fabrikası).Uşak Şeker Fabrikasının kuruluşu ise Çekoslovak Skoda şirketine verilmiştir [72].

Alpullu Şeker Fabrikası, Uşak Şeker Fabrikasından daha sonra kurulmaya başlamasına rağmen 22 Aralık 1925’te temeli atılan fabrika 11 ay gibi kısa bir sürede tamamlanarak 26 Kasım 1926 tarihinde üretime açılmıştır. [73]

Fabrikanın açılışı ile ilgili 26 Kasım 1926 tarihli Ulus Gazetesi’nde çıkan makalesinde, dönemin büyük ismi Ahmet Agaoglu o günü söyle anlatır; “Bugün bu sosyal ve iktisadi hadiseler Cumhuriyet’in açmış olduğu medeniyet yolunun en ince izlerine bile Türk Milleti’nin azami bir uyum kabiliyetinin haiz olduğuna zerre kadar şüphe bırakmamaktadır. Mahiyeti itibariyle geçici olması doğal olan buhran ve geçiş devirlerinde kötümser tahminlerde bulunanların, Alpullu Seker Fabrikası’nın resmi açılısında bulunmalarını isterdim. Türk’ün kurduğu bu anıt, Türk özel teşebbüsünün çalışma ve gayreti ile ilminin bir bas yapıtıdır.. İşte Türk Şekeri, iste Türk toprağından, emek ve gayretinden meydana gelmiş olan Türk şekeri!” [49]. Alpullu Şeker Fabrikası’nda üretilen ilk şekerin heyecanı bu yazıda açıkça görülmektedir.

Şekil 3.26 Alpullu Şeker Fabrikası’nın Bugünkü Görünümü [115]

10 _{(Buckau-Wolf’un hikayesi 1838 yılından itibaren Magdeburg’a bağlı Buckau‘da başlamış ve} kısa sürede şeker endüstrisi için cihaz ve makine üretimiyle Almanya’nın ikinci büyük makine fabrikası haline gelmiştir. 1947 yılında, fabrika Grevenbroich’a taşınmıştır [99]

74

Kırklareli’nde yaşayan yerel bir araştırmacı ve gazeteci olan Nazif Karaçam’a göre ise Alpullu Şeker Fabrikası’nın kuruluş hikâyesi biraz farklıdır. Nazif Karaçam’ın Gazete Trakya’daki yazısına göre; “Alpullu Şeker Fabrikası Cumhuriyet’in ilk fabrikalarındandır ve 1926 yılında uzun bir sosyal ve ekonomik araştırma sonucu kurulmuştur. Ancak fabrikanın bir başka kuruluş hikâyesi daha vardır. Ve bu hikâye çok ilginçtir. 1912 Balkan Savaşı sonrası Saray damadı Enver Paşa, Almanlarla gizli bir yardımlaşma anlaşması yapmıştır. Bu anlaşma gereğince Alman subaylar Osmanlı Ordusu’nu eğitmeye ve hatta yönetmeye gelmişlerdir. Bir bilgiye göre gelen Alman subaylar 800 dolayındadır. O sırada Almanya, Osmanlı Devleti’nin üstünden Ortadoğu’ya inmeye, petrol yataklarını ve Süveyş Kanalı’nı ele geçirmeye çalışmaktadır. Nitekim onlar Türkiye’de iken Birinci Dünya Savaşı çıkmış, Osmanlı orduları Çanakkale, Yemen çölleri, Bağdat-Basra, Sarıkamış ve Galiçya gibi cephelerde savaşmıştır. Savaş sonrasında Osmanlı İmparatorluğu savaşı kaybetmemesine rağmen yenik kabul edilmiştir. Bu nedenle de Çanakkale savaşını idare eden Alman, Macar mareşal ve generalleri ordu birlikleri ile birlikte Trakya’nın içlerine çekilmişler, hatta sahipsiz kalmışlardır. Toplandıkları Lüleburgaz ve Babaeski’de onlara yöre halkı bakmıştır. Halkın bu yardımlarından son derece memnun kalmışlar, Almanya’ya döndükten sonra dahi Trakya halkının yardımseverliğini unutmamış, anlatıp durmuşlardır. Almanya’ya dönerlerken de Osmanlı Ordusunun Mustafa Kemal’e teslim edilmesini Padişah’a tavsiye etmişlerdir. Mustafa Kemal’in milli mücadeleyi, İstiklal Savaşını kazanması, Cumhuriyeti ilan etmesi Alman’ları ve özellikle Osmanlı Ordusuna komuta etmiş yaşlı Alman subaylarını son derece memnun etmiştir. Türkiye’ye bir iyilik yapmak, Trakya’da mesela Babaeski ve Lüleburgaz tarafında bir Şeker Fabrikası kurulmasına yardımcı olmak istemişlerdir. Mustafa Kemal de bu davranışa sıcak bakmıştır. Uzun tarımsal, iklimsel ve ekonomik araştırmalardan sonra fabrikanın Alpullu’da kurulmasının uygun olacağı kararına varılmıştır. Fabrika Alman ve Macarların, Trakya halkının ve iş adamlarının, Cumhuriyet Hükümeti’nin yardımları ile, zamanın parası ile 2.5 milyon liraya kurularak Alman mühendislerin nezaretinde üretime başlamıştır” [74]

75