AB’nin Ortado u Politikas

Avrupal güçler, XV. ve XVI. yüzy llarda gerçekle tirdikleri Co rafî Ke iflerin ard ndan Uzakdo u’da ticaret ve misyonerlikte at mlara ba lad lar. Denizci güçleri sayesinde hem fetih ve hem de Hristiyanla rma çabalar na giri tiler. Portekiz, Hollanda, Fransa ve Britanya aras ndaki sömürgecilik rekabeti çok iddetli oldu. XVII. yüzy ldan itibaren Avrupa ülkeleri Hindistan’a s kl kla seferler düzenlediler. Sald lar n amac kendi imtiyazl irketlerini kurmakt . Yar kazanan büyük deniz gücüne sahip Britanya oldu.87 XIX. yüzy lda Britanya çok büyük bir sömürge imparatorlu u haline gelmi ti. Hindistan onun vazgeçemeyece i en önemli sömürgesiydi. Hindistan’a giden yollar n Osmanl Devleti’nden geçmesi Britanya için Osmanl Devleti’ni çok önemli k yordu.

84

Gökçe ve Dinçyürek, Ortado u Çang nda…, s.1.

85

Recep Kök, “ABD’nin Orta Do u Projesi ve Enerji Koridorlar n Merkezindeki Türkiye”

www.deu.edu.tr/userweb/recep.kok/dosyalar/ortadogu%20projesi.pdf(10.02.2009).

86

Gökben Özer, Günümüzde Ortado u’da Toplumsal Çat ma, F rat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Elaz , 2005, s.68.

87

Üç k taya hâkim olan Osmanl Devleti zamanla güç kaybetmeye ba lad . Osmanl Devleti’nin güç kaybetmeye ba lamas sömürgeci devletlerin de gözünden kaçmad . Dünyan n en önemli jeopolitik noktas üzerinde kurulmu olan Osmanl zaten sömürgeci devletlerin her zaman i tah kabartm . Avrupal devletlerin birço u Osmanl Devleti’nin çökü ünden faydalanmaya çal . Ekonomik imtiyazlar, askerî yard mlar ve az nl k konular derken Osmanl Devleti’nin iç i lerine kadar girdiler. Ancak Britanya, Osmanl Devleti’nin

lmas hiçbir zaman istemedi. Çünkü onun y lmas de il, ipleri kendinde bir kukla devlet olarak varl sürdürmesi daha çok i ine gelmekteydi.88

1871’de Almanya’n n birli ini tamamlamas ndan sonra II. Wilhem’le ba layan dünyaya yay lma politikas ve Avrupal büyük güçler aras nda kurulan ittifaklar, Kuzey Afrika, Balkanlar ve Ortado u üzerindeki ç kar çat malar , 1914 yaz ndaki Saraybosna suikast n da bahane olu turmas yla I. Dünya Sava ’n (1914–1918) ortaya ç kard .89

I. Dünya Sava ’n Osmanl Devleti’nin de içinde bulundu u ttifak grubunun kaybetmesiyle bu grup içinde bulunan devletler s nt günler ya amaya ba larken tilaf grubunun ba çeken Britanya ve Fransa emellerine ula lard . Sava öncesinde ve ras nda birçok entrikalar haz rlayan Britanya, Ortado u bölgesinde ya ayan Araplar , Osmanl ’ya kar sürekli kulland . Araplar, sava sonunda Osmanl mparatorlu u yenilirse ngilizlerin vaat etti i ba ms zl klar kazanacaklar san yorlard . Oysa Britanya bölgede özellikle Arap milliyetçili ini istismar ederek Osmanl ’y parçalay p müttefikleri ile payla . Ancak, Osmanl Devleti’ne kar kulland Arap milliyetçili i uzun dönemde kendi emperyalizm ve sömürgecili ine bir tehdit olu turmaya ba lad ve Britanya’y Ortado u’dan uzakla ran da kendi k rtt milliyetçilik oldu.90 _{I. Dünya Sava ’ndan sonra mandater} devletler olarak Arap Ortado u’sunu payla an Britanya ile Fransa, iki sava aras nda payla klar Arap ülkelerinde olu turduklar yap yla Araplar aras ndaki ayr klar peki tirdiler. Dar bölgeci zihniyetleri beslediler.91 _{Filistin’e Yahudi göçünü te vik ederek} Siyonizm dü üncesine can verdiler. Gelecekte Ortado u’da yeni dengeler olu turacak srail Devleti’nin kurulmas na gerekçe te kil edecek Yahudi nüfusun bölgeye yerle imini sa lad lar. I. Dünya Sava ’ndan sonra elde ettikleri topraklar payla amayan tilaf Devletleri II.

88

Meltem Ayber Hayto lu, Büyük Ortado u Projesi ve Türkiye’nin Projedeki Rolü, Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yay nlanmam Yüksek Lisans Tezi, Hatay, 2007, s.65.

89

Kocao lu,Uluslararas li kiler…, s.137-138.

90

Kocao lu,Uluslararas li kiler…, s.139.

91

Dünya Sava ’n n ç kmas na neden oldular. II. Dünya Sava s ras nda Ortado u bölgesinde do rudan sava olmad . Söz konusu bölge Avrupa’n n iç çeki melerine sahne olmaktayd . Ancak müttefiklerin baz bölgelerde u rad yenilgiler, Ortado u’yu da etkiledi ve bu bölgede ba ms zl k hareketleri için elveri li ortamlar yaratt .92

Britanya, II. Dünya Sava sona erdi inde her ne kadar eski gücünü kaybetmi ise de Ortado u’da yine ç kar hesaplar ve etkinli i olan bir devletti. K br s, Süvey Kanal , Sudan, Güney Arabistan üzerinde egemenli i; Irak ve ran’da petrol irketleri ve üsleri; kendisinden siyasal yönden ayr lm olmakla beraber, Britanya Uluslar Toplulu u’na dâhil olan Hindistan ve Pakistan’a giden yollar bu bölgede bulunuyordu.93

So uk Sava döneminde Ortado u üzerinde söz sahibi olan ülkeler aras nda da de iklikler oldu. Art k Avrupa devletlerinin yerini ABD ve SSCB alm . Bölgedeki gücünü kaybeden Britanya, 1947’de ya ad mali ve siyasî zorluklar bildirerek Ortado u’daki görevlerini ABD’ye b rakmak istedi ini aç klad . ABD’nin görevi teslim almas yla Britanya’n n Ortado u’daki önemi giderek azald . Fransa II. Dünya Sava ’ndan ald a r kay plar ve sömürgelerinde olu an ba ms zl k hareketleri yüzünden Ortado u’daki önemini zaten kaybetmi ti.

Ortado u üzerindeki güçlerini yitiren Britanya ve Fransa’y zaman nda buraya getiren baz nedenler vard . Her iki devleti de bölgeye götüren ve orada yirmi be y l tutan ba ca nedenin stratejik oldu u, bölgenin askerî potansiyeli ve tehlikesi oldu u genel kabul görmektedir. Stratejik amaçlardan biri bölgeye ba kalar sokmamakt ve e er Bat güçler onlar kovmak için orada olmasalard ba kalar n oraya gireceklerinden emindiler. ngiliz ve Frans zlar için önemli olan bir ba ka nokta da daha zengin imparatorluk topraklar güvence alt na almakt . ngilizler Hindistan, Frans zlar Kuzey Afrika konusunda kayg lan yorlard . Ku kusuz ba ka nedenler de vard . O zaman Frans z varl savunanlar s kl kla Fransa’n n kültürel ve dinî misyonuna, Hristiyan ve özellikle Katolik az nl klar n korunmas na ve Frans z kültürünün yayg nla lmas na i aret etmi lerdir.94

So uk Sava dönemindeki çift kutuplu yap SSCB’nin çökü ü ile sona erdi. Bundan sonra ABD tek süper güç olarak isteklerini yerine getirmede daha avantajl konuma geldi. ABD’nin So uk Sava döneminde Ortado u üzerinde izledi i göreceli ml tutum, yegane 92

Kocao lu, Uluslararas li kiler…, s.140.

93

Ersin, Ortado u Sava lar n…, s.66.

94

süper güç kalmas yla birlikte iddete yönelmeye ba lad . Bölgede ya anan sava lar bunlara örnektir. Bu dönemde Avrupa devletleri olaylara birbirlerinden farkl tepkiler verdiler. Irak’ n Kuveyt’i i gali ile ba lay p I. Körfez Sava ’yla sonlanan dönemde ngiltere ABD’ye yak n bir pozisyon belirlerken, Fransa son ana kadar Irak ile temas sürdürerek arabulucu konumunda kalmay tercih etmi ti. Sava kaç lmaz bir hale gelince de Fransa galipler saf nda yer alabilmek için sald larda önemli bir rol üstlenmi tir. Almanya ise sava süresince müttefik saf nda görünmekle birlikte, II. Dünya Sava sonras nda kendisine konan yasaklar gerekçe göstererek müdahaleden uzak durmu tur.95

So uk Sava döneminde hem Arap dünyas hem de srail Avrupal lar n Ortado u bölgesindeki sorunlara müdahalesine de ik gerekçelerle olumsuz bakmaktayd . Arap ülkelerinin hemen hepsi Avrupal iki ülkenin ( ngiltere ve Fransa) eski sömürgesiydi, srail ise Avrupal lar n antisemitist duygular n ölmedi ine inan yordu. Bu nedenlerle iki taraf aç ndan da Avrupa olumsuz bir psikolojik etki yaratmaktayd .96

srail’in Avrupal lara s cak bakmamas n di er bir nedeni, ABD’de ya ayan Yahudilerin Avrupal Yahudilere nispeten daha etkin bir konumda bulunmalar yd . srail, her ne kadar varolu unu bir Avrupal devlete borçlu olsa da, devaml n ABD’li Yahudilerin gücünü kullanmaya ba oldu unun bilincindeydi. Ayr ca, 1956 Süvey Krizi’nde srail’in Avrupal güçlerden ngiltere ve Fransa ile M r’a sald rmas ve bu sald n ba ar zl kla sonuçlanmas hem srail’in hem de Araplar n nezdinde Avrupal lar n prestijlerinin sars lmas na yol açt . Bu sava tan sonra srail, as l hegemonik gücün ABD oldu unu ve ABD’ye ra men bölgede politika takip edemeyece ini anlarken Araplar n Avrupal lara olan güvensizli i had safhaya ula r.97

Avrupal lar n Ortado u’ya bak So uk Sava boyunca dönemin dengeleri belirliyordu. So uk Sava süresince kat bir blokla may gerekli k lan iki kutuplu yap lanma ABD ile Avrupal müttefikler aras ndaki bölgesel politika farkl klar örten sonuçlar do urdu. Ortado u bölgesiyle ABD’ye göre çok daha köklü tarihi ili kileri olan Avrupa ülkeleri, So uk Sava süresince bu tarihi ba lar n gerektirdi i ulusal politikalarla küresel iki kutuplu yap lanman n gerektirdi i blok politikalar aras nda ciddî çeli kiler ya ad .98

Sonuç olarak Ortado u bugün itibariyle bir bütün olarak; kuzeyden Rusya Federasyonu, do udan Hindistan, güneyden Hint Okyanusu, güneybat dan Afrika ülkeleri ve 95

Davuto lu, Stratejik Derinlik…, s.350.

96

Bilal Karabulut, “Avrupa Birli i srail li kileri”, Akademik Bak , Cilt:1, Say :2, 2008, s.3.

97

Turan, Medeniyetlerin Çat …, s.26.

98

kuzeybat dan ise Avrupa ülkeleriyle çevrilidir. Ortado u, tüm dinlerin ç noktas r. Büyük dinler aç ndan kutsal say lan topraklar (Mekke, Medine, Kudüs) bu bölgede yer almaktad r.

Ortado u, dünya co rafyas nda bulunan güç odaklar n (ABD, BDT, AB, Çin, Japonya) tam merkezinde bulunmaktad r, bu yönüyle bir rekabet alan r. Bölge, jeopolitik ve jeokültürel levhalar üzerinde s r bölgesidir. Yani bat dan Avrupa kültürü, kuzeyden Rus kültürü, do udan Asya kültürü ve güneyden Afrika kültürü ile çevrilidir. Bu yönüyle Ortado u dünya kültürlerinin kesi me noktas nda bulunur.

Petrol ve di er do al zenginliklerin, dinlerin ve kültürlerin kav ak noktas olarak Ortado u bütün dikkatleri üzerinde toplam r. Ortado u bölgesi XX. yüzy lda tüm siyasî olaylar n da odak noktas haline gelmi tir. Ortado u ülkeleri Birle mi Milletler Te kilat (BM) ve slâm Ülkeleri Te kilât ( srail Hariç) gibi kurulu lar n birer üyesidirler. Türkiye, ayr ca Kuzey Atlantik Savunma Pakt (NATO) üyesidir. Ortado u sava co rafyas haritas nda s cak bölgedir.

da da görece imiz gibi Osmanl Devleti haritas n neredeyse tamamen kapsad bir co rafya olan Ortado u’da bu devletin devam olarak alg lanan Türkiye Cumhuriyeti aktif rol aray ndad r. Osmanl ’n n tarih sahnesinden çekili döneminde Ortado u co rafyas n foto raf görmek Türkiye’nin bu rol aray hangi zeminde konumland rmaya çal n ke fedilmesini kolayla racakt r.

NC BÖLÜM

TÜRK YE’N N ORTADO U POL KALARI

2.1. OSMANLILAR ZAMANINDA ORTADO U

slamiyet’in ortaya ç kt VII. yüzy lda iki büyük güç, do uda bugünkü ran ve Irak topraklar nda kurulu Sasani mparatorlu u ile Hristiyan dünyas n merkezi Bizans’t . Bizans ve Sasaniler de, t pk bugünün devletleri gibi Ortado u co rafyas üzerinde birbirlerini kollam lard r. Her iki büyük gücü ala ederek yepyeni bir tarih ç açm olan slamiyet’in de kayna bu bölgedir. slamiyet burada do mu , Sasani mparatorlu u’nu

karak Asya içlerine buradan sarkm r.99

Asya’n n ortas ndaki yerlerden göçler yaparak kopup gelen Orta Asya kavimlerinin medeniyetleri Ortado u tarihine oldukça geç bir dönemde dâhil olmu ve etkileri ilk olarak IX. yüzy lda ba lam r. Selçuklu Türklerinin 1071 y ndan itibaren Anadolu’yu ele geçirmeye ba lamas ve nihayet Osmanl Türkleri 1299’dan itibaren seslerini duyurmaya ba lam lard r. Bu arada Ortado u, XI. ve XIII. yüzy llar aras nda sekiz haçl seferine sahne olmu tur. XVI. yüzy lda Osmanl Devleti bat da Fas’tan do uda Karadeniz’e ve ran s na, kuzeyde Tuna Nehri ve Balkanlar’dan güneyde Sahra Gölü ve M r’a kadar uzanm r.100

Müslümanlar n, Hristiyanlar n ve Musevilerin kutsal mekânlar bar nd ran bu topraklar, 1517’de Yavuz Sultan Selim’in fethi ile Osmanl topraklar na kat lm , XIX. yüzy n ba lar na kadar da Osmanl hâkimiyetinde kalm r. Ayn y llarda Hicaz topraklar da Osmanl s rlar na dâhil edilmi tir.

Osmanl yönetim yap ndan kaynaklanan taht kavgalar hariç tutulacak olursa bu süre zarf nda Ortado u genel olarak huzurlu bir dönem geçirmi tir. Osmanl Devleti’nin farkl etnik köken, din ve mezhepten bütün tebaas na sayg ve ho görülü yakla bu huzura katk vermi tir.

Ortado u XVI. yüzy ldan XX. yüzy n ba lar na kadar yakla k 400 y l boyunca Osmanl Devleti’nin yönetimindeyken 1810 Vahhabi syan gibi birkaç isyan d nda huzurlu ve sakin bir dönem ya am r. Osmanl Devleti’nin Ortado u’dan zorunlu olarak

99

Ersin, Ortado u Sava lar n…, s.20.

100

çekilmesinden sonra bölge hiçbir devirde sakin bir siyasal zemine oturmam r.101

Bütün dünyay etkileyen I. Dünya Sava Ortado u’nun da kaderini belirledi. Almanya yan nda sava a giren Osmanl Devleti’ne kar ngilizler ve Frans zlar taraf ndan k rt lan Araplar, yönetimleri alt ndayken huzurlu bir hayat ya ad klar Osmanl Devleti’nin zay flamas yla kendi kaderlerini kendileri tayin etmek istediler.

I. Dünya Sava sonras nda Osmanl Devleti’nin y lmas Ortado u’da güç dengeleri aç ndan bir bo luk do mas na neden olmu tur. ngiltere ve Fransa 7 Kas m 1918’de Ortado u hakk nda bir ortak bildirge yay nlam lard . Uzun zamandan beri Osmanl zulmü alt nda ya ayan halklar n kurtulu lar na yard m etmek için sava klar belirten bu iki devlet, Ortado u’da kendi kaderini tayin hakk uygulayacaklar ilan etmi lerdi. Ayr ca, Ortado u ülkelerinde halklar n kendi serbest seçimlerine dayanan ulusal hükümetler ve yönetimler kuracaklar bildirmeleri Araplar heyecanland rm . Yay nlanan bildirge Araplar taraf ndan ba ms zl klar n kabul edildi i yönünde yorumlanm . Onlar için I. Dünya Sava art k bir ba ms zl k sava niteli ine bürünmü tü.102

Araplar ba ms zl k sava yapt klar san yorlarsa da çok racaklard . tilaf Devletleri ttifak’ n yenilgisi halinde Osmanl topraklar n aralar nda nas l payla laca konusunda gizli bir anla maya varm lard . stanbul Ruslara verilirken Arap topraklar n en gözde parçalar , di er iki galip olan ngiltere ve Fransa aras nda payla lacakt . Anla mada ba ms z bir Arap Devleti’nden ya da bir Arap Devletleri Konfederasyonu kurulmas ndan pek kapal bir ekilde söz edilmekteydi. Bunun kesin olarak nas l biçim alaca , ngiliz ve Frans z etki alanlar na bölünüp bölünmeyece i belirtilmi de ildi.103

Osmanl Devleti’nin I. Dünya Sava ’ndaki yenilgisinden sonra sava n galipleri ngiltere ve Fransa Ortado u’yu kendi aralar nda payla arak ald klar bölgeleri manda haline getirip kolonile tirmi lerdir. I. Dünya Sava ’ndan önce Fransa’n n Fas, Tunus, Cezayir ve ngiltere’nin M r’ egemenlikleri alt na almas yla ba layan Ortado u’nun kolonile tirilme faaliyetleri bu sava tan sonra bölgenin büyük k sm na yay lm r.104

Osmanl hâkimiyeti döneminde bölge genel olarak kutsal kabul edilmi , ba ta Kanunî Sultan Süleyman olmak üzere tüm Osmanl padi ahlar Kudüs topraklar na özel bir ilgi göstermi , imparatorlu un en 101

Karaaslan, Ortado u’nun…, s.43.

102

Dedeo lu, Ortado u Üzerine…, s.16-17.

103

Peter Hopkirk, stanbul’un Do usunda Bitmeyen Oyun, Çev. Mehmet Harmanc , stanbul, Bilgin

Yay nc k, 1995, s.287-288.

104

zor ve s nt günlerinde dahi bu bölgeyi ihmal etmemi lerdir. Kurulan vak flar ve e itim kurumlar n yard yla halk n maddî durumu kadar kültür seviyesinin de yükselmesi için çaba göstermi ler, bölgede köklü bir Türk- slam medeniyeti kurmu lard r. Var olan kutsal mekânlar onar lm ve Osmanl medeniyetinin izlerini ta yan yeni mabetler, çar lar imar edilmi tir. Günümüzde bölge halk n ya am biçimi ve kültüründe Osmanl ’n n izini sürmek mümkündür. Bölgede Osmanl medeniyeti, mimarisi, esteti i ve tüm ha meti ile varl bugün de korumaktad r.

1916’da ngilizler ile Frans zlar n imzalad Sykes-Picot Antla mas , sava tan sonra Osmanl ya ait Ortado u topraklar n ne ekilde bölünece ini öngörüyordu. Ba ta gizli tutulan bu antla ma, bir süre sonra Ruslar n da durumdan haberdar olmas yla Sazanov’un da imza atarak protokole dâhil oldu u bir antla ma haline geldi. A da da görece imiz gibi kaybedilen topraklarda kurulan devletler Kurtulu Sava s ras nda Türkiye’nin Ortado u ile ili kilerinin yol haritas çizmi tir.105

I. Dünya Sava sonucunda Osmanl Devleti’nin tarih sahnesinden çekilmesi Ortado u co rafyas yla Anadolu co rafyas aras ndaki ili kilerin seyrini etkilemi tir.