ÇalıĢmamızın ikinci bölümünde incelediğimiz gibi ülkemizde Anayasanın 24. maddesi ile ilköğretimde din dersi zorunluluğu getirilmiĢ, okula kayıt sırasında baĢka bir dine mensup olduğunu beyan etmeyen tüm öğrencilere din dersi zorunlu olarak okutulmaktadır. Zaman zaman zorunlu din dersi uygulaması mahkeme önüne taĢınsa da uygulanan zorunlu din dersinin anayasal bir hüküm olması sebebiyle açılan dava-
163 Ayrıntılı Bilgi için bkz: YÖK‟ün konuya iliĢkin açıklaması:
lar yerel mahkemelerde reddedilmekte ve DanıĢtay‟da bu ret kararlarını onaylamak- taydı. AĠHM önüne taĢınan Hasan ve Eylem Zengin Türkiye davasında belirtilen ye- rel mahkeme kararı bu duruma örnek teĢkil etmektedir.
Olayda Hasan ZENGĠN 23 ġubat 2001 tarihinde Ġstanbul Valiliği‟ne bağlı Ġl Milli Eğitim Müdürlüğü‟ne baĢvurarak kızının dil kültürü ve ahlâk bilgisi derslerin- den muaf tutulmasını talep etmiĢtir. Ailesinin Alevi inancını benimsediğini belirte- rek, Ġnsan Hakları Evrensel Bildirgesi gibi uluslararası sözleĢmeler bağlamında, ebe- veynlerin çocuklarının alacağı eğitim Ģeklini seçme hakları bulunduğunu dile getir- miĢtir. Buna ilave olarak, zorunlu din kültürü ve ahlâk bilgisi dersinin, laiklik ilkesi ile bağdaĢmadığını ileri sürmüĢtür.164
2 Nisan 2001‟de Müdürlük, muafiyet talebini kabul etmenin mümkün olma- dığı yönünde cevap vermiĢtir. Müdürlüğün reddine müteakip, yargısal denetim için Ġstanbul Ġdare Mahkemesi‟ne baĢvurmuĢtur. Din kültürü ve ahlâk bilgisine iliĢkin okutulan zorunlu dersin, temel olarak Hanefi mezhebinin temel kurallarına dayandı- ğını ve kendi inancı konusunda hiçbir öğretim sağlamadığını ileri sürmüĢtür. Davacı beyanında, bu okul dersinin zorunlu olmasına itiraz etmiĢtir. 165
28 Aralık 2001‟de Ġdare Mahkemesi, Hasan ve Eylem ZENGĠN‟in davasını “Anayasa‟nın 24. maddesinde „Devlet‟indin kültürü ve ahlâk öğretiminin ilk ve orta- öğretim kurumlarında okutulan zorunlu dersler arasında yer aldığı ve 1739 sayılı Milli Eğitim Temel Kanunu‟nun 12. maddesinde din kültürü ve ahlâk öğretiminin ilköğretim ile lise ve dengi okullarda okutulan zorunlu dersler arasında yer aldığı belirtilmektedir.” diyerek reddetmiĢtir.166
Davacıların kararı temyiz etmeleri üzerine DanıĢtay, temyiz talebini reddetmiĢ ve ilk derece mahkemesinin kararını, söz konusu kararın usul ve yasaya uygun oldu-
164 Hasan ve Eylem Zengin Türkiye kararı P,10. 165 Hasan ve Eylem Zengin Türkiye kararı, P.11. 166 Hasan ve Eylem Zengin Türkiye kararı, P.12-13.
ğu gerekçesiyle onamıĢtır.167
DanıĢtay‟ın bu konudaki yerleĢik içtihadının168 yakın zamana kadar bu yönde olmasına karĢın DanıĢtay Sekizinci Dairesi‟nin 28.12.2007 tarihli kararı, mahkeme- nin bu konuda görüĢ değiĢtirmesi ve ortaya farklı bir yorum koymuĢ olması açısından dikkat çekicidir.
Bir öğrenci velisi Ġstanbul Ġl Milli Eğitim Müdürlüğüne 16.05.2005 tarihinde dilekçe vererek çocuğunun zorunlu din dersinden muaf tutulmasını istemiĢtir. Ġlgili müdürlük tarafından talebi reddedilince, ret iĢleminin iptali için Ġstanbul Valiliği Ġl Milli Eğitim Müdürlüğüne karĢı Ġdare mahkemesinde dava açmıĢtır. Ġstanbul 6. Ġdare Mahkemesinin 30.12.2005 gün ve E:2005/1153, K: 2005/2726 sayılı kararında “Ana- yasanın 24. maddesinin ve 1739 sayılı Milli Eğitim Temel Kanununun 12. maddesi- nin incelenmesinden; ilköğretim okulları ile lise ve dengi okullarda okutulan zorunlu dersler arasında, din kültürü ve ahlak öğretiminin de yer aldığı; İslam dini esasları- na göre yapılan bu öğretimin, ancak bu din dışındaki kişilerin kendi isteğine, küçük- lerin de kanuni temsilcisinin talebine bağlı olduğu; davacı tarafından, çocuğunun hiç din dersi almaması istenmekte ise de, yukarıda belirtilen hükümler gereğince bu dersten muaf tutulmasının mümkün olmadığı; bu nedenle, tesis edilen işlemde hukuka aykırılık görülmediği”169 gerekçesiyle dava reddedilmiĢtir.
Davacı yerel mahkeme kararını temyiz ederek, temyiz gerekçesi olarak Ana- yasanın 90. maddesi uyarınca iç hukuk hükmü haline gelmiĢ olan Avrupa Ġnsan Hak- ları SözleĢmesinin 9. maddesi ile Ek 1 No'lu Protokolün 2. maddesi değerlendirilme- den usul ve yasaya aykırı karar verildiği öne sürmüĢ, yerel mahkeme kararının bo- zulmasını istemiĢtir.170
DanıĢtay 8. dairesi konuya iliĢkin olarak vermiĢ olduğu kararında Anayasanın
167 Hasan ve Eylem Zengin Türkiye kararı, P.14.
168 Konuya iliĢkin benzer bir karar için bkz: DanıĢtay 8. Dairesinin 10.02.1987 tarih ve E.1986/518, K.1987/54 sayılı kararı
169 DanıĢtay 8. Dairesinin E.2006/4107, K.2007/7481 sayılı kararı. 170 DanıĢtay 8. Dairesinin E.2006/4107, K.2007/7481 sayılı kararı.
24. maddesinde din kültürü ve ahlak öğretiminin ilk ve orta öğretim kurumlarında okutulan zorunlu dersler arasında yer alacağının düzenlendiğini, 1739 sayılı Milli Eğitim Temel Kanununun 12. maddesinde ise “Türk milli eğitiminde laiklik esastır. Din kültürü ve ahlak öğretimi ilköğretim okulları ile lise ve dengi okullarda okutulan zorunlu dersler arasında yer alır.” hükmünün bulunduğunu belirtmiĢtir. AĠHS‟nin Türkiye tarafından 04.11.1950 tarihinde imzalanarak 10.03.1954 tarihinde Resmi Gazetede yayınlanarak Türkiye açısından bağlayıcı olduğu tespitine yer vermiĢtir.171
Mahkeme kararın devamında AĠHS‟nin 9. maddesi ile Ek 1. Nolu Protokolün 2. maddesinde yer alan hükümlere iĢaret ederek AĠHM‟nin 09.10.2007 tarih ve BaĢ- vuru No: 1448/04 sayılı Hasan ve Eylem Zengin kararında ilköğretimde okutulan ders kitaplarının içeriğinin incelendiğini bu kitaplarda ağırlıklı olarak Ġslam dininin Sünni yorumuna iliĢkin tespitlerin bulunduğu, aynı tespitlerin mahkeme tarafından da yapıldığını belirtmiĢtir. Diğer dini inanıĢlara iliĢkin bilgiler bulunsa da bunların ye- terli olmadığı ve Türkiye'de hakim olan dinsel çeĢitliliğin, Din Kültürü ve Ahlak Bil- gisi derslerinde dikkate alınmadığı, belirtilen sebeplerle Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi derslerinin içerik itibariyle “Din eğitimi” halini aldığı görüĢünü dile getirmiĢtir.172
Mahkeme, Irkçılığa ve HoĢgörüsüzlüğe KarĢı Avrupa Komisyonunun (ECRĠ) 2005 tarihli Türkiye ile ilgili Raporuna da değinmiĢtir. “Avrupa İnsan Hakları Mah- kemesinin belirtilen kararında atıfta bulunulan ilgili Raporunda; "Müfredat bütün dinleri kapsamaktadır ve öğrencilere var olan bütün dinler hakkında bir fikir edin- dirmek amacıyla hazırlanmıştır. Ancak, birçok kaynakta, bu derslerin çeşitli din kül- türlerini kapsamaktan ziyade yalnızca İslamiyet‟in ilkelerini öğretmekten ibaret ol- duğu belirtilmiştir. ECRİ, dini azınlık gruplarına mensup öğrencilerin bu dersten muaf tutulabileceğini ve yalnızca Müslüman öğrencilerin katılması gerektiğini not etmektedir. ECRİ, durumun açık olmadığı görüşündedir: eğer bu gerçekten farklı dini kültürlerle ilgili bir ders ise, bu dersin yalnızca Müslüman çocuklar için zorunlu tutulması için bir sebep yoktur. Bunun tersine, eğer ders yalnızca Müslüman dinini
171 DanıĢtay 8. Dairesinin E.2006/4107, K.2007/7481 sayılı kararı. 172 DanıĢtay 8. Dairesinin E.2006/4107, K.2007/7481 sayılı kararı.
öğretmeyi amaçlıyorsa, bu belli bir dinin dersidir ve çocuklarla ailelerinin din öz- gürlüğünü korumak adına zorunlu olmamalıdır. Bunu ya herkes için isteğe bağlı yapmalılar ya da bu dersin gerçekten bütün dini kültürleri kapsayacak biçimde ve artık İslamiyetin öğretildiği bir ders olarak algılanmayacak şekilde içeriğinin düzel- tilmesini sağlamalıdırlar" yönünde değerlendirmelere yer verilmiştir.”173
Ayrıca mahkeme Anayasada yer alan laiklik ilkesine değinerek 16.09.1998 gün ve E: 1997/62, K: 1998/52 sayılı kararındaki görüĢlerini yinelemiĢ, “laik devletin, doğası gereği resmi bir dininin bulunmaması, belli bir dine üstünlük tanımamasını, onun gereklerini yasalar ve diğer idari işlemlerle geçerli kılmaya çalışmamasını ge- rektirir. Bu bağlamda, laik bir devlette belli bir dinin, eğitim ve öğretimi zorunlu hale getirilemez” görüĢüne yer vermiĢtir.
Sonuç olarak Mahkeme: “…Anayasanın 24. maddesinde, din kültürü ve ahlak bilgisi öğretiminin zorunlu olduğunun belirtilmesi, ilk ve ortaöğretim kurumlarında verilen öğretimin adının din kültürü ve ahlak bilgisi olmasına rağmen, içerik olarak din kültürü ve ahlak bilgisi öğretimi olarak kabul edilemeyeceği açık olduğundan ve din eğitiminin de ancak kişilerin kendi isteğine, küçüklerin de kanuni temsilcisinin talebine bağlı olması karşısında, Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersinin bu içeriği ile zorunlu tutulmasında hukuka uyarlık bulunmamakta olup, aksi yöndeki Mahkeme kararında hukuki isabet görülmemiştir.” Diyerek yerel mahkeme kararını bozmuĢtur. Mahkemenin bu kararı Anayasada ve Milli Eğitim Temel Kanununda zorunlu olduğu açıkça yer alan Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi hakkında AĠHM Kararıda gerekçe gösterilerek hukuk tarihimiz açısından ender görülebilecek bir karara imza atmıĢtır. Bu karar yıllardır devam eden uygulamayı tersine çevirecek bir emsal karar niteliğindedir. Artık zorunlu din dersini almak istemeyen öğrenci velileri, talepleri idare tarafından reddedilse bile mahkemeye açacakları dava ile çocuklarını zorunlu din dersinden muaf tutabileceklerdir.
DanıĢtay‟ın bu kararının dikkat çeken bir yönü de AĠHS‟nin ve AĠHM Kararla-
rının iç hukuktaki yerine iliĢkin önemli bir uygulamaya imza atmasıdır. Birçok mah- keme kararında AĠHS ve AĠHM kararlarına atıf yapılsa da bu genelde destek ölçü norm olarak; yani kanunun yanında destekleyici bir hüküm olarak yer verilmekte idi. Ancak yukarıdaki kararda görüleceği üzere anayasa ve kanun hükümlerine aykırı olsa da AĠHS ve AĠHM görüĢleri doğrultusunda hüküm tesis edilmiĢtir.
Mahkemelerin bu tutumunun sadece Alevilik inancını benimseyen bir vatan- daĢın baĢvurusu ile sınırlı kalmamasını, tüm insan hakları ve özgürlüklerin ihlalinde diğer mahkemelere de emsal teĢkil etmesi temennilerimizi dile getiriyor ve insan hakları ve özgürlüklerin anayasanın bile üstünde tutulduğu mahkeme kararları ile gerçek anlamda özgür ve çağdaĢ bir toplum olacağımıza inanıyoruz.
SONUÇ
Bilgi çağı olarak adlandırılan günümüzde eğitimin birey ve toplum açısından önemi artık tartıĢılmazdır. Eğitim hakkı taĢıdığı önem dolayısı ile birçok uluslararası bildiride ve sözleĢmede düzenlenmiĢtir. Bunlardan en etkini Türkiye‟nin de taraf olduğu Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesi‟dir. Bu sözleĢme ile eğitim hakkı herhangi bir sınırlamaya yer verilmeksizin düzenlenmiĢtir. Avrupa Ġnsan Hakları Mahkemesi Kararlarında eğitim hakkının önemi ve gerekliliği vurgulanmıĢtır. AĠHM‟nin eğitime iliĢkin verdiği kararlarından çıkarılacak ortak hükümleri Ģu Ģekilde sıralayabiliriz:
- Eğitim hakkının diğer tüm maddelerle birlikte bir bütün olarak ve özel- likle 8. (Özel Hayatın ve Aile Hayatının Korunması), 9.(DüĢünce, Vic- dan ve Din Özgürlüğü) ve 10.(Ġfade Özgürlüğü) maddeleri ile bağlantılı olarak değerlendirilmesi gerekir.
- Eğitim Hakkı öncelikle devletin vatandaĢlarına mevcut eğitim kurumla- rına giriĢ hakkını tanır. Bununla birlikte yasalara uygun olarak tamam- ladığı eğitimin resmi makamlarca tanınması ve bu eğitimden bir fayda görmesi hakkını da içerir.
- Eğitim hakkı mutlak bir hak değildir; doğası gereği devlet tarafından düzenleme yapılması gerektiğinden bazı kısıtlamalara tabi olabilir.
- Devlet eğitim programının tamamı boyunca ebeveynlerin ister dini ister felsefi olsun inançlarına saygı göstermesi gerekir. Devlet okullarında müfredatta yer alan bilgilerin nesnel eleĢtirel ve çoğulcu bir Ģekilde ak- tarılmasına özen gösterir.
AĠHS‟nde eğitim hakkı düzenlenirken hiçbir sınırlama sebebine yer vermemiĢ- tir. Ancak AĠHM kararlarında eğitim hakkının mutlak bir hak olmadığını ve doğası gereği sınırlamalara tabi tutulabileceğini belirtmiĢtir. Bu durumda devletin bu hakkı sınırlandırırken hangi sebeplere dayanacağı sorusu gündeme gelmektedir. Mahkeme tarafından sınırlamaların dayanacağı meĢru amaçların sayılmasının gerekli olmadığı ve mahkeme önüne gelen her olayda eğitim hakkına getirilen kısıtlamanın meĢru bir
amaca dayanıp dayanmadığını yeniden değerlendireceğini belirtmiĢtir.
Maddenin yorumuna iliĢkin mahkemenin bu tutumu, Leyla ġahin Türkiye da- vasında; kıyafetinden dolayı üniversite eğitimi engellenen bir öğrencinin eğitim hakkı ihlal edilmediği kararı ile ifadesini bulmuĢ; laiklik ilkesinin korunmasını meĢru amaç olarak kabul etmiĢtir. Mahkemenin bu kararı demokratik çevrelerce hayretle karĢı- lanmıĢ ve ister istemez “AĠHM insan hakkını ihlal ederse nereye baĢvurulacak?” so- rusunu gündeme getirmiĢtir. Mahkemenin Ġslam ve Ġslami değerler söz konusu olun- ca kimi kararlarında farklı bir tutum sergilediği dikkatlerden kaçmamıĢ ve AĠHM‟nin bu tutumu birçok anayasa hukukçusu ve insan hakları savunucusu tarafından eleĢti- rilmiĢtir.
Ülkemizin eğitim tarihi çok eskilere dayanır. Ancak modern anlamda anayasal sisteme cumhuriyetle geçildiği için çalıĢmamızda cumhuriyet döneminden itibaren eğitim hakkının geçirdiği aĢamalar incelenmiĢtir.
AraĢtırmacıların Türk Eğitim Sistemi hakkındaki ulaĢtıkları ortak nokta; eğitim sisteminin Atatürkçü, laik bir sistem üzerine kurulduğu ve eğitim sisteminin ideolojik tarafının daha ağır bastığıdır. Gerçektende bu yaklaĢım eğitime iliĢkin yasal düzen- lemelerde ifadesini bulmuĢ ve her fırsatta ısrarla vurgulanmıĢtır.
Ülkemizin, cumhuriyetin kuruluĢundan buyana eğitime yönelik bu ideolojik yaklaĢımın egemen olduğu eğitim sistemi ile, bilim ve teknolojide ne kadar baĢarılı olduğunu taktirlerinize bırakıyorum. Ancak eğitime yönelik bu ideolojik yaklaĢımın eğitim hakkını tesisi açısından ciddi sorunlar ortaya çıkardığı bir gerçektir.
Bu ideolojik yaklaĢım sebebiyle cumhuriyetin ilk yıllarında dini eğitim kade- meli olarak terk edilmiĢ ve zamanla tamamen yasaklanmıĢtır. Daha sonra halktan gelen baskılarla yeniden din eğitimi, eğitim sistemine dahil edilmiĢ, ancak bu seferde daha ileri gidilerek ilköğretimde zorunlu hale getirilmiĢtir. Din eğitimi mevcut hali ile ne dindarları nede baĢka inanca sahip vatandaĢları memnun etmektedir. Devlet din eğitiminde artık Avrupa normlarını kabul etmeli ve ana babanın dini inançlarına say- gı çerçevesinde, eğitim hakkının tesisi için çalıĢmamızda belirttiğimiz tedbirleri al-
malıdır.
Kılık kıyafet, birçok Avrupa ülkesinde eğitimi hakkına engel olmamaktadır. Ġn- sanlar dilediği gibi baĢını örterek veya açarak eğitimlerini görmektedirler. Kılık kıya- fet dayatması ülkemizde de bilimin ve eğitimin önünde artık bir engel olarak çıkma- malıdır. Ġnsanlar gerek dini gerekse siyasi düĢünceleri nedeniyle bir giyim tarzını benimsemiĢlerse bu eğitim hakkının, inanç özgürlüğünün gereği olarak kabul edilme- lidir.
Eğitimde fırsat eĢitliğini yok eden cinsiyet ayrımı, bölgesel farklılıklar, köy- kent ayrımı gibi eğitimde eĢitliği zedeleyen farklılıklar gün geçtikçe azalmasına rağ- men halen etkinliğini devam ettirmektedir. Bu durum eğitim hakkının gerçek anlam- da gerçekleĢmesinin önündeki en büyük engellerden biridir.
Eğitim hakkının gerçek anlamda sağlanması, bilim ve teknolojide geliĢmiĢ ül- kelerle yarıĢan bir konuma gelmemiz için öncelikle 1982 Anayasasının değiĢtirilerek daha sivil ve özgürlükçü bir yaklaĢımla hazırlanan yeni bir anayasaya ihtiyaç vardır. Bu anayasanın hukuki yönden ülkemize kazandıracağı faydaların yanı sıra, artık hal- ka rağmen halkı yönetmek isteyen baskıcı bir dönemin kapadığını ve temelini insan- dan ve insan haklarından alan yeni bir dönemin baĢladığının habercisi olacaktır.
KAYNAKÇA
Adalet Bakanlığı, Hukuk Sözlüğü, http://www.uyap.gov.tr/hs/index.htm (E.T:06.06.2009).
AKSANYAR Necati, Demokrat Partinin Din Politikalarının Türk Basınında
Yansımaları, http://www.akademikbakis.org/sayi11/makale/basinda.doc
(E.T:03.09.2009)
ALTUNYA Niyazi, Türkiye Cumhuriyetinde Din Eğitimi, 75 Yılda Eğitim, Tür- kiye Tarih Vakfı Yayınları, Ġstanbul, 1999.
ARAYICI Ali, Kemalist Dönem Türkiyesinde Eğitim Politikaları ve Köy Ensti-
tüleri, Ceylan Yayınları, Ġstanbul, 2002.
ARSLAN Metin, Çiğdem KILIÇ. Bazı Avrupa Ülkelerinde ve Türkiye‟de Zorun-
lu Eğitimde Yönlendirme ÇalıĢmalarının Değerlendirilmesi, Milli Eğitim Dergisi,
2000, S.148 http://yayim.meb.gov.tr/dergiler/148/10.htm (E.T. 20.09.2009)
ARSLAN Zühtü, BaĢörtüsü Ak Parti ve Laiklik: Anayasa Mahkemesinden Ġki
Karar Bir Gerekçe,
http://www.setav.org/document/SETA_Analiz_2_Basortusu_AK_Parti_ve_Laiklik_ Zuhtu_Arslan.pdf (E.T:12.10.2009)
ATAMAN AyĢegül, Eğitim Bilimine GiriĢ, Gazi Kitapevi, Ankara, 1997.
ATAR Yavuz, Türk Anayasa Hukuku, Mimoza Yayınları, Konya, 2009.
ATAR Yavuz, Yargı Özgürlükler ve Politika: Türk Anayasa Mahkemesinin
Yargısal Aktivizmi, Hukuki AraĢtırmalar Dergisi, Sayı:15, 3-18.
Avrupa Ġnsan Hakları Mahkemesi, Avrupa Ġnsan Hakları Mahkemesinin tarihçe-
si, Örgütlenmesi ve Usulü, “COUR EUROPÉENNE DES DROITS DE L.HOMME
EUROPEAN COURT OF HUMAN RIGHTS”
648C3C3664F5/0/TUR_Infodoc.pdf (E.T:07.05.2009)
AYDIN Mehmet Zeki, Belçika‟da Ġlk ve Ortaöğretimde Din ve Ahlak Öğretimi, Cumhuriyet Üniversitesi Ġlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: VII / 1, s. 85-100.
http://www.cumhuriyet.edu.tr/edergi/makale/252.pdf, (E.T:02.06.2009)
AYDIN, Muhammet ġevki, Cumhuriyet Döneminde Din Eğitimi Öğretmeni Ye-
tiĢtirme Ġstihdamı, Türk Diyanet Vakfı Yayınları, Kayseri, 2000.
AYHAN Halis. Eğitim Bilimine GiriĢ, ġule Yayınları, Ġstanbul 1995.
BENLĠ Fatma, Yükseköğretime GiriĢte Farklı Katsayı Uygulamasının Değerlen-
dirilmesi,
http://www.hukukcular.org.tr/haber_detay.php?haber_id=1132 (E.T. 12.11.2009)
BERKES Niyazi, Türkiye‟de ÇağdaĢlaĢma, Yapı Kredi Yayınları, 2009.
BICAK Vahit, Avrupa Ġnsan Hakları Mahkemesi Kararlarında Ġfade Özgürlü-
ğü, Liberal DüĢünce Topluluğu, Ankara, 2002.
BĠLĠR Faruk Avrupa Ġnsan Hakları Mahkemesinin Yapısı ve 14 Nolu Protokol, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi (AÜHFD), Cilt 55, Sayı1,135-156.
ÇAĞIRAN Mehmet Emin, Uluslararası Alanda Ġnsan Hakları, Platin Yayınları, Ankara, 2006.
ÇEÇEN Anıl, Ġnsan Hakları, SavaĢ Yayınları, Ankara, 2000.
DEMĠRBOLAT AyĢe, Eğitim Bilimine GiriĢ, Demokrasi ve Ġnsan Hakları Eğitimi, Gazi Kitapevi, Ankara, 1997.
DOĞAN Hüseyin, Yıldız KUZGUN, Bilgi Verici DanıĢmanlık Programının Üni-
versiteye GiriĢ Sınavı ve Üniversite Eğitimine ĠliĢkin YanlıĢ Ġnançlara Etkisi,
Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2008, S.20, s. 291-306
DOĞRU Osman, Ġnsan Hakları Kararları Derlemesi, Ġstanbul Barosu Yayını, Cilt 1, Ġstanbul, 1998.
DÖNER Ayhan, Ġnsan Haklarının Uluslararası Alanda Korunması ve Avrupa
Sistemi, Seçkin Yayınları, Ankara, 2003.
DURSUN Davut, Laiklik, DeğiĢim ve Siyaset, Ġnsan Yayınları, Ġstanbul, 1995.
DUTERTRE Gilles, Avrupa Ġnsan Hakları Mahkemesi Ġçtihatlarından Alıntılar, http://www.coe.int/T/E/Human_Rights/Awareness/7._Special_Projects/key_case_la w_extracts_turkish.pdf (E.T:15.10.2009)
ENGĠN ġimĢek, Eğitim Perspektifinde Avrupa Birliğinde DeğiĢim, Milli Eğitim Dergisi, Sayı 177.
ERDĠNÇ Tahsin, Batı Demokrasilerinde Klasik Kamu Özgürlükleri Alanında
Görülen Sapmalar- Tarihi Açıdan Ġnsan Hakları Ġhlalleri, Güven Kitapevi, Ġs-
tanbul, 2002.
ERDOĞAN Mustafa, Anayasal Demokrasi, Siyasal Kitapevi, Ankara, 2001.
FENDĠOĞLU H.Tahsin, Uluslararası Ġnsan Hakları Belgelerinin Uygulanmasın-
da „Bağımsız Ölçü Norm‟ veya „Destek Ölçü Norm‟ Sorunu, Anayasa Yargısı 17,
Ankara 2000, 363-385 http://www.anayasa.gov.tr/eskisite/anayargi/fendoglu.pdf (E.T: 15.09.2009)
FEROZE Muhammed, Laiklikte AĢırılık ve Ilımlılık, Türkiye‟de Ġslam ve Laik-
lik, Ġnsan Yayınları, Ġstanbul, 2005.
GÖK Fatma, 75 Yılda Ġnsan YetiĢtirme Eğitim ve Devlet, 75 Yılda Eğitim, Türkiye Tarih Vakfı Yayınları, Ġstanbul, 1999.
GÖZÜBÜYÜK ġeref, A. Feyyaz GÖLCÜKLÜ, “Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesi
ve Uygulaması –Avrupa Ġnsan Hakları Mahkemesi Ġnceleme ve Yargılama Yön- temi” Turhan Kitapevi, 6. Bası, Ankara, 2005.
GÜNAY DurmuĢ, Bekir S. GÜR, Dünyada Üniversiteye GiriĢ Sistemleri ve Öss, http://pedagojik.net/articles/Gunay_Gur_OSS.pdf (E.T. 20.12.2009)
GÜR Bekir S, Zafer ÇELĠK, Türkiye Milli Eğitim Sistemi Yapısal Sorunlar ve
Öneriler,
http://www.setav.org/document/SETA_Rapor_1_Turkiyede_Milli_Egitim_Sistemi.p df (E.T.01.12.2009)
HIFZI Doğan, Cumhuriyet Döneminde Ortaöğretim Programlarının ġekillenme-
sinde Etkili Olan GörüĢler,75 Yılda Eğitim, Türkiye Tarih Vakfı Yayınları, Ġstan-
bul, 1999.
KABOĞLU Ġbrahim, Kolektif Özgürlükler, DÜHF Yayınları, Diyarbakır, 1989.
KORU Fehmi, Türkiye‟de Laiklik ve Fikir Özgürlüğü, Beyan Yayınevi, Ġstanbul, 1991.
KÜÇÜKAĞA Ahmet, Türkiye‟de Laiklik Serüveni, Emre Yayınları, 1996.
Milli Eğitim Bakanlığı, Milli Eğitim Ġstatistikleri Örgün Eğitim 2007-2008, http://sgb.meb.gov.tr/istatistik/meb_istatistikleri_orgun_egitim_2007_2008.pdf (E.T:12.09.2009)
Milli Güvenlik Konseyi Tutanaklarında Zorunlu Din Dersi
http://www.birikimdergisi.com/birikim/makale.aspx?mid=406 (E.T:24.10.2009)
OKÇU Davut, Eğitim Hakkı ve Tarihsel GeliĢimi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Eği- tim Fakültesi Dergisi, Cilt:IV, Sayı:I, Haziran 2007.
OKDEMĠR Ġlkay, Din ve Vicdan Özgürlüğü ve Laiklik Bağlamında Üniversite-
lerde Türban Sorunu, Yüksek Lisans Tezi, Akdeniz Üniversitesi, Sosyal Bilimler
Enstitüsü, 2005.
ÖZGECAN Ordu, Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesi‟nde Temel Hak ve Özgür-
lüklerin Sınırlama Nedeni Olarak Avrupa Kamu Düzeni, Yüksek Lisans Tezi,
Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2008.
PAKSOY Nadir, Türk Üniversitelerinin Dünya Sıralamasında Yeri, Üniversite
ve Toplum, C.8, Mart 2008. Sayı 1. http://www.universite-
toplum.org/text.php3?id=344, (E.T: 10.10.2009)
PALAZOĞLU Ahmet Bekir, Atatürk‟ün Eğitimle Ġlgili DüĢünceleri, Millî Eğitim Bakanlığı Eğitim Araçları ve Donatım Dairesi BaĢkanlığı Yayını, Ankara, (1999).