Ġç Denetimin Tarihsel GeliĢimi

Ġç denetimin tarihsel olarak çok eskilere dayandığı ve ilk olarak on üçüncü yüzyılda Venedik, Milano, Floransa gibi büyük Ġtalyan Ticaret Merkezlerinde rastlandığından söz edilmekle beraber Kıta Avrupası ülkelerinde denetim ve iç denetim akademik açıdan ilk olarak 1900’lu yıllarda ele alınmaya baĢlanmıĢtır.

Ġç denetimin bir fonksiyon olarak modern iĢletme örgütlerinde görünmeye baĢlaması ise 1940’lı yıllara rastlamaktadır. Özellikle iç denetim mesleğinin geliĢmesi ve dünya üzerinde örgütlenmesinde 1942 yılında, merkezi Amerika BirleĢik Devletleri’nde olmak üzere kurulan Uluslararası Ġç Denetçiler Enstitüsünün (IIA) büyük rolü olmuĢtur (Yılancı, 2003:11-12).

IIA, mesleki geliĢim için önemli konferans ve seminerler düzenlemekte, yetkin iç denetçilere sertifika vermekte, kalite güvencesi çalıĢmaları yapmakta ve mesleki kıyaslama çalıĢmaları yapmaktadır. IIA, iç denetçiler, yönetim kurulu üyeleri ve üst yönetim için iç denetim standartları belirlemekte ve rehberlik yapmaktadır (ECIIA, 2005:24; Yenigün, 2008:55).

Uluslararası Ġç Denetim Mesleki Uygulama Standartları’nın amaçları aĢağıda sıralanmıĢtır (Yenigün, 2008:55):

 Ġç denetim uygulamasını olması gerektiği gibi temsil eden temel ilkeleri tanımlamak,

 Katma değerli iç denetim faaliyetlerini teĢvik etmeye ve hayata geçirmeye yönelik bir çerçeve oluĢturmak,

 Ġç Denetim performansının değerlendirilmesine uygun bir zemin oluĢturmak,

Endüstriyel çağ süresince iĢletme organizasyonlarında ve sistemlerindeki karmaĢıklık ve boyutlarında hızlı bir ilerleme baĢlamıĢ ve devam etmiĢtir. Özellikle Ġkinci Dünya SavaĢı sonrasında iĢletme organizasyonları ve sistemlerindeki değiĢmeye paralel olarak iç denetim uygulamalarında köklü bir değiĢim baĢlamıĢtır (Dittenhofer, 2001:443; MemiĢ, 2006:80) .

Sanayi devrimi ile birlikte iĢ hayatında uygulanmaya baĢlanan profesyonellere yetki devri; iç denetim mesleğinde önemli geliĢmelere yol açmıĢtır. Önceleri sadece muhasebe ve iĢletme varlıklarının korunması ile görevlendirilen iç denetçiler, sonraki yıllarda uygunluk denetimi, risk değerlemesi gibi alanlarda da görev alarak mesleğin çalıĢma alanının geniĢlemesine yol açmıĢ ve kurumsallaĢmıĢ iĢletmelerin vazgeçilemez parçaları olmuĢlardır (Uzun, 1999:2).

Bağımsız denetimin eski bir geçmiĢi olmasına rağmen iç denetim mesleği henüz çok yenidir. Ġkinci Dünya SavaĢı öncesine kadar iç denetim mesleğine gereken önem verilmemiĢtir. Ġç denetim mesleği 1940’lardan sonra önem kazanmaya baĢlamıĢtır. Daha önce bazı büyük iĢletmeler, iç denetçi kullanmıĢlarsa da bu denetçilerin görevleri, genellikle iĢletme varlıklarını koruma görevi ile sınırlandırılmıĢtır. 1940’dan sonra iĢ hayatında ortaya çıkan çeĢitli geliĢmeler nedeniyle iç denetim mesleği hızla geliĢmiĢ ve tanınmıĢtır. Ticaret ve sanayi alanındaki değiĢime ve geliĢime paralel olarak iĢletme yöneticilerinin ihtiyacı haline gelen iç denetim, 1941 yılında ABD’de Ġç Denetçiler Enstitüsü kurularak meslek haline getirilmiĢtir (Türedi, 1992:164).

Ülkemizde iç denetim uygulamalarını etkileyen diğer geliĢmelere baktığımızda; Avrupa Birliği müzakere süreci, Sermaye Piyasası Kurumu’nun düzenlemeleri, yeni bankacılık kanunu ve TBMM Adalet Komisyonunda kabul edilen ve meclis genel kurulunda görüĢülme aĢamasına gelen Türk Ticaret Kanunu (TTK) , 5018 sayılı Kamu Mali Yönetim ve Kontrol Kanunu ile kurumsal yönetim ve iç denetimin gerek özel sektör gerekse kamu alanında önem kazandığı görülmektedir. Öte yandan SPK tarafından yayınlanan kurumsal yönetim ilkeleri ve uyum süreci, uluslararası yatırımlar için ilgi odağı haline gelmiĢ ülkemizde uluslararası iĢ birliği fırsatları ve Basel II düzenlemeleri ile kurumsal yönetim ve iç denetim ön plana çıkmaktadır (Uzun,2007; Yenigün, 2008:56-57).

Özellikle teknolojinin geliĢimi ile birlikte oluĢan yeni yapı, iç denetim fonksiyonunu, iç denetçinin profilini ve iç denetimin çehresini değiĢtiren bir nitelik arz etmektedir (Uzun, 2001:5). Artık, iç denetimden, geriden gelip bir Ģeyler olduktan sonra tespitte bulunması değil, öne geçip öngörüleriyle sadece risklerin yanı sıra fırsatları da ortaya koyması beklenmektedir.

ĠĢ dünyasında meydana gelen değiĢmelere paralel olarak organizasyonlarda, maliyet yapıları ve kontrol mekanizmalarında birtakım düzenlemeler yapılması gerekmektedir. Bu alanlarda yapılan düzenlemelere ve yönetimin iç denetim ve iç kontrollere bakıĢındaki farklılıklara bakmak, iç denetimin değiĢen rolünün anlaĢılmasında faydalı olacaktır (Özeren, 2000:33-34):

 Organizasyonla ilgili değiĢiklikler (Daha fazla yetkilendirme ve sorumluluk üstlenme, bürokratik kademelerin azaltılması, katılımcı ve ekip çalıĢmasına dayanan bir yönetim anlayıĢının geliĢtirilmesi)

 Maliyet yapısıyla ilgili değiĢiklikler (Küçülme ve genel giderlerin kısılması, süreçlerin kolaylaĢtırılması, değer yaratmayan faaliyetlerin kaldırılması, sistemlerin ve süreçlerin yeniden yapılandırılıp kolaylaĢtırılması, gereksiz iĢlerin azaltılması, yeni teknolojilerden yararlanılması, en iyi uygulama örneklerinin adapte edilmesi)

 Kontrollerle ilgili değiĢiklikler (Geleneksel kontrol süreçlerinin yeniden dizayn edilmesi, kontrol sorumluluğunun merkezden daha büyük yetkilerle faaliyet düzeylerine kayması, çalıĢma birimlerinden kendi düzenlemelerini yapmalarının istenmesi).

Ġç denetimin zaman içinde geçirdiği evrim ve değiĢen yapısı aĢağıda Tablo 2’de gösterilmektedir.

Tablo – 2: Ġç Denetimin Zaman Ġçinde DeğiĢen Yapısı Süreç Ġç Denetimden Beklenen Faydalar

1950’li yıllar ĠĢletme varlıklarının korunması

1960’lı yıllar ĠĢletme verilerinin güvenilirliğinin denetlenmesi 1970’li yıllar Uygunluk denetiminin yapılması

1980’li yıllar ĠĢletme etkinliğinin denetlenmesi 1990’lı yıllar ĠĢletme amaçlarına ulaĢılması 2000’li yıllar ĠĢletmeye artı değer katma

Kaynak: MemiĢ, 2006:83

Tabloda gözlenen geliĢim de göstermektedir ki iç denetim mesleğinin faaliyet alanı zaman içerisinde geniĢlemiĢtir (Uzay, 1999:2).

2000’li yıllarla birlikte iç denetimde, artı değer katmak suretiyle iĢletmeye somut kazanımların sunulduğu bir döneme girilmiĢtir.

Bir organizasyondaki iç denetim uygulamalarında reaktif süreçten proaktif sürece geçiĢ, Beecroft (1996:33) tarafından müĢteri odaklı bir örnekle aĢağıdaki biçimde resmedilmiĢtir (MemiĢ, 2006:83):

ġekil 2: Reaktif ’den Proaktife GeçiĢ

Kaynak: Beecroft, 1996:33, MemiĢ, 2006:84

Ġç denetimin tarih içindeki dönüĢümünü anlamak, bugünün modern iç denetçileri için son derece önemlidir. Zamanla organizasyonlardaki farklılaĢmanın ve karmaĢıklığın artması ile yeni yönetsel problemler ortaya çıkmıĢ ve üst yönetim üzerinde yeni baskılar belirmiĢtir. Bu baskıların üstesinden gelebilmek için yöneticiler iç denetçilerden daha fazla yardım alma ihtiyacı duymuĢlardır (Moeller, 2005:6; MemiĢ, 2006:84).