B. Toplu Đş Sözleşmesi Ehliyetinin Kaybı Durumları
2. Đşçi ve Đşveren Sendikalarının Toplu Đş Sözleşmesi Yapma Ehliyetin
a) Sendikanın Sona Ermesi
Toplu iş sözleşmesine taraf olabilecek işçi ve işveren sendikaları tüzel kişiliğe sahip kuruluşlardır. Bu nedenle tüzel kişiliğin sona ermesine ilişkin çeşitli durumlarda sona ereceklerdir107.
2821 sayılı Sen. K. m. 63’e göre; “… Bu Kanunda hüküm bulunmayan
hâllerde Medenî Kanun ve Dernekler Kanununun108 bu kanuna aykırı olmayan hükümleri uygulanır…”. Bu da sendikaların sona erme durumları hakkında bu
kanunlara başvurabileceğimiz anlamına gelmektedir109.
Đşçi ve işveren sendikaları, kendiliğinden veya herhangi bir kararla sona erebilir. Đlk durumda infisah, ikinci durumda fesih söz konusu olacaktır. Fesih durumunda, sendikanın yetkili organınca verilmiş bir karar söz konusu olabileceği gibi, mahkeme tarafından verilmiş bir kararla sona erme de söz konusu olabilir110.
Đşçi ve işveren sendikalarının beş tür infisah sebepleri vardır. 4721 sayılı Türk Medenî Kanunu111 m. 87’ye göre, dernekler, amacın gerçekleşmesi, gerçekleşmesinin olanaksız hâle gelmesi veya sürenin sona ermesi, ilk genel kurul toplantısının kanunda öngörülen sürede yapılmamış ve zorunlu organların oluşturulmamış olması, borç ödemede acze düşmüş olması, tüzük gereğince yönetim kurulunun oluşturulmasının olanaksız hâle gelmesi, olağan genel kurul toplantısının iki defa üst üste yapılamaması hâllerinde kendiliğinden sona erer ve her ilgili sulh hâkiminden bunun tespitini isteyebilir.
Đşçi ve işveren sendikaları, 4721 sayılı TMK m. 88 ve 89 uyarınca, sendikaların yetkili kurularınca ya da mahkemece alınacak bir karar ile sona erebilirler. Kaldı ki 2821 sayılı Sen. K. m. 11 de, sendika genel kurulunun sendikayı
107 TUĞ, s. 67; GÜNAY, s. 140; DUMAN, s. 76. 108
RG T: 23.11.2004, RG S: 25649. 109 TUĞ, s. 67 – 68; DUMAN, s. 76.
110 TUĞ, s. 67; GÜNAY, s. 141 – 142; DUMAN, s. 76. 111 RG T. 08.12.2001, RG Sayı: 24607.
32 feshetme yetkisi olduğunu belirtmiştir. 2821 sayılı Sen. K. m. 13’e göre, üye tam sayısının üçte birinin katılımı ile toplantı gerçekleştirilecektir. Sona erme kararı için de toplantıya katılanların üçte ikisinin feshin gerçekleştirilmesi yönünde olumlu oy kullanması lazım gelir. Ancak 2821 sayılı Sen. K. m. 13/IV uyarınca her hâlükarda karar sayısı, üye tamsayısının dörtte birinden az olmayacaktır. Burada 2821 sayılı Sen. K. m. 13/II uyarınca, tüzükte toplantı nisabına ilişkin daha yüksek bir oran kararlaştırılması mümkündür. Đşçi ve işveren sendikalarının mahkemelerce kapatılabilmesi de 2821 sayılı Sen. K. m. 54 ve m. 55’te düzenlenmiştir. Bu hükümlere göre, sendikanın kuruluşu esnasında ya da tüzüğün değiştirilmesinde kanuna aykırılık veya işlemlerde eksiklik nedeniyle Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, Đç Đşleri Bakanlığı ya da ilgili valilikçe yapılan başvuru üzerine görevli mahallî mahkeme tarafından gerekli görüldüğü takdirde kurucular da dinlenerek üç işgünü içinde sendikanın faaliyetlerinin durdurulmasına karar verilebilir. Mahkeme kanuna aykırılığın veya eksikliğin giderilmesi için altmış günü aşmamak üzere süre verir. Verilen süre içinde, sendika eksiklik ya da aykırılığı gidermezse mahkeme sendikanın kapatılmasına kesin olarak karar verir.
Ayrıca Sen. K. m. 58/I uyarınca; devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğünü bozmak, Türk Devletinin ve Cumhuriyetinin varlığını tehlikeye düşürmek, temel hak ve hürriyetleri yok etmek, Devletin bir kişi veya zümre tarafından yönetilmesini ya da sosyal bir sınıfın başka sosyal sınıflar üzerinde egemenliğini sağlamak veya dil, ırk, din ve mezhep ayrımını sağlamak gayeleri güden ya da bu amaçlarla faaliyette bulunan sendika ve konfederasyonlar, Cumhuriyet savcısının istemiyle iş davalarına bakmakla görevli olan mahalli mahkemece verilecek kararla kapatılır.
2821 sayılı Sen. K. m. 12/I, II uyarınca; işçi ve işveren sendikaları, ilk genel kurul toplantılarını sendikanın tüzel kişilik kazanmasından itibaren altı ay içerisinde yapmak ve tüzüklerinde daha kısa bir süre öngörülmemişse her dört yılda bir genel kurul olağan toplantısını yapmak zorundadırlar. 4721 sayılı TMK m. 87’ye göre, işçi ve işveren sendikalarının söz konusu toplantıları gerçekleştirememeleri ya da 2821 sayılı Sen. K. m. 9’da belirtilen zorunlu organlar olan genel kurul, yönetim kurulu, denetleme kurulu ve disiplin kurullarının oluşturulamaması durumlarında mahkeme
33 tarafından kapatılmalarına karar verilir. Ancak 2821 sayılı Sen. K. m. 53’te; 12. madde hükmüne aykırı hareket eden konfederasyon, sendika ve sendika şubesi yönetim kuruluna; kuruluş üyelerinden birinin veya durumu tespit eden Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığının başvurusu üzerine işten el çektirilerek en kısa zamanda kanun ve tüzük hükümleri uyarınca genel kurulu toplamak için mahkemece kayyım tayin edileceği belirtilmiştir.
4721 sayılı TMK. m. 89’dan kıyasen işçi veya işveren sendikasının amacı, kanuna ya da genel ahlâka ve adaba aykırı ise Cumhuriyet Savcısının veya herhangi bir ilgilinin istemi üzerine mahkeme tarafından sendikanın feshine karar verilir.
Mahkeme tarafından verilen fesih kararıyla son bulan işçi ve işveren sendikası, toplu iş sözleşmesi yapabilme ehliyetini mahkeme kararının kesinleştiği anda kaybeder112. Ancak istisnaî olarak 2821 sayılı Sen. K. m. 54 uyarınca tüzük ve belgelerde kanuna aykırılık nedeniyle mahkeme tarafından verilen fesih kararı kesin olduğu için sendika tüzel kişiliğini ve ehliyetini kararın verildiği anda kaybedecektir113.
2822 sayılı TSGLK m. 8’de, toplu iş sözleşmesine taraf olan sendikanın infisahı ya da iradî bir karar veya mahkeme kararı sonucu feshi durumlarında toplu iş sözleşmesinin sona ermeyeceği, devam edeceği belirtilmiştir. Ancak öğretide, bu hükmün sadece toplu iş sözleşmesinin normatif hükümleri için geçerli olduğu, borç doğurucu hükümlerin ise sona erdiği ifade edilmektedir114.
b) Sendikanın Tip Değiştirmesi
Đşçi ve işveren sendikalarının kurulabileceği işkolları, 2821 sayılı Sen. K. m. 60’da sınırlı olarak belirtilmiştir. Yine 2821 sayılı Sen. K. m. 3 uyarınca, sendikalar işkolu esasına göre, bir işkolunda ve Türkiye çapında faaliyette bulunmak gayesi ile bu işkolundaki işçi ve işverenlerce kurulur. Ancak kamu işverenlerinde aynı işkolunda faaliyette bulunma şartı aranmaz.
112 GÜNAY, s. 143; DUMAN, s. 79. 113 DUMAN, s. 79.
34 2821 sayılı Sen. K. m. 4 uyarınca, bir işyerinin girdiği işkolunun tespiti itirazen yargı yolu açık olmak üzere Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığınca yapılmaktadır. Ayrıca 2821 sayılı Sen. K. m. 7/V ve 14’e göre, sendikalar tüzüklerinde, faaliyet gösterecekleri işkolunun ve tüzüğün ne şekilde değiştirileceğini göstermek zorundadırlar. Bunlara ilaveten 2821 sayılı Sen. K. m. 6 uyarınca, sendikanın kurulduğu işkolunda fiilen çalıştıklarını gösteren belgeleri de valiliğe başvuru sırasında sunmak zorundadırlar.
Kurulduktan bir süre sonra sendika, yaptığı bir tüzük değişikliği ile başka bir iş kolunda faaliyet göstermeye başlarsa, bu durumda sendikanın toplu iş sözleşmesi yapabileceği işyerleri değişecektir. Çünkü bir sendikanın toplu iş sözleşmesi yapabilmesi için işyerinin faaliyette bulunduğu işkolunda olması gerekmektedir. Bu durumda daha önceki işyerleri açısından sendika, toplu iş sözleşmesi yapabilme ehliyetini kaybedecektir115.
c) Sendikaların Katılması ve Birleşmesi
Burada öncelikle katılma ve birleşmenin tanımının yapılması gerekmektedir. Katılma, bir veya birden fazla sendikanın tüzel kişiliklerini sona erdirerek başka bir sendika bünyesine geçmesidir116. Birleşme ise, aynı işkolunda kurulu sendikaların kendi tüzel kişiliklerini sona erdirip kurulacak yeni bir tüzel kişilik içinde yer alarak faaliyetlerini sürdürmesidir117.
Sendikaların katılması ve birleşmesi hususu, 2821 sayılı Sen. K. m. 27’de yer almaktadır. 2821 sayılı Sen. K. m. 26 ve 27’ye göre, katılma ve birleşmenin gerçekleşebilmesi için sendikaların genel kurullarının ayrı ayrı bu konuda karar almaları gerekmektedir. Sendika genel kurulları tüzüklerinde daha yüksek bir oran kararlaştırılmamışsa üye tamsayılarının salt çoğunluğu ile söz konusu kararları alırlar. 2821 sayılı Sen. K. m. 27/I, II uyarınca, katılma ve birleşmenin gerçekleşmesi durumunda sendikalar tüzel kişiliklerini kaybederler ve kendiliğinden tüm hak, borç,
115 IŞIK, s. 30; TUĞ, s. 68; GÜNAY, s. 144; DUMAN, s. 80. 116 TUNCAY, s. 80; GÜNAY, s. 144; DUMAN, s. 81. 117 TUNCAY, s. 80; GÜNAY, s. 144; DUMAN, s. 81.
35 yetki ve menfaatleri tamamen katılınan tüzel kişiliğe ya da birleşme sonucunda oluşan yeni tüzel kişiliğe geçer.
Bu durum, toplu iş sözleşmesine taraf olabilme ehliyeti açısından değerlendirildiğinde, katılan ya da birleşen sendikaların tüzel kişiliği sona erdiği için ehliyetlerini kaybedeceklerdir. Bu durumda tüm hak, borç, yetki ve menfaatlerinin yeni tüzel kişiliğe geçeceği hükmü karşısında, ehliyetin artık yeni tüzel kişiye ehliyet için gerekli şartları sağladığı durumda geçeceği açıktır118.
d) Toplu Đş Sözleşmesinin Uygulanacağı Đşyerinin Bulunduğu Đşkolunun Değişmesi
Đşçi ve işveren sendikaları, çalışma hayatıyla ilgili sosyal ve ekonomik ilişkilerini üyeliğe dayalı olarak ve ancak kendi işkolunda gerçekleştirebilirler. Bu nedenle, bulunduğu işkolunu değiştiren işyerinde çalışanların öncelikle üyeliği bu durumdan etkilenecektir. Böyle bir durumda toplu iş sözleşmesine taraf olan sendikanın, üyesi olan işverene ait işyerinin, sendikanın kurulu olduğu işkolundan başka bir işkoluna girdiğinin mahkeme kararıyla tespit edilmesi durumunda sendika toplu iş sözleşmesine taraf olabilme ehliyetini kaybedecektir119.
Bu konu, işletme toplu iş sözleşmeleri açısından özellik arz etmektedir.
Đşletme toplu iş sözleşmesi kapsamındaki bütün işyerlerinin işkolunu değiştirmesi hâlinde toplu iş sözleşmesine taraf sendika toplu iş sözleşmesi ehliyetini kaybedecektir. Eğer sadece bir kısım işyerleri başka işkoluna geçmişlerse bu durumda sendika sadece o işyerleri açısından ehliyetini kaybedecek, diğer işyerleri açısından ehliyetini koruyacaktır120.
e) Đşverenin Üye Olduğu Sendikadan Ayrılması
1982 Anayasası m. 51/IV’e göre, işçi ve işverenler herhangi bir sendikaya üye olmaya zorlanamazlar. Söz konusu durum aynı şekilde 2821 sayılı Sen. K. m.
118 IŞIK, s. 30; TUĞ, s. 68 – 69; GÜNAY, s. 145; DUMAN, s. 82. 119 DUMAN, s. 81.
36 25/I’de de mevcuttur. Kısacası işveren ve işçiler herhangi bir sendikaya üye olmak zorunda olmadıkları gibi istedikleri zaman üyelikten de çekilebilirler.
Ayrıca 2822 sayılı TSGLK m. 2 uyarınca, herhangi bir sendikaya üye olmayan işveren kendisi toplu iş sözleşmesine taraf olabilme ehliyetine sahiptir. Herhangi bir sendikaya üye olan işveren üye olmakla devrettiği toplu iş sözleşmesine taraf olabilme ehliyetini, çekilme ile birlikte tekrar bireysel olarak geri kazanacaktır. Bu durumda üye olduğu sendika çekilen işverene ait işyeri ya da işyerlerinde toplu iş sözleşmesine taraf olma ehliyetini kaybedecektir121.
Ayrıca 2822 sayılı TSGLK m. 10’a göre; “Toplu iş sözleşmesine taraf olan
işveren sendikasının toplu görüşmeye çağrı tarihinde üyesi bulunan işverenin o sendika ile ilgisinin daha sonra herhangi bir suretle kesilmesi hâlinde dahi, söz konusu işveren, o çağrı ile bağlı kalır. / Sözleşmenin imzalanması tarihinde taraf işveren sendikasının üyesi olan işverenin o sendika ile ilgisinin daha sonra herhangi bir suretle kesilmesi hâlinde dahi, söz konusu işveren o sözleşme ile bağlı kalır.”.
IV. EHLĐYETSĐZLĐĞĐN AKDEDĐLEN TOPLU ĐŞ SÖZLEŞMESĐNE
ETKĐSĐ
2822 sayılı TSGLK m. 66’dan hareket edilirse, bu Kanuna aykırı olmayan sözleşmelerin genel hükümsüzlük ve iptal sebepleri toplu iş sözleşmelerine uygulanacaktır. Ancak 2822 sayılı TSGLK’da bu hususa ilişkin özel düzenleme bulunmamaktadır. Sadece Kanunun 5. maddesinde toplu iş sözleşmesinde yer alamayacak hükümlerden ve yine Kanunun 16. maddesinde yetki belgesi alınmadan yapılan toplu iş sözleşmesinin hükümsüzlüğünden bahsedilmiştir122.
Toplu iş sözleşmesi yapıldıktan sonra, toplu iş sözleşmesine taraf olma ehliyetinin bulunmadığı kesin bir hükümle mahkemece tespit edildiği takdirde ehliyetsiz taraf ya da tarafların yaptığı toplu iş sözleşmesi Borçlar Hukuku gereği
121 GÜNAY, s. 146; DUMAN, s. 82. 122 DUMAN, s. 83.
37 mutlak butlanla batıl olacaktır, yararı olan herkes tarafından her zaman ileri sürülebilecek ve hâkim tarafından da re’sen dikkate alınacaktır123.
Borçlar Hukukunda mutlak butlan durumu, geçmişe etkili olarak geçersizliğe neden olmaktadır. Öğretide, böyle bir ehliyetsizlik durumunda, Đş Hukukunun özellikleri dikkate alınarak ileriye dönük bir iptalin söz konusu olacağı, haklı olarak ifade edilmektedir124. Çünkü toplu iş sözleşmeleri bireysel hizmet sözleşmelerini etkilemekte ve üçüncü kişiler üzerindeki normatif etkiler yaratmaktadır. Aksinin kabulü işçinin korunması düşüncesine ve hakkaniyete de aykırı olacaktır. Nitekim
geçmişe etkili olduğunun kabulü durumunda çalışma hayatı olumsuz
etkilenecektir125.
Burada belirtilmesi gereken bir husus da, ehliyetsizlik nedeniyle sona eren bir toplu iş sözleşmesindeki hükümlerin ileride kazanılacak nitelikte hükümler, ileride kazanılmış hak teşkil etmeyeceğidir126.
Bu konu, işletme toplu iş sözleşmeleri açısından özellik arz etmektedir.
Đşletme toplu iş sözleşmesi kapsamındaki bütün işyerlerinin başka işkolunda olduğunun tespiti hâlinde toplu iş sözleşmesine taraf sendika toplu iş sözleşmesi ehliyetini kaybedecektir ve toplu iş sözleşmesi mutlak butlanla sakatlanacaktır. Eğer sadece bir kısım işyerlerinin başka işkolunda oldukları tespit edilmişse, bu durumda sadece o işyerleri açısından toplu iş sözleşmesi geleceğe dönük olarak butlanla sakat olacaktır127.