Ürün Sorumluluk Sigortasının Kavramsal ve Tarihsel Gelişimi

1) Ürün Sorumluluk Sigortasının Kavramsal ve Tarihsel Gelişimi

Dünyanın gelişmiş ülkelerinde sorumluluk sigortaları, sigorta sektöründe en büyük prim kaynaklarından birini oluşturmaktadır². Zira, zaman içinde sorumluluk kavramı, modern toplumlarda sosyal düşünce yönünde gelişmiş ve zararın, zarara maruz kalan üzerinde bırakılmaması, mutlaka tazmin edilmesi düşüncesi daha da önem kazanmıştır³. Ayrıca, ticaret ve sanayinin gelişmesi bilim ve tekniğin beraberinde getirdiği gelişmeler, kusura dayanmayan bir sorumluluk bilincinin hukuksal alt yapıya yansıması, eğitim düzeyindeki artışa bağlı olarak insan hayatına daha fazla değer verilmesi ve bunun mahkeme kararlarına da yansıması her geçen gün sorumluluk sigortalarına yönelik talepleri artırmakta ve bu talepleri karşılayabilmek için yeni sorumluluk sigortası türleri geliştirilmektedir⁴.

Sorumluluk sigortası hakkındaki bu olumlu gelişmelerin, üreticinin sorumluluğuna yansıması da pek uzun zaman almamış ve üreticinin sorumluluğunun

2 Bkz: www.sigortacilik.gov.tr, Sigortacılık İstatistikleri (Erişim Tarihi:17.11.2010).

3 Tiftik, Mustafa: Türk Hukukunda Tehlike Sorumluluklarının Genel Kural İle Düzenlenmesi Sorunu, 2.

Bası, Yetkin Yayınevi, Ankara 2005, s. 26.

4 Kender, Rayegan: “Mesuliyet Sigortasının Mahiyet ve Türleri”, (Seminer), Teori ve Uygulama Açısından Mesuliyet Sigortaları, III Sigorta Semineri, 4-7 Nisan 1977, İstanbul , s. 1 vd. ; Kutlu İhsan:

“Mamul Sorumluluğu Sigortası”, Teori ve Uygulama Açısından Mesuliyet Sigortaları, III Sigorta Semineri, 4-7 Nisan 1977, İstanbul, s. 274; Nart, Levent: “Ürün Sorumluluğu Sigortası”, ÜSS Semineri Yayınlanmamış Tebliğ Notları, İstanbul 1996, s. 3 vd.; Saraçoğlu, Mahmut:, “AB ile Gümrük Birliği Aşamasında Sorumluluk Sigortaları ve Türkiye’deki Yeri” (Tez), M.Ü. Bankacılık ve Sigortacılık Enstitüsü, Sigortacılık Bölümü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 1996, s. 6.

sigortalanması düşüncesi bir fikir olmaktan çok ihtiyaç haline gelmiştir⁵. Zira, günümüz modern endüstrisinde ürünlerin tek tek imal edilmesinden ziyade, yığınlara yönelik bir üretim süreci gerçekleştirilmekte, bu da çoğu kez ürünün yapımına ilişkin bir bozukluğun tüm seriyi etkilemesine ve büyük çaplı tehlikelerin doğmasına neden olmaktadır. Öte yandan, üretim sürecinin otomatikleşmesi, teknik tehlikelerin boyutunu artırırken, imalat bandına birden çok teşebbüsün katılması da üretim sürecine ilişkin yaşanılan sorunların çözümlenmesini daha da güçleştirmektedir. Kitle üretiminin beraberinde getirdiği kitlesel dağıtım ise bilhassa satıcının sadece bir dağıtıcı durumunda bulunduğu hallerde, ürünün sebep olduğu zarara maruz kalanları, bu zararları için kimsenin sorumluluğuna gidememeleri gibi olumsuz bir durumla karşı karşıya bırakmaktadır⁶.

Görüldüğü üzere üreticinin sorumluluğu, özellikle zarar gören ile üretici arasında sözleşmesel bir ilişkinin bulunmadığı durumlarda büyük önem arz etmekte olup; bu noktada karşılaşılan çok yönlü ve çözümü güç problemlerde, gerek ürün nedeniyle zarara maruz kalanların zararlarını karşılayabilmek gerekse üreticinin yüklenmiş olduğu hukuki sorumluluğu hafifletebilmek için “ürün sorumluluk sigortası” (product liability insurance) olarak adlandırılan bir sigorta türü geliştirilmiş ve uygulamaya konulmuştur⁷.

Ürün sorumluluk sigortası kavramı, üreticinin ürettiği malı pazarlamak amacıyla elinden ve kontrolünden tamamen çıkardıktan sonra, o ürünü kullanan kişilerin, üründe mevcut bir bozukluk nedeniyle herhangi bir zarara maruz kalmaları durumunda, üreticinin bu kişilere karşı olan yasal sorumluluklarını güvence altına alan bir sigorta türü olarak da tanımlanabilir⁸.

5 Karaoğlu, Ebru/Pekmezcioğlu, Alper: “Günümüzde Ürün Sorumluluk ve Geri Çağırma Sigortaları”, BUSİAD’dan Bakış, Ocak/Şubat/Mart 2009, s. 66; Özsunay, Ergun & Dural, Murat: “Sorumluluk Kavramındaki Değişiklikler Karşısında Sigorta”, Sigorta Hukuku Dergisi, C.3, S.1, Ankara 1986,s. 36-37.

6 Digby, C. Jess: The Insurance Of Commercial Risks Law and Practice, London 1986, s. 106.

7 Greene, Mark: Risk and Insurance, 4 th Edition, South Western Publishing Co, Cincinati 1977, s. 298.

8 Bennett, Carol: Insurance Learners Insurance of Liability, London 1989, s. 91; Ackerman, Saul, Benton:, Insurance A Practical Guide, 3 rd Edition, New York 1984, s. 502.

Ürün sorumluluk sigortasının Avrupa’da ilk ortaya çıkışı, Dinsdale’in de belirttiği üzere⁹, 1900 yılında bira üreticilerinin ürettikleri biralarında arsenik bulunması nedeniyle, İngiltere’deki tüketicilerin uğramış oldukları zararlarını tazmin etmek istemelerine dayanmaktadır. 1908-1909 yıllarında İngiliz sigortacıları, toplumda aynı yıllarda büyük sorunlara neden olan gıda zehirlenmelerine karşı da bu ürünleri satan kişilere yönelik çeşitli rizikoları teminat altına alan farklı ürün sorumluluk sigortaları geliştirmiştir¹⁰. 1924 ve sonraki yıllarda ise kürk imalatçıları, o zaman çok yaygın olan ve satılan kürklere bağlı olarak meydana gelen uyuz ve benzeri deri hastalıklarına karşı, kendilerine yöneltilen tazminat talepleri için teminat arar hale gelmiş; 1930’lı yıllarda da bilhassa bozuk süt ürünlerinin neden olduğu tazminat taleplerine ilişkin çiftçiler ürün sorumluluk sigortasına ihtiyaç duymuştur¹¹. Daha sonra bu nevi talepler Avrupa’da imalat sektörünün birçok alanında giderek artmış, plastik oyuncaktan, bilgisayar üretimine kadar hemen hemen her ürün gamına dağılmıştır¹². Zaman içinde yasal gelişmeler, mevzuat ve mahkeme kararları, yeni hukuki sorumlulukları ve buna bağlı olarak yeni sigorta türlerini ve ürün sorumluluk sigortalarının farklı uygulama örneklerini geliştirmiştir¹³.

Amerika’da da ürün sorumluluk sigortası özellikle 1960’lı yıllardan sonra önemli bir ivme kazanmıştır. Bozuk ürünlerin neden olduğu zararlar dolayısıyla, bu tarihten sonra açılan dava sayısında ve bu davalarda hükmedilen tazminat miktarlarında her yıl

9 Dinsdale, W.A.: History of Accident Insurance In Great Britain, London 1954, s. 197.

10 Parsons, Christopher: “From Accident to Liability-A Brief History of Liability Insurance”, Journal of Insurance Research and Practice, (Journal), Vol. 17, Part 2 January 2002, p. 23.

11 Parsons, Christopher: “Product Liability Insurance Workshop Notes 2010”, Section E, (WorkshopE) p. 1.

12 Peck, Alan J.: Legal Liabilities, The Chartered Insurance Institute, London 1994, 2 nd Edition, s. 7/11.

13 İngiltere’de 1932 yılındaki “Donoghue v. Stevensan” davası ürün sorumluluk hukkukunun mihenk taşlarından sayılan bir davadır (Bkz: Parsons, (WorkshopE) p. 1). Benzer şekilde 1978 tarihli “Hill v. J.

Crowe Ltd.” davasında, sandık imalatçısı J. Crowe şirketi; ürettiği sandıkları her türlü özeni göstererek asıl amacına uygun biçimde imal ettiğini iddia etmesine rağmen, üzerine çıktığı sandığın kırılması nedeniyle yaralanan müşterilerinden birisinin uğradığı zararı tazmin etmekten kurtulamamıştır (Bkz: Peck, s. 7/11).

çok ciddi artışlar yaşanmıştır¹⁴. Buna bağlı olarak birçok firma ya iş değişikliğine yönelmiş ya da kendileri için çok ciddi sıkıntıların yaşanmasına neden olan ürünlerin üretimini azaltma yoluna gitmiştir. Hatta bu yıllarda aşı imalatı gerçekleştiren firmaların hepsi üretimden çekilmiş, Merck&Co bu alanda faaliyet gösteren tek şirket olarak piyasada kalmıştır. Buna bağlı olarak da bir yıl içinde aşı fiyatları, 2,80$’dan 11,40$’a yükselmiştir¹⁵. Amerika’da aşı üretiminde olduğu gibi diğer birçok imalat sektöründe de benzer sıkıntılar yaşanmış, birçok firma ya iflas etmiş ya da iflasın eşiğine gelmiştir¹⁶.

Sanayisi gelişmiş ülkelerde zaman içinde yaşanılan bu gelişmeler, ürün sorumluluk sigortalarını hem endüstrinin hem de sigorta sektörünün olmazsa olmaz unsurlarından biri haline getirmiştir. Nitekim, ürün sorumluluk sigortası ile sadece kusurlu üretilen ürünlerden dolayı, bedeni veya maddi hasar gören tüketici ya da üçüncü şahıslar değil, aynı zamanda seri üretim nedeniyle bundan büyük oranda zarar görecek olan üreticiler de ekonomik yıkımdan kurtulmak suretiyle faydalanacaktır. Başka bir ifadeyle, ürün sorumluluk sigortası sayesinde üreticinin sorumluluğunun söz konusu olduğu hallerde, zarara maruz kalan tüketiciler veya üçüncü kişiler, kusurlu üretim nedeniyle maruz kaldıkları zararı üretici firmanın peşine düşmeden kolaylıkla tazmin edebilme imkanına sahip olmakta; diğer taraftan üretici ise miktarı henüz belli olmayan tazminat talepleri yerine, miktarı belirlenmiş sigorta primlerini ödemek suretiyle geleceğe dair planlarını net bir şekilde yapabilmektedir¹⁷.

14 Burton, Tim: “Insuring The Product Liability Risk”, Product Liability European Laws and Practice, London 1993, s. 713; Parsons, (WorkshopE), p. 1.

15 Brody, Michael: “When Products Turn Into Liabilities” Fortune, March 3, 1986, p. 22.

16 Ürün sorumluluk sigortası sayesinde üreticiler, gelecekte ödemek zorunda kalabilecekleri ve hatta iflaslarına kadar varabilecek tazminat olasılıklarını ortadan kaldırarak, büyük bir mali yıkımdan kurtulma ve firmalarının faaliyetlerini devam ettirebilme imkanına kavuşmaktadır (Bkz: Burton, s. 720; The Cologne Reasurance: Liability Insurance Broschure 1996, p. 5; Smyth, Colin: Sorumluluk Sigortaları Uygulamaları, The Chartered Insurance Institute 1991, Study Course 631 (TSEV Yayınları No: 20), s. 16;

Grene, s. 298).

17 Öztan, Bilge: İmalatçının Sorumluluğu, (Sorumluluk), İstanbul 1982, s. 299; Hanımeli, Çağan: “Ürün Sorumluluğu Sigortası” Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 1997, (Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü), s. 38.

Bununla birlikte, firmaların ekonomik varlıklarını tehdit edebilecek nitelikli risklerin kontrollü bir şekilde sigortacıya devrine olanak tanıyan ürün sorumluluk sigortası ile haklı hasar taleplerinin ödenmesinin yanı sıra, haksız taleplerde sigortalının savunma masraflarının üstlenilmesi, firmaların kredibilitesinin korunması ve bu sayede borsada işlem gören firmalar itibarıyla sermaye piyasalarında istikrarın sağlanması gibi daha geniş ölçekte bazı dolaylı faydaların elde edilmesine de olanak tanınmaktadır¹⁸.