Öz-yeterlilik

Öz-yeterlilik kavram esasen Albert Bandura’nn gelitirdi
i Sosyal Bilisel Teori’ye dayanmaktadr. Bu teori de davranç ve sosyal ö
renme çatsnn kullanlmas ile oluturulmutur. Sosyal Bilisel Teori, hem psikoloji, hem de örgütsel davran açsndan önem tamaktadr. Bunun birinci nedeni, hem davrançlktan hem de sosyal ö
renmeden daha kapsaml olmasdr. Bu teoriye göre ö
renme verilerin bilisel süreçlerle elde edilmesiyle sa
lanmaktadr. “Sosyal” ifadesi bireylerin toplumun bir parças olarak ö
rendiklerini, “bilisel” ifadesi ise

26 ö
renilen bu bilgilerin motivasyon, tutum ve davran süreçleriye ilenmesini ifade eder. Çalanlarn pek çok bilgi ve davran bulunduklar örgütten etkilenerek oluurken, bu bilgi ve davranlar bireyin özelliklerine göre ekillenmektedir. Bu teorik temel üzerine öz-yeterlilik ad verilen, bireylerin davranlarnn, bu davranlarn bulunduklar çevreyi etkileyebilece
ine dair inançlarndan ne ölçüde etkilendi
iyle ilgilenen bir kavram ortaya çkmtr (Stajkovic ve Luthans, 1998a:63).

Öz-yeterlilik gözlenen bir yetenek de
il, sahip olunan yetenekler vastasyla belli koullar altnda neler yaplabilece
ine dair inançtr. Daha açk bir ifadeyle, bireyin yetenekleri de
il, yeteneklerini bir ii baarmak için ne ölçüde etkin kullanabilece
ine dair inancdr (Maddux, 2002:278). Ayn zamanda genlerle geçen bir kiilik özelli
i de
il, zamanla ve yaanan deneyimlerle ekillenen, bu nedenle geliime açk olan durumsal bir özelliktir (Maddux, 2002:279).

Öz-yeterlili
in 3 boyutu vardr. Bunlardan ilki çekim, ikincisi güç, üçüncüsü ise genelliktir. Çekim boyutu, söz konusu görevin bireye göre alglanan zorluk ve karmakl
n ifade eder. Güç, bireyin görevi baarl olarak gerçekletirece
inden ne ölçüde emin oldu
u ile ilgilidir. Genellik ise, görevde gösterilecek baar veya baarszl
n, farkl koullarda ne derece geçerli olaca
na dair inanc ifade eder (Stajkovic ve Luthans, 1998a:67).

Öz-yeterlilik düzeyini etkileyen farkl süreçler ise 4 balk altnda toplanmaktadr (Stajkovic ve Luthans, 1998a:69).

a) Bunlardan ilki ve en önemlisi, eylemsel ustalk deneyimleridir (enactive mastery experiences). Bir görevi baaryla yerine getirmek, öz-yeterlilik düzeyi üzerinde en do
rudan etkiyi sa
lar. Ancak bu baar sübjektiftir, yani bireyin kendi gösterdi
i performans nasl de
erlendirdi
i önemlidir. Örne
in geçen yla göre performans artan bir çalan, performans standardn altnda ise, bunu bir baar olarak nitelendirmeyebilir, ya da görev çok kolay gerçekletirilebilecek bir görev olarak de
erlendiriliyorsa, bu da öz-yeterlilik düzeyini etkilemeyebilir.

27 b) Temsili ö
renme (vicarious learning), bir di
er önemli süreçtir. Bu süreçte, benzer bir görevi gerçekletiren çalanlar gözlemlemek ve bundan cesaret almak söz konusudur. Gözlemlenen model ile gözlemleyen arasndaki benzerlikler ne kadar fazlaysa, gözlemleyen bireyin öz-yeterlilik düzeyine o derecede katk sa
lanm olur. Bu süreç, genellikle çalanlarn o görevle ilgili çok az deneyimli olduklar veya hiç deneyimli olmadklar durumlarda daha çok önem kazanmaktadr.

c) Bir baka süreç, sözlü cesaretlendirmedir (verbal persuasion). Çalann güvenilir ve yetkin oldu
unu düündü
ü biri tarafndan cesaretlendirilmesi, öz- yeterlilik düzeyine önemli katklar sa
layabilir.

d) Son olarak psikolojik uyarlma (psychological arousal) ve bunun alglan ekli, öz-yeterlilik düzeyini etkilemektedir. Örne
in baar stresli ve skntl bir sürecin sonunda geliyorsa, öz-yeterlilik düzeyi olumlu etkilenmeyebilir. Bu noktada kiisel farkllklar önemlidir. Kimi insanlar belli durumlar stresli ve rahatsz edici karlarken, di
er insanlar bu durumlardan heyecan ve zevk duyabilir. Bu da öz- yeterlilik düzeyine etki eder .

Motivasyon ve performans, bireyin öz-yeterlilik düzeyinden, bir baka deyile belli bir görevi gerçekletirme konusunda yeteneklerini kullanabilece
ine dair inancndan güçlü bir biçimde etkilenmektedir (Gist ve Mitchell, 1992:183; Wood ve Bandura, 1989:364). Ayn zamanda bireyler belli alanlarda enerji ve zaman harcadklar ölçüde, bu alandaki öz-yeterlilikleri artmaktadr (Chandler, 1997:102).

Bireyin kendi yeterlili
ine inanc, bireylerin düzensiz mi stratejik mi düünece
ini, iyimser mi kötümser mi olacaklarn, kendilerine ne tür hedefler koyacaklarn ve bunlar ne kadar kararllkla takip edeceklerini, ne kadar çaba göstereceklerini, çabalarnn ne tür çktlar getirece
ini düüneceklerini, zorluklara kar dayankllk düzeylerini, ne kadar stres yaayacaklarn ve baarlarn nasl de
erlendireceklerini etkiler (Bandura, 2000:75).

Bandura’nn terminolojisinde, sonuç beklentileri bireyin belli bir davrannn belli bir sonuca yol açt
n düünmesi etrafnda ekillenir. Bu yüzden sonuç

28 beklentisi kavram, davran-sonuç ilikisiyle belirlenir. Öz-yeterlilik tanm da (bireyin belli bir ii baarabilme kapasitesi oldu
una inanc) bireyin belli bir sonuca kendi çabasyla ulaabilme konusunda güven derecesini içerir. Bu anlamda birey belli bir davrann belli bir sonuca yol açt
n düünse de, kendisini bu davran gerçekletirme konusunda yetersiz görüyorsa, sonuca ulamak için gerekli çabay gösteremeyecektir (Scheier ve Carver, 1987:198).

Öz-yeterlili
i kolektif olarak ele alan yaklamlara göre, mensup oldu
u grubun yeterlili
ine inanan bireyler, daha yüksek çaba ve performans göstermektedir (Walumbwa vd., 2004:518). Ancak kolektif yeterlilik, bir arada çalan bireylerin yeteneklerinin toplam de
ildir. Çünkü çok yetenekli bireyler arasnda çatma yaanyorsa, kolektif öz-yeterlilik düzeyi düebilir, ancak çok yetenekli olmayan ve kusursuz bir ibirli
i ile ahenk içinde çalan bir grup, bireysel olarak grup üyelerinin öz-yeterlilik düzeyinin çok üstünde bir öz-yeterlilik düzeyine sahip olabilir. Ancak bu grubun yaps ve faaliyet gösterilen alanla yakndan ilintilidir. Örne
in olimpiyatlarda mücadele eden bir jimnastik takmnn baars, her bir üyenin baarsnn toplamdr, ancak bir basketbol takmnn baars üyeleri arasndaki güven ve uyum ile çok daha yakndan ilintilidir. Bu takmda tek bir zayf halka bile, takm güvensizli
e ve baarszl
a götürebilir (Bandura, 2000:76).

Matematik becerisi üzerine yaplan bir aratrmada, yüksek-orta ve düük matematik yetene
ine sahip çocuklar seçilmi, matematik anlamnda öz-yeterlili
e sahip çocuklar ile yeterlili
ine kuku ile bakan çocuklar karlatrlmtr. Her bir seviyedeki çocuklara, çözmeleri için zor kabul edilen matematik problemleri verilmitir. Hangi yetenek düzeyinde olursa olsun, yetenekli olduklarna inanan çocuklarn, hatal stratejileri daha kolay eledikleri ve daha yüksek baar elde ettikleri gözlemlenmitir. Yüksek öz-yeterlili
e sahip çocuklar, problemler üzerinde daha fazla çaba sarf etmitir. Bunun yannda, matematik yetene
i yüksek olan çocuklar, e
er öz-yeterlilik düzeyleri düükse, görece düük baar göstermilerdir (Bandura, 1993:119).

29 Düük öz-yeterlilik düzeyine sahip bireyler, tehdit olarak gördükleri zor görevlerden kaçma e
ilimindedirler. Hrsl de
ildirler ve belirledikleri hedeflere zayf ba
llk gösterirler. Zorlu görevler karsnda, çabalarn azaltr ve çabuk vazgeçerler. Yaanan baarszlklarn ardndan öz-yeterliliklerini tekrar kazanmalar daha uzun sürer. Kötü performans yeteneksizlikle ilikilendirdiklerinden yeteneklerine olan inançlar kaybetmeleri çabuk olur. Kolaylkla stres düzeyleri yükselir ve depresyona girerler (Bandura, 1993:144).

Güçlü bir öz-yeterlilik algs ise, baary pek çok yönden destekler. Yüksek öz-yeterlilik düzeyine sahip bireyler zorlu görevleri, birer tehdit olarak de
il, karlk verilmesi gereken meydan okumalar olarak alglarlar. Kendilerine zorlu hedefler koyar, bunlara güçlü ekilde ba
lanr ve bundan haz duyarlar. Baarszlk durumunda analiz yaparlar ve çabalarn artrarak denemeye devam ederler, çünkü baarszl
 yeterince çabalamam olmaya veya kapatlabilir bilgi eksikli
i gibi nedenlere ba
larlar. Bu bakmdan öz-yeterlili
in, iyimserlik, dayankllk ve umut kavramlaryla yakndan ilikili oldu
u anlalmaktadr. Böyle bir yaklam, stres düzeyini azaltr, depresyona kar korunma sa
lar ve bireysel baarlara zemin hazrlar (Bandura, 1993:144).

Öz-yeterlilik düzeyi, ö
rencilerin motivasyon ve ö
renmeleri ile ilgili önemli bir belirleyicidir (Zimmerman, 2000:82). Bilgisayar kullanm ile ilgili bir aratrmada, kiiliksel özelliklerden ziyade, duruma özgü de
ien öz-yeterlilik düzeyinin, bilgisayar kullanmndaki endie düzeyi ile yakndan ilikili oldu
u saptanmtr. Bir baka ifadeyle, günlük hayatnda öz-yeterlilik düzeyi çok yüksek olan bir birey, bilgisayar kullanm konusunda son derece tedirgin ve üpheci olabilmekte ve hata yapabilmektedir (Thatcher ve Perrewe, 2002:381).

Yüksek öz-yeterlilik düzeyine sahip bireyler, dayankllkta oldu
u gibi, zorluklarla daha kolay ba emekte ve baarsz olsalar ya da engellerle karlasalar dahi mücadeleye devam etmektedirler (Luthans, Zhu ve Avolio, 2006:122).

Çalma ortam bakmndan tanmland
nda öz-yeterlilik, bireyin belli bir durumda, belli bir görevi baaryla gerçekletirebilmek için gereken davran

30 biçimlerini, bilisel kaynaklar ve motivasyonu harekete geçirebilme yetene
ine olan güveni veya inanc olarak tanmlanmaktadr (Stajkovic ve Luthans, 1998a:66). Bu sürecin ileyii, bireylerin kendi yeteneklerini tartmas, de
erlendirmesi ve birletirmesi ile balar. Bu yeteneklerin belli bir görevi gerçekletirmek için kullanlabilir ve yeterli oldu
una dair inanç düzeyi, ba etme davrann, göreve ilikin çabann miktarn ve süreklili
ini belirler. Bu ba
lamda, yeterlili
inin yüksek oldu
una inanan çalanlar, daha fazla çaba gösterme ve bu çaba do
ru kanallara giderse, baarl çktlar üretme potansiyeline sahiptirler (Stajkovic ve Luthans, 1998a:66).

Öz-yeterlili
in askeri performansa etkisi üzerine yaplan bir aratrmada, öz- yeterlilik düzeyi yüksek olan askerlerin, objektif de
erlendiriciler tarafndan daha yüksek liderlik puanlar ald
 görülmütür (Chemers, Watson ve May, 2000:267). Bir baka aratrmada, öz-yeterlilik düzeyinin iyerinde yaratcl
 tevik etti
i ve performansa olumlu katk yapt
 ortaya konmutur (Tierney ve Farmer, 2002:1147).

De
iim yaayan bir sa
lk iletmesinin çalanlaryla gerçekletirilen bir aratrmada, öz-yeterlilik düzeyleri daha yüksek olan çalanlarn, de
iime daha açk olmakla birlikte, de
iim sürecinde daha aktif rol alma iste
inde olduklar görülmütür (Cunningham vd., 2002:388).

çilerin yönetime katlmas anlamnda da, katlmc öz-yeterlilik düzeyi önemli bir belirleyicidir. Katlmc öz-yeterlilik düzeyi yüksek kimseler, kararlara katlma ve bu kararlar yönlendirme anlamnda kendilerine güvenirler ve de
iim sürecine önemli rol oynayabilirler (Lam, Chen ve Schaubroeck, 2002:906).

Örgütsel ba
llkla yakndan ilikisi oldu
u tahmin edilen öz-yeterlili
e, insan kaynaklar yöneticileri tarafndan önem verilmesi gerekmektedir. Örne
in ie almlarda, genel öz-yeterlilik düzeyi yüksek çalanlar tercih edilebilecektir veya mevcut personelin öz-yeterlilik düzeyi çeitli uygulamalarla yükseltilebilecektir. Koçluk, baar deneyimi, modelleme, olumlu geribildirim gibi yöntemler, çalanlarn öz-yeterlilik düzeyini yükseltmeye yardmc kimi uygulamalardr. Bu uygulamalarn asl amac yeni yetenekler oluturmak de
il, çalanlarn sahip

31 olduklar yetenek, bilgi ve beceriyle istediklerini baarabileceklerine dair bir güven ve inanç oluturmaktr. Ayrca öz-yeterlilik düzeyi artan çalanlarn, örgütün misyonuna hizmet etme konusunda kendilerine güvenleri artt
ndan, örgütsel vatandalk davran gösterme e
ilimleri de artmaktadr (Luthans, Zhu ve Avolio, 2006:129). Ancak, öz-yeterlilik düzeyinin i doyumuyla da olumlu ve pozitif yönlü ilikisi oldu
u, bu yüzden i doyumu artan bireylerin örgütsel ba
llklarnn da artm olabilece
i göz önünde bulundurulmaldr (Luthans, Zhu ve Avolio, 2006:128).

Amerika ve Güneydo
u Asya’dan seçilen örneklem ile yaplan bir aratrmada, öz-yeterlilik düzeyinin örgütsel ba
llkla olumlu yönde ve anlaml bir ilikisi bulundu
u saptanmtr (Luthans, Zhu ve Avolio, 2006:121). Kültürel farkllklar da göz önüne alan aratrmada, hem Güneydo
u Asya ülkelerinde hem de Amerika Birleik Devletleri’nde, öz-yeterlilik düzeyi arttkça, örgütsel ba
ll
nda artt
, bunun yannda iten ayrlma niyetinin azald
 görülmütür. Ancak kültürel anlamda bireycilik yönü Güneydo
u Asya’ya göre a
r basan Amerika Birleik Devletleri’nde, öz-yeterlilik düzeyinin örgütsel ba
llkla daha yakn ilikiye sahip oldu
u anlalmtr (Luthans, Zhu ve Avolio, 2006:128).

32

KNC BÖLÜM

ÖRGÜTSEL BALILIK VE POZTF PSKOLOJK SERMAYE