Eğitim örgütlerinin ana yürütücüsü olan öğretmen ve yöneticilerin örgütsel
sosyalleşme süreçlerinden başarı ile geçmeleri çok önemlidir. Eğitim örgütlerinin işgöreni konumunda olan öğretmen ve yöneticilerin sosyalleşmesi, sadece işe başladıklarında değil, okul değiştirdiklerinde ya da aynı okulda farklı bir göreve geçtiklerinde de yaşanılan ve bir bakıma ömür boyu süren bir süreçtir. Eğitim örgütleri olan okullarda sosyalleşme ise örgütün üyelerinin (öğrenciler, öğretmenler, yöneticiler) okulun norm ve değerlerini öğrenmeleri ve bunlara uyum göstermeleri sürecidir. Yeni eğitim işgörenlerinin sosyalleşmesinde yardımcı olan girdiler örgüt kültürü, görevler, meslektaşlar, politika, işlemler ve yöneticidir. Bu girdilere ek olarak örgütsel sosyalleşme sürecine etki eden diğer unsurlar müfettişler, öğrenciler, okulun sosyal çevresi, akranlar ve okulun bürokratik yapısıdır (Killeavy ve Moloney, 2010).
2.1.10.1. Okul Yöneticilerinin Örgütsel Sosyalleşmesi
Okul yöneticilerinin, örgütün karakteri üzerinde önemli bir etkisi vardır. Onlar okunun gidişatını ayarlarlar, öğretim programlarının uygulanışından sorumlu olurlar ve okulun sosyal, akademik ortamının gelişiminde kritik önem taşırlar (Balcı, 2003, s.112). Okul yöneticisinin işini şekillendiren bir süreç olan örgütsel sosyalleşme, yönetici yeni bir okulda işe başladığında iki farklı biçimde sosyalleşme tepkisini arkasından getirir. Bunlar; yöneticinin sosyalleşmeye ya koruyucu tepki ya da yenilikçi tepki vermesi durumlarıdır (Norton, 1994; Akt. Balcı, 2003, s.111); Yönetici mevcut durumu kabul ediyor ise koruyucu tepki biçimine sadık kalır. Ancak, yönetici yeni edindiği pozisyonda rol yeniliği, içerik yeniliği yani bir değişim yaratmak istiyor ise yenilikçi bir tepki biçimine girer. Aslında her okul yöneticisinin, eğitim örgütünün temel amaçlarına ulaşılması için öncelikli olarak amaçları ve rollerini, yönettiği örgütte var olanları bir üst ve daha iyi seviyeye taşıyacak şekilde biçimlendirmesi gerekmektedir (Koontz, 1968, s.7; Akt. Taymaz, 1995, s.124).
2.1.10.2. Öğretmenlerin Örgütsel Sosyalleşmesi
Öğretmen sosyalleşmesi: mesleki tutum, değer ve eğilimleri kabullenme ve bunların ne şekilde değişeceğini öğrenmeyi içerir (Memduhoğlu, 2008, s.137-153). Çelik’e (1998, s.20) göre ise; okullarda öğretmenin örgütsel sosyalleşmesi; çalıştığı kurumun ana değer, norm, felsefe ve misyonunu öğrenmesi anlamına gelir (Çelik, 1998,
s.20). Öğretmen sosyalleşmesi araştırmalarının öncelikli amacı, kişilerin katıldığı öğretmen topluluğunun bir üyesi olma sürecini anlamaya çalışmaktır (Zeichner ve Gore, 1990; Akt. Erdoğan, 2012, s.58).
Kartal’a (2007) göre hizmet öncesi eğitim süreci, öğretmenlerin sosyal bir örgüt olan okul yapısı için hazır hale gelmelerinin, adapte olmalarının ve kısa sürede örgütsel sosyalleşmelerinin sağlanabilmesi için önemlidir. Hizmetten önceki eğitim sosyalleşme için önemli olsa da tek başına yeterli değildir. Balcı (2003) öğretmenlerde sosyalleşme konusunda, yeni öğretmenlerin pedagojik teknik, beceri ve disiplinlere dayalı konu alanlarını öğrendikleri bir süreçten çok daha fazlası olduğunu söyler. Çünkü ona göre öğretmen, mesleğe başladığında veya yeni bir öğretmen öğrencilikten öğretmenliğe geçtiğinde bir statü değişimi yaşar. Bu açıdan öğretmen, zamanla mesleğe adapte olur. Öğretmen olarak etkinliklerini gösteren bir takım işlevsel yetenekler geliştirir, iş tatmini sağlar ve uzun vadeli kariyer gelimine girişir (Goldman, 1987; Akt. Balcı, 2003, s.113).
Özetle, sosyalleşme süreci öğretmenin mesleğe başlama aşamasında bir anda sona ermez. Öğretmenlerin devamlı olarak değişimin içinde olması, yeni sorumlulukları üstlenmesi ve ilerlemesi için uğraşması gerekir. Bu açıdan sosyalleşme, öğretmenlerin mesleklerinde yaşam boyu süren bir olgudur (Güçlü, 2004). Öğretmenlerin örgütsel sosyalleşmelerinin üç temel belirtisi şunlardır; okulun diğer çalışanları ile sağlıklı ilişkilerin kurulması, başlıca değerlerin öğrenilmesi ve öğrencilerin sorunlarının çözülmesi için yardım sağlama (Blase, 1985, s.237; Akt. Kartal, 2007, s.100). Yeni öğretmenlerin sosyalleşme sürecine ilişkin çok boyutlu süreç aşağıdaki şekil 2.3.’te görülmektedir.
Şekil 2.3.
Yeni Öğretmenlerin Sosyalleşme Süreci
Kaynak: Quaglia (1989; Akt. Balcı, 2003, s.77).
Meslekte Kalma Beklentilerin Karşılanması Yetiştirme Kişisel Yaşam Geçmiş Tecrübe Sınıf Yönetimi Öğretim Yönetimi Bireysel Girdiler
Başlangıç öğretmen beklentileri Meslekten ya da Okuldan Ayrılma Beklentilerin Karşılanması Yönetici Meslektaşlar Görevler Politika ve prosedür Kültür Örgütsel Girdiler
2.1.10.3. Örgütsel Sosyalleşmede Hizmet Öncesi Eğitimin Önemi
Hizmet öncesi eğitim yoluyla, öğretmenler sosyal bir yapı olan okula hazır duruma gelirler ve örgütlerine rahat bir şekilde adapte olurlar. Bu açıdan hizmet öncesi eğitim, örgütsel sosyalleşmenin etkili olabilmesi için büyük önem taşır (Kartal, 2007, s.101). Özden’e (2000, s.35; Akt. Güçlü, 2004, s.27) göre; hizmet öncesi eğitim mesleğe başlamadan önce verildiğinden, öğretmen yetiştiren kurumlar öğretmen adaylarının profesyonelce yetiştirilmesi için iki boyutta söz konusu eğitimleri verirler. Bu boyutlardan birincisi, mevcut eğitim sistemini ve eğitim politikalarını, öğretmenlik mesleğinin inceliklerini, temel alan bilgisini vb. konuların eğitimini kapsayan bilgi donanımı boyutudur. İkinci boyut ise öğretmenlik mesleğinin değerleri ve mesleki etiğine ilişkin davranışlar hakkındaki bilgilerin kazandırılmasını amaçlayan meslek ahlakı boyutudur.
Öğretmenlik mesleğini seçmiş bireylere verilen hizmet öncesi eğitimin kaliteli olması için içeriğinin, mesleğe yönelik olumlu tutumları kazandırma temelleri etrafında şekillendirilmiş olması gerekmektedir. Eğer bir hizmet içi eğitim süreci bu yönde başarılıyla geçerse, göreve başlayan öğretmenler de sorumluluklarını en iyi şekilde yerine getirirler (Çeliköz ve Çetin, 2004, s.137). Öğretmenlerin geçirdikleri hizmet öncesi eğitim süreci, onların sosyalleşmelerini etkileyen üç ana öğeyi içinde barındırır. Bunlar; eğitim biriminde aldıkları temel kurslar ve yöntemler, uzmanlığa yönelik akademik kurslar ve okullarda yaptıkları stajlardır.Öğretmenlerin örgütsel sosyalleşme algılarını büyük ölçüde etkileyen hizmet öncesi eğitimlerin gerçekçi olması, öğretmene ait rolleri doğru şekilde aktarması ve çalışacakları eğitim kurumunda karar mekanizmalarında yer almalarını öğretmesi gerekir. Hizmet öncesi eğitimlerin altında verilen, öğretmen eğitimine yönelik bütün eğitim ve kurslar hem uygulanabilir olmalı hem de içerik bakımından, sınıf tartışmalarını, öğretim konu, yöntem ve uygulamalarını, saha tecrübelerini ve eğitim kurumunun örgütsel çevresine nasıl adapte olunacağını içinde barındırması gereklidir (Güçlü, 2004, s.27).
Ryan (1979) ise mesleğe yeni adım atan bir öğretmenin karşılaştığı problemlerin temel sebebini, hizmet öncesi eğitim ile ilişkilendir. Ona göre hizmet öncesi öğretmen eğitiminde ölçüt yetersizliği ve okullar için özel olarak yapılandırılmış bir yetiştirime yerine, genel bir yetiştirilmenin var olması, bu problemlerin meydana gelmesine sebep olmaktadır. Mesleğe yeni başlayan öğretmenlerin bu problemler ile başa çıkabilmelerinde, öğretmenlerin, bu sorunları algılama şekilleri, performanslarına etki eden bireysel kişisel
özelliklerin ve farklılıkların büyük önemi vardır (Güçlü, 1996, s.57; Akt. Garip, 2009, s. 56).