KURULUŞ YIL
6. KENTSEL DONATIM ALANLAR
6.5. Alt Ölçekli Planlarda Sosyal Donatımlar 1 Nazım imar planlarında sosyal donatımlar
Genel olarak 1/5 000 ölçekte hazırlanan nazım imar planları, yerleşmelerin biçimini, gelişmesini, kullanım kararlarını, koruma kararlarını ve tüm alt sistemler ile onların ilişkilerini ortaya koyması bakımından ana plan niteliğindedir. Sosyal donatımların da, mekansal sunum kararlarının verildiği nazım imar planlarında, ayrılması gerekli alanlar yine yönetmelik esaslan doğrultusunda belirlenmektedir. Nazım İmar Planında, sosyal donatımlara ait, yönetmelik standartlarının altına düşülmemesi gerekmekte, ancak yerleşmenin konumuna, coğrafi özelliklerine, iklimsel özelliklerine, topografyasına, fiziki - sosyal - ekonomik dokusuna, erişilebilirliğine ve diğer özelliklerine göre standartlar artırılabilmektedir182
(3194 sayılı imar kanunu, 1985).
1985 yılının ikinci yansında yürürlüğe giren, İmar Planı yapılması ile ilgili yönetmelikte, sosyal ve teknik donatımların, çeşitli nüfus gruplarına göre olması gereken
181 Çiftçi, Ç., 1999, Dr. Tez, Türkiye'de Büyükşehir Statüsündeki Bazı Kentlerde Sosyal Donatım Alanlarının Durumu ve Planlama İle İlişkileri, İTÜ, İstanbul.
standartları ve planlama ilkeleri belirtilmiştir 183 ( 3194 sayılı imar kanunu, 1985).Ancak,
ilgili standartlar, sadece nüfus faktörü düşünülerek genellenmiştir. Sosyal donatımlarla ilgili olarak, yerleşmenin sosyo-ekonomik gelişmişliği, fiziki yapısı gibi özellikleri, ülke çapında geçerli olan bu standart genellemesinde dikkate alınmamıştır184 (Çetiner, 1972; Gürel,1973). Örneğin, bu standartlara göre tayin edilen yeşil alan ölçütü kırsal karakterli, az yoğun bir yerleşmede fazla bir büyüklük iken, yoğun yerleşilmiş kentsel alanda asgari bir büyüklüktür. Yeşil alan, sağlık ve ticaret donatımlarına ait değerler incelendiğinde, nüfus büyüklüğüne bağlı olarak değişmemekte ya da çok az değişmektedir. Oysa nüfus arttıkça, kullanım yoğunluğu da artan bu işlevlerin türü, sayısı ve alan kullanımı da nüfusa göre farklılaşmalıdır.
Tablo 6.1.: Kentsel sosyal ve teknik altyapı*185(Plan Yapımına Ait Esaslara Dair Yönetmelik). Kullanım Adı
Nüfus
0-15.000 15.000-45.000 45.000-100.000 100.000+ m2 / kişi m2 / kişi m2 / kişi m2 / kişi
Kreş+ Anaokulu 1 1 1 1
İlköğretim 4 4 4,5 4,5
Ortaöğretim 3 3 3 3
Aktif Yeşil Alan ** 10 10 10 10
Sağlık Tesisi Alanları 2 2 3 4
Kültürel Tesis Alanları 0.5 1 2 2,5
Sosyal Tesis Alanları 0.5 0.5 1 1,5
Halk Eğitim Merkezi 0.4 0.4 0.4 0.4
Dini Tesis Alanları 0.5 0.5 0.5 0.5
İdari Tesis Alanları 3 3.5 4 5
Teknik Alt Yapı
(yol ve otopark hariç) 1 2 3 4
*Alan hesabında, planlamaya esas olan projeksiyon nüfusu dikkate alınacaktır.
**Belediye ve mücavir alan sınırları dışında yapılacak olan planlamalarda aktif yeşil alan miktarı, kişi başına 14 m2 alınmak suretiyle belirlenecektir. Bu tablodaki diğer kullanışlar ise gerek duyulması halinde kullanılır.
Bu eksikliklerin giderilmesi amacıyla, Bayındırlık ve İskan Bakanlığı'nca "Türkiye'de Kentsel Standartlar" konulu araştırma, Orta Doğu Teknik Üniversitesi'ne
1833194 Sayılı İmar Kanunu, R..G., 09.05.1985-18749. 184
Çetiner, A., 1972, Şehircilik Çalışmalarında Donatım İlkeleri, (Ticaret, eğitim, sağlık, sosyal, idari, endüstri, yeşil), İ.T.Ü. Mimarlık Fakültesi, İstanbul. ; Gürel, S., Dr. Tezi 1973, Türkiye'de Kent Mekansal Standartları Üzerine Bir Deneme, İ.T.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
(ODTÜ) hazırlatılmıştır. 1988 yılında tamamlanan araştırma, 800 yerleşme alanında; yerleşmelerin sosyo-ekonomik yapısı, fiziki yapısı demografik yapısı ve İmar Planları üzerinde, istatistik tekniklerle yorumlar yapılarak, gerçekleştirilmiştir. Araştırma sonucunda, Türkiye'deki tüm yerleşme gruplarının seçilen sosyo-ekonomik niteliklerine göre, öneri sosyal ve teknik donatım standartları geliştirilmiştir186
(ODTÜ, 1988).
Tablo 6.2.: Bayındırlık ve İskan Bakanlığı adına ODTÜ'nün yaptığı araştırma sonucuna göre öneri sosyal donatım standartları*
Altyapı Nüfus 1000-5 000 5000-10 000 10 000-20 000 20 000-40 000 40 000-100 000** Ticaret 0,45 0,7 - 1,0 1,0-1,8 2,7-3,5 4,0-7,0 Anaokulu 0,50 0,50 0,50 0,50 0,50 İlkokul 1,7-2,0 1,7-2,0 1,7-2,0 1,7-2,0 1,7-2,0 Ortaokul 2,1-2,3 2,1-2,3 2,1-2,3 2,1-2,3 2,1-2,3 Lise 2,0 - 2,2 2,0 - 2,2 2,0 - 2,2 2,0 - 2,2 2,0 - 2,2 Yönetim Kurumları 0,1-0,65 1,2 - 1,9 2,0 - 3,2 3,5 - 6,0 6,1-8,2 Yeşil Alanlar ve Spor Alanları 3,7 - 4,0 5,8 - 6,0 6,9-7,3 11,5-13,0 14,0 - 17,0 Sağlık Kurumlan 0,20 0,45-0,55 0,55 - 0,60 0,75 - 1,30 1,85 - 3,0 Sosyal ve Kültürel Tesisler 0,40 0,8 - 0,9 0,9 -1,10 1,40 - 1,85 2,3-3,15 *Tablodaki değerler, yerleşmelerin "iklim ve morfolojik kodları" oranında artırılıp ya da eksiltilecektir.
** Nüfus aralıkları tespitinde 500 000 nüfus, sınır kabul edilmiştir. Metropol ölçeğine giren bu sınır ötesinde, donatım standartları her metropolün ülkesel ölçekteki özgün konumu, niteliği ve yapışma göre, geniş kapsamlı bir araştırma ile saptanacaktır. 500 000 nüfus büyüklüğüne kadar, 40 000-100 000 grubu ölçütleri kullanılacaktır.
6.5.2. Uygulama imar planında sosyal donatımlar
Uygulamaya araç olan 1/1000 ölçekli uygulama imar planı, hukuk sisteminin kaynakları içinde, yönetmeliklerden bir kademe üstte yer alıp, içerdiği kararlar yönünden, yönetmeliklerden daha fazla yaptırım gücüne sahiptir. Uygulama imar planı, İmar Mevzuatında tanımlanan, kendisinden önceki üst ölçekli planlara ve imar planı yapımına
ilişkin yönetmelikle getirilen sosyal donatım standartlarına uymak zorundadır187
(3194 sayılı İmar Kanunu, 1985). Sosyal donatımların uygulama imar planındaki yer seçimlerinde, kamu mülkiyetindeki alanlar tercih edilmekte ise de, pek çok yerleşmede bu alanların azalması, hatta yok olması dolayısıyla, ilgili donatım alanları özel mülkiyetteki alanlardan karşılanmaktadır.
İmar Mevzuatında yer alan iki plan uygulama aracı Kamulaştırma ve İmar Kanununun 18. maddesidir. Kamulaştırma yöntemiyle, kamu mülkiyetine geçen alanlar eğitim, sağlık, yönetim, sosyo-kültürel ve spor donatımlar için kullanılmakta, bu eylemi devlet ve kamu tüzel kişilikleri, kanunlarla kendilerine verilmiş, hizmet ve görevlerini yerine getirebilmek amacıyla, salt kamu yararının gerektirdiği durumlarda yapabilmektedir. İkinci yöntemde ise İmar Kanununun 18. Maddesine istinaden, yol, meydan, otopark, yeşil alan, çocuk bahçesi, park, cami ve karakol gibi kamu alanları için hizmet verecek alanlar tüm kadastral parsellerden, maksimum %40 oranında, bedelsiz alınan kesintilerle oluşturulmaktadır188
(3194 sayılı İmar Kanunu, 1985).
1873194 Sayılı İmar Kanunu, R..G., 09.05.1985-18749. 188
7. TÜRKİYE’DE OSB PLANLAMASI VE OSB’LERDE DONATI