IASOS ARKEOLOJİK KAZI MERKEZİ (MUĞLA-EGE BÖLGESİ)
5.1. Ölçümlerin değerlendirilmesi
Maximum Clavicula Uzunluğu:
Clavicula’nın external ve internal uçları arasında kalan doğrusal uzaklıktır (Şekil 2).
Şekil 2. Clavicula’da Maximum Uzunluk (Olivier, 1969:215; Martin ve Saller, 1957: 527).
Çeşitli insan gruplarında Martin’in verdiği ölçülere göre (Martin, 1959:
1039); Andaman erkeklerinde 116 mm., dişilerinde 107 mm., Buschman erkeklerinde 137 mm., dişilerinde 123 mm., Lappen erkeklerinde 143 mm., dişilerinde 130 mm., Lenapa Amerikan yerlilerinde 153 mm.’dir.
Fosil insan gruplarında ölçülen maximum clavicula uzunluğu en düşük Tabun C1’de 135 mm., en yüksek La Ferrassie 1’de 179 mm.’dir. Erken Üst Paleolitik insanlarında (n: 10) 159.4 mm., Geç Üst Paleolitik İnsanlarında (n: 7) 145.6 mm., Avrupa Mezolitik İnsanlarında (n: 28) 130.5 mm.’dir.
Aslantepe, Ilıpınar ve Iasos toplumlarının maksimum clavicula uzunluğunun cinsiyetler arasındaki dağılımı bizlere, erkek bireylerin dişi bireylerden daha uzun bir clavicula’ya sahip olduğunu göstermektedir. Özellikle Ilıpınar’dan erkek bir bireyin 171 mm. olan maximum clavicula uzunluğu, bugünkü erkek bireylerin üzerinde bir değerdir. Her üç toplumun dişi ve erkek bireylerinin ortalama ölçüm değerleri, Aslantepe ve Ilıpınar dişi ve erkek bireylerinin, Iasos dişi ve erkek bireylerinden daha yüksek olduğunu göstermektedir (Tablo 5.1, Grafik 5.1).
Tablo 5.1. Aslantepe, Ilıpınar ve Iasos Toplumlarının Maximum Clavicula Uzunlukları (ölçümler mm’dir)
ASLANTEPE
Cinsiyet Ölçüm n Min-Max. X s
Dişi Max. Clavicula Uz. 12 118.0-150.0 13.2 0.77
Erkek Max. Clavicula Uz. 11 133.0-164.0 15.0 0.91
Genel Max. Clavicula Uz. 23 118.0-164.0 14.1 1.22
ILIPINAR
Cinsiyet Ölçüm n Min-Max. X s
Dişi Max. Clavicula Uz. 9 117.0-146.0 134.0 0.82
Erkek Max. Clavicula Uz. 12 126.0-171.0 148.0 1.16 Genel Max. Clavicula Uz. 21 117.0-171.0 142.0 1.23
IASOS
Cinsiyet Ölçüm n Min-Max. X s
Dişi Max. Clavicula Uz. 9 117.0-136.0 128.0 0.48
Erkek Max. Clavicula Uz. 7 130.0-153.0 141.0 0.8
Genel Max. Clavicula Uz. 16 117.0-153.0 132.0 0.88
Grafik 5.1. Clavicula Maximum Uzunluğunun Cinsiyete Göre Dağılımı
Aslantepe, Ilıpınar ve Iasos toplumlarında bireyler arasındaki varyasyon genişliği en fazla Ilıpınar toplumunda, en az Iasos toplumunda görülür. Toplumların ortalama ölçüm değerlerine baktığımızda , Aslantepe ve Ilıpınar toplumlarının ölçüm değerlerinin birbirine oldukça yakın; Iasos toplumunun ortalama ölçüm değerinden ise daha yüksek olduğu görülmektedir (Grafik 5.2 ).
Grafik 5.2. Clavicula Maximum Uzunluğunun Min. Max. ve Ortalama Değerleri
Anadolu’nun eski toplumlarında maximum clavicula ölçümünün dağılımı şöyledir:
Tablo 5.2. Anadolu'nun Eski Toplumlarında Maximum Clavicula Uzunlukları
Buluntu Cinsiyet (n) mm. Araştırıcı Neolitik (Öküzini) Dişi (1) 129.0 Şenyürek, 1958: 465-516
Tablo 5.2’de görüldüğü gibi en düşük clavicula uzunluğuna Neolitik Dönem’den Öküzini dişi bireyi sahiptir. Eski Tunç Çağı’ndan Alacahöyük erkek bireyinin 161 mm olan ölçüm değeri ile Acemhöyük (M.Ö. 2000) dişi bireyinin 147 mm olan ölçüm değeri günümüz insanlarının üzerindedir. Efes (Bizans) erkek bireylerinin ortalama değeri ise Iasos erkek bireylerinin ortalamasına; dişi bireylerinin ortalama değeri Aslantepe dişi bireylerinin ortalamasına yaklaşmaktadır.
Maximum Humerus Uzunluğu:
Caput humeri’nin en dış noktasından geçen bir düzlem ile medial trochlea arasında kalan uzaklıktır (Şekil 3).
Şekil 3. Humerus’ta Maximum Uzunluk (Olivier, 1969: 226; Martin ve Saller, 1957: 532)
Günümüz insan gruplarında ölçülen bu uzunluk; Aino ve Japon erkeklerinde 295 mm., dişilerinde 274 mm., Wedda erkeklerinde 313 mm., dişilerinde 277 mm.
(Martin, 1959: 1042).
Aslantepe, Ilıpınar ve Iasos toplumlarının maximum humerus uzunluk ölçüm değeri en yüksek erkek bireylere aittir. Her üç toplumun dişi ve erkek bireyleri karşılaştırıldığında önemli farklılıklar bulunmamaktadır. Sadece Iasos erkek bireylerinin ortalaması Aslantepe ve Ilıpınar erkek bireylerinin ortalamalarından 2 mm. daha yüksektir (Tablo 5.3,Grafik 5.3). Örnek sayısının artması halinde anlamlı bir farklılığın olup olmadığı daha belirgin bir şekilde ortaya konulabilir.
Tablo 5.3. Aslantepe, Ilıpınar ve Iasos Toplumlarının Maximum Humerus Uzunlukları (ölçümler mm’dir)
ASLANTEPE
Cinsiyet Ölçüm n Min-Max. X s
Dişi Max.Humerus Uz. 13 255.0-317.0 292.0 0.77
Erkek Max.Humerus Uz. 13 280.0-344.0 312.0 0.91
Genel Max.Humerus Uz. 26 255.0-344.0 302.0 1.22
ILIPINAR
Cinsiyet Ölçüm N Min-Max. X s
Dişi Max.Humerus Uz. 16 270.0-315.0 291.0 1.19
Erkek Max.Humerus Uz. 16 287.0-346.0 312.0 1.75
Genel Max.Humerus Uz. 32 270.0-346.0 301.0 1.8
IASOS
Cinsiyet Ölçüm n Min-Max. X s
Dişi Max.Humerus Uz. 18 258.0-319.0 290.0 1.28
Erkek Max.Humerus Uz. 16 287.0-350.0 314.0 1.78
Genel Max.Humerus Uz. 34 258.0-350.0 302.0 1.95
Grafik 5.3. Humerus Maximum Uzunluğunun Cinsiyete Göre Dağılımı
Aslantepe, Ilıpınar ve Iasos toplumlarının genel ortalama ölçüm değerleri ile varyasyon genişlikleri birbirine oldukça yakındır (Grafik 5.4). Aslantepe Ilıpınar ve Iasos toplumlarının maximum humerus uzunluklarının ortalama değeri Eskimolara (303.8 mm.); erkeklerin ortalama değeri de Wedda erkeklerinin (313mm.) değerine çok benzemektedir.
Grafik 5.4. Humerus Maximum Uzunluğunun Min. Max. ve Ortalama Değerleri
Anadolu’nun eski toplumlarında maximum humerus uzunluğunun kronolojik olarak dağılımı ise şöyledir:
Tablo 5.4. Anadolu'nun Eski Toplumlarında Maximum Humerus Uzunlukları
Buluntu Cinsiyet (n) mm. Araştırıcı
Neolitik (Öküzini) Dişi (1) 297.0 Şenyürek, 1958: 465-516 Kalkolitik (Şeyh Höyük) Dişi (3) 296.1 Şenyürek, 1955: 247-270 Kalkolitik (Şeyh Höyük) Erkek (1) 327.5 Şenyürek, 1955: 247-270 Eski Tunç (Ilıca-Ayaş) Erkek (1) 306.0* Çiner, 1967-68: 195-237 M.S.2000 (Acem höyük) Dişi (1) 305.0* Çiner, 1965: 1-24 Bizans (Topaklı) Erkek (13) 318.0 Coşkun, 1988: 62 M.S. 460-470 (Ayatekla) Erkek (13) 340.5 Çiner, 1964: 251-272
*sağ-sol ortalama
Yukarıdaki tabloda görüldüğü gibi Anadolu’nun eski toplumlarında en yüksek değere 327.50 mm ile Şeyh Höyük (Kalkolitik) erkek bireyi sahiptir. En düşük değeri ise 211 mm ile Dirmil (Miken) dişi bireyine aittir. Beyköy (Geç Roma-Erken Bizans) dişi bireyinin 292 mm olan ölçüm değeri Aslantepe, Ilıpınar ve Topaklı (Bizans) dişi bireyleri ile aynı; Yarımburgaz (Bizans) dişi bireyinden (324 mm) oldukça düşüktür. Bizans toplumları içerisinde en yüksek değere Efes (Bizans) toplumu sahiptir.
Maximum Radius Uzunluğu:
Radius başının kenarı üzerinde alınan en yüksek nokta ile processus styloideus arasındaki mesafedir (Şekil 4).
Şekil 4. Radius’ta Maximum Uzunluk (Olivier, 1969: 233; Martin ve Saller, 1957: 535)
Ön kol kemiklerinden olan radius’un maximum uzunluğu Martin’in verdiği ölçümlere göre (1959: 1051); Alman toplumunda 247 mm., İsviçre toplumunda 234 mm., Japon toplumunda 223 mm., Aino toplumunda ise 209 mm., Eskimolarda 229 mm.’dir.
Aslantepe, Ilıpınar ve Iasos toplumlarının cinsiyetler arasındaki ortalama ölçüm değerlerine bakıldığında en yüksek değerler erkek bireylere aittir. Ilıpınar ve Iasos erkek bireylerinin ortalama ölçüm değerleri aynı ve Aslantepe erkek bireylerinin ortalama değerinden 3mm daha yüksektir. Her üç toplumun dişi bireylerinin ortalama ölçüm değerlerine baktığımızda ise, Iasos dişi bireyleri 228mm ortalama değeriyle, Aslantepe ve Ilıpınar dişi bireylerinin ortalama ölçüm değerlerinden oldukça yüksek bir değere sahip olduğu görülmektedir (Tablo 5.5, Grafik 5.5).
Tablo 5.5. Aslantepe, Ilıpınar ve Iasos Toplumlarının Maximum Radius Uzunlukları (ölçümler mm’dir)
ASLANTEPE
Cinsiyet Ölçüm n Min-Max. X s
Dişi Max. Radius Uz. 13 185.0-239.0 217.0 1.54
Erkek Max. Radius Uz. 11 202.0-257.0 235.0 1.75
Genel Max. Radius Uz. 24 181.0-257.0 225.0 1.86
ILIPINAR
Cinsiyet Ölçüm n Min-Max. X s
Dişi Max. Radius Uz. 12 205.0-238.0 219.0 0.74
Erkek Max. Radius Uz. 15 212.0-265.0 238.0 1.49
Genel Max. Radius Uz. 27 205.0-265.0 230.0 1.53
IASOS
Cinsiyet Ölçüm n Min-Max. X s
Dişi Max. Radius Uz. 18 195.0-240.0 228.0 1.12
Erkek Max. Radius Uz. 15 217.0-267.0 238.0 1.3
Genel Max. Radius Uz. 33 195.0-267.0 228.0 1.59
Grafik 5.5. Radius Maximum Uzunluğunun Cinsiyete Göre Dağılımı Aslantepe, Ilıpınar ve Iasos toplumlarının minimum ve maksimum değerleri ve bunların ortalama değerlerine baktığımızda, en yüksek ortalamam değere Ilıpınar,
0
en düşük ortalama değere ise Aslantepe toplumu sahip olmakla birlikte, her üç toplumun ölçüm değerleri ortalamaları arasında anlamlı bir farklılık bulunmamaktadır (Grafik 5.6).
Grafik 5.6. Radius Maximum Uzunluğunun Min. Max. ve Ortalama Değerleri
Anadolu’nun eski toplumlarında örnek sayısı oldukça az olmakla birlikte, bu ölçümün kronolojik olarak dönemler içerisindeki dağılımı hakkında genel bir bilgi edinmek amacıyla ele alınmıştır.
Tablo 5.6. Anadolu'nun Eski Toplumlarında Maximum Radius Uzunlukları
Buluntu Cinsiyet (n) mm. Araştırıcı
Neolitik (Öküzini) Dişi (1) 215.2 Şenyürek, 1958: 465-516 Bizans (Topaklı) Erkek (29) 253.1 Coşkun, 1988: 62 M.S. 460-470 (Ayatekla) Erkek (1) 241.5 Çiner, 1964: 251-272
Elde edilen bu verilere göre Öküzini (Neolitik) dişi bireyi Şey Höyük (Kalkolitik) dişi bireyinden az da olsa yüksek bir değere sahiptir. Eski Tunç Çağı’ndan Alaca Höyük ve Ilıca erkek bireylerinin ölçüm değerleri aynı olup, Aslantepe erkek bireylerinin ortalamasına benzemektedir. Müskebi (Miken) erkek bireyi ise toplumlar içerisinde en yüksek değere sahiptir (Tablo 5.6). Bu farklar büyük ihtimalle bireysel varyasyonlardan kaynaklanıyor olabilir. Birey sayılarının artması ile bu farklar ortaya konulabilir. Diğer toplumlardan daha büyük seriler ile temsil edilen Efes (Bizans) ve Topaklı (Bizans) erkek bireylerinin ortalama değerleri Aslantepe, Ilıpınar ve Iasos erkek bireylerinin ortalamalarından daha yüksektir.
Bununla birlikte Efes dişi bireylerinin ortalaması Aslantepe, Ilıpınar, Iasos ve Topaklı dişi bireylerinin ortalamalarından az da olsa daha düşük değere sahiptir.
Maximum Femur Uzunluğu
Medial condyl ile caput femoris arasındaki uzaklıktır (Şekil 5). Boy ölçümlerinde özellikle kullanılan bu kemik aynı zamanda bipedalismin en önemli delillerinden biridir.
Şekil 5. Femur’da Maximum Uzunluk (Olivier, 1969: 261; Martin ve Saller, 1957: 561)
Çeşitli insan gruplarından; Lapon erkeklerinde 410.4 mm, dişilerinde 381.1 mm, Eskimo erkeklerinde 408.3 mm, dişilerinde 380.1 mm, Avrupalı (Yugoslavya) erkeklerde 454.5 mm, 413.9 m, Amerikan yerli erkeklerinde 423.3 mm, dişilerinde 395.3 mm, Afrika Pigme erkeklerinde 379.2 mm, dişilerinde 359.5 mm, Afrikalı Amerikalı erkeklerde 473. 3 mm, dişilerinde 440.9 mm’dir (Trinkaus, 1981:202-203).
Aslantepe, Ilıpınar ve Isaos toplumlarının cinsiyetler arasındaki karşılaştırmasına bakıldığında, erkek bireylerin ortalama ölçüm değerinin dişi bireylerin ortalama ölçüm değerlerinden oldukça yüksek olduğu görülmektedir.
Özellikle Ilıpınar toplumunun dişi ve erkek bireylerinin ortalama değerleri arasındaki fark diğer iki toplumdan daha belirgin ölçüdedir (Tablo 5.7) .
Tablo 5.7. Aslantepe, Ilıpınar ve Iasos Toplumlarının Maximum Femur Uzunlukları (ölçümler mm’dir)
ASLANTEPE
Cinsiyet Ölçüm n Min-Max. X s
Dişi Max. Femur Uz. 10 352.0-436.0 403.0 2.97
Erkek Max. Femur Uz. 11 469.0-402.0 432.0 2
Genel Max. Femur Uz. 21 352.0-469.0 418.0 2.87
ILIPINAR
Cinsiyet Ölçüm n Min-Max. X s
Dişi Max. Femur Uz. 14 379.0-439.0 415.0 1.8
Erkek Max. Femur Uz. 10 420.0-493.0 443.0 2.04
Genel Max. Femur Uz. 24 379.0-493.0 425.0 2.3
IASOS
Cinsiyet Ölçüm n Min-Max. X s
Dişi Max. Femur Uz. 15 381.0-443.0 415.0 1.62
Erkek Max. Femur Uz. 18 410.0-484.0 442.0 2
Genel Max. Femur Uz. 33 381.0-484.0 429.0 2.29
Her üç toplumun dişi, erkek ve genel ortalama değerlerine bakıldığında, Aslantepe toplumunda hem dişilerin hem de erkeklerin maximum femur uzunluğu ortalamasının, Ilıpınar ve Iasos dişi ve erkek bireylerinin ortalamasından daha düşük;
Ilıpınar erkek ve dişi bireylerinin ortalamalarının ise Iasos erkek ve dişi bireylerinin ortalamaları ile oldukça yakın değerlere sahip olduğu görülmektedir (Grafik 5.7).
Grafik 5.7. Femur Maximum Uzunluğunun Cinsiyete Göre Dağılımı
Aslantepe, Ilıpınar ve Iasos toplumlarının en düşük ve en yüksek değerleri ile ortalama ölçüm değerlerinin dağılımına göre, en yakın değerlere Ilıpınar ve Iasaos toplumları sahipken, Aslantepe toplumunda bu değerlerin daha düşük olduğu görülmektedir. (Grafik 5.8.).
0 50 100 150 200 250 300 350 400 450 500
Aslantepe Ilıpınar Iasos
Dişiler Erkekler
Grafik 5.8. Femur Maximum Uzunluğunun Min. Max. ve Ortalama Değerleri
Anadolu’nun eski toplumlarının maximum femur uzunlukları bir çok araştırıcı tarafından çalışılmış ve özellikle boy hesaplamalarında kullanılmıştır (Tablo 5.8.). Aşağıdaki tabloda kronolojik olarak sıralanan femur uzunluklarının sayısal dağılımı çok geniş olmakla birlikte Aslantepe, Ilıpınar ve Iasos toplumlarının femur uzunlukları ile karşılaştırmak amacıyla verilmiştir.
0 50 100 150 200 250 300 350 400 450 500
Aslantepe Ilıpınar Iasos
Minimum Ortalama Maximum
Tablo 5.8. Anadolu'nun Eski Toplumlarında Maximum Femur Uzunlukları
Buluntu Cinsiyet (n) mm. Araştırıcı Neolitik (Öküzini) Dişi (1) 402.0 Şenyürek, 1958: 465-516
Bu sıralamaya göre Neolitik Dönemde femur uzunluğu 402 mm., Kalkolitik Dönemde 392-447mm., Eski Tunç Çağında 421.5-484 mm., Miken Döneminde 409.5-475.5 mm., Roma Döneminde 416mm., Geç Roma-Erken Bizans döneminde 403.91-456 mm. arasında bir dağılım göstermektedir. Fakat örnek sayısının artması ile bu dağılımda farklı sonuçlar çıkabilir. Efes (Bizans) erkek bireylerinin ortalama değeri ise Aslantepe, Ilıpınar, Iasos ve Topaklı toplumlarının hem erkek hem de dişi bireylerinin ortalama değerlerinden yüksektir. Dişi bireylerde en yüksek ortalama değer Ilıpınar ve Iasos toplumlarına aittir. Ayatekla (M.S. 460-470) erkek bireyi, Efes (Bizans) erkek bireylerinin ortalamasına oldukça benzemektedir.
Maximum Tibia Uzunluğu:
Üst eklem yüzü ile distal’de bulunan malleolus medialis arasındaki uzaklıktır (Şekil 6).
Şekil 6. Tibia’da Maximum Uzunluk (Olivier, 1969: 270; Martin ve Saller, 1957: 572)
Diğer uzun kemikler gibi bireysel varyasyonlar gösteren bu kemik günümüz insan topluluklarından; Lapp toplumunun erkek bireylerinde ortalama 324.5 mm., dişilerinde 299.8 mm., Eskimo erkelerinde 331.1 mm., dişilerinde 308. 5 mm., Güney Afrikalı Bantus erkeklerinde 387.5 mm., Kuzey Afrikalı (Mısır) erkeklerinde 387.0 mm., Afrika erkek pigmelerde 324.2 mm. (Trinkaus, 1981: 202-203), Senoi erkeklerinde 323mm., Japon erkeklerinde ise 333 mm.’dir (Martin, 1959: 1102).
Aslantepe, Ilıpınar ve Iasos toplumlarının cinsiyetler arasındaki dağılımı, erkek bireylerin dişi bireylerden daha uzun bir tibia’ya sahip olduğunu göstermektedir. Bu üç toplum içerisinde özellikle Aslantepe toplumunun dişi ve erkek bireylerinin ortalama ölçüm değerleri arasındaki fark, Ilıpınar ve Iasos toplumlarından daha belirgindir. Her üç tolumun dişi bireyleri arasında en yüksek ortalama ölçüm değerine Ilıpınar dişi bireyleri sahipken, en düşük ortalama ölçüm
değeri Aslantepe dişi bireylerine aittir. Erkek bireylerin ortalama ölçüm değerlerinin dağılımına baktığımızda ise, dişi bireylerde olduğu gibi belirgin bir farklılığın olmadığı görülmektedir (Tablo 5.9.,Grafik 5.9).
Tablo 5.9. Aslantepe, Ilıpınar ve Iasos Toplumlarının Maximum Tibia Uzunlukları (ölçümler mm’dir)
ASLANTEPE
Cinsiyet Ölçüm n Min-Max. X s
Dişi Max. Tibia Uz. 8 285.0-360.0 327.0 2.1
Erkek Max. Tibia Uz. 10 331.0-392.0 364.0 1.62
Genel Max. Tibia Uz. 18 285.0-392.0 347.0 2.6
ILIPINAR
Cinsiyet Ölçüm n Min-Max. X s
Dişi Max. Tibia Uz. 7 340.0-362.0 352.0 0.93
Erkek Max. Tibia Uz. 7 327.0-395.0 365.0 2.55
Genel Max. Tibia Uz. 14 327.0-395.0 358.0 1.94
IASOS
Cinsiyet Ölçüm n Min-Max. X s
Dişi Max. Tibia Uz. 19 310.0-374.0 344.0 1.54
Erkek Max. Tibia Uz. 17 333.0-403.0 366.0 1.62
Genel Max. Tibia Uz. 36 310.0-403.0 355.0 1.92
Grafik 5.9. Tibia Maximum Uzunluğunun Cinsiyete Göre Dağılımı
Maksimum tibia uzunluğunun en düşük ve en yüksek ölçüm değerlerinin dağılımında en düşük değere Aslantepe toplumu sahipken, en yüksek değere Iasos toplumu sahiptir. Toplumların genel ortalama ölçüm değerinin dağılımı ise, Ilıpınar ve Iasos toplumlarının ölçüm değerlerinin birbirine yakın ve Aslantepe toplumundan daha yüksek olduğunu göstermektedir. Fakat burada ölçüm sayısını göz ardı etmemek gerekmektedir (Grafik 5.10).
Grafik 5.10. Tibia Maximum Uzunluğunun Min. Max. ve Ortalama Değerleri
0
Anadolu’nun eski topluluklarının maximum tibia uzunluklarının kronolojik olarak dağılımı ise şöyledir:
Tablo 5.10. Anadolu'nun Eski Toplumlarında Maximum Tibia Uzunlukları
Buluntu Cinsiyet (n) mm. Araştırıcı
Neolitik (Öküzini) Dişi (1) 314.0 Şenyürek, 1958: 465-516 Bizans (Topaklı) Erkek (30) 369.9 Coşkun, 1988: 62 M.S.460-470 (Ayatekla) Erkek (1) 369.9 Çiner, 1965: 251-271
*sağ-sol ortalama
Eski Anadolu toplumlarında maximum tibia uzunluğunun dağılımına baktığımızda en yüksek değer 416 mm.’ye sahip olan Alaca Höyük (Eski Tunç) erkek bireyine aittir ki bu değer, hem kronolojik olarak kendinden önceki toplumların hem de kendinden sonraki toplumların tibia uzunluklarından oldukça yüksektir. Bu değer daha çok Skhul-Qafzeh İnsanlarının ortalama değerine (416.3 mm.) yaklaşmaktadır. Alaca Höyük erkek bireyinden sonra en yüksek değere sahip olan Dirmil (Miken) erkek bireyinin tibia uzunluğu (401 mm.), Iasos erkek bireylerinde ölçülen en yüksek değeri ile (403 mm.) yaklaşık olarak aynıdır Anadolu’nun eski toplumlarında en düşük değer ise Neolitik (Öküzini) dişi bireyine
aittir. Bizans toplumları içerisinde (Aslantepe, Ilıpınar, Iasos, Topaklı ve Yarımburgaz) ortalama olarak en yüksek değere Efes erkek bireyleri sahiptir.