Öğretmenlere Yapılan Müdahaleler

Katılımcılar, öğretmenlerin özerk hissetmelerinin önünde engel olarak öğretmenlere yapılan müdahaleleri dile getirmişlerdir. Bu müdahaleler okul yöneticileri, veliler, okul dışı kurumlar ve diğer öğretmenler tarafından yapılmaktadır.

Özerklik Alt Boyutunda Karşılaşılan Engeller

Öğretmenlere Yapılan Müdahaleler

Okul yöneticilerinin öğretmen özerkliğini kısıtlayıcı tutumları

Velilerin öğretmenlere müdahale etmesi

Okul yönetiminden daha üst düzeylerdeki yönetim kademelerinin özerkliği

kısıtlayıcı tutumları

Öğretmenler arasında görülen özerkliği kısıtlayıcı davranışlar

Öğretmenlerin Sorun Yaşamaktan Korkmaları

Öğretmenlerin öne çıkmaktan, göze batmaktan ve yaftalanmaktan korkmaları

Öğretmenlerin mesleklerini kaybetme korkusu yaşamaları

Öğretmenlerin, yöneticilerin verecekleri olumsuz tepkilerden

korkmaları

Mevzuatın Öğretmen Özerkliğini Kısıtlaması

Öğretmenlerin Kendi Haklarına İlişkin Yeterince Bilgi Sahibi

102

4.3.1.1 Okul yöneticilerinin öğretmen özerkliğini kısıtlayıcı tutumları

Katılımcıların çoğunluğuna göre okul yöneticileri zaman zaman öğretmenlerin aldıkları kararlara müdahalede bulunabilmektedir. Katılımcılara alacakları kararlarda önce kendilerine danışmalarını, kendilerinden habersiz iş yapmamalarını, sadece derslerini anlatıp başka şeylerle ilgilenmemeleri gibi kısıtlayıcı söylemlerde bulunabilmektedirler.

Okul yöneticilerinin öğretmenler üzerinde otorite kurmaya çalışmaları, okulda son sözü ben söylerim şeklinde tutum sergilemeleri durumunda bazı katılımcılar rahatsız olduklarını ifade etmektedir. Katılımcılara göre müdürün otoritesini üzerinde hissettikleri için okul içerisinde kendilerini rahatsız hissetmektedirler. Sürekli izlendiğini hisseden katılımcılar bu durumdan rahatsız olmakta, sürekli olarak hata yaparsam korkusu yaşamaktadır. K5 kodlu katılımcıya göre psikolojik olarak kısıtlanan öğretmenler isteklerini dile getiremeyip çekingen bir tutum sergilemektedir.

Kendilerini sürekli bir kanıtlama, sürekli üzerimizdeki otoritelerini göstermeye çalışıyorlardı. İnsan bir şey yapmaya çekiniyordu. Derste olsun, nöbet tutarken olsun, bir etkinlik yaparken olsun, sürekli kasıntı hissediyor, kendimizi okulda hiç rahat hissetmiyorduk. Özellikle bir kurumda böyle idi. Sürekli bizi kasıyorlardı. Küçük bir sıkıntım olsun ben gidip izin istemeye çekiniyordum. Sürekli geri çevriliyorduk. Sorunlara hiç çözüm odaklı değillerdi. Hep sorun çıkarıcı, yani ben idareyi öyle görüyordum. Sorun çıkarıcı olarak görüyordum. Bir çalıştığım kurumda öyleydi. Sınıfa gitmeyi dört gözle bekliyordum. Teneffüste diken üstündeydim ama sınıfa gidince rahatlıyordum. O 40 dakika benim için çok iyiydi. Ama o koridordan, müdür odasının önünden geçip öğretmenler odasına gitmek bende çok büyük rahatsızlık oluşturuyordu…. Bu tür bir idare ile çalışmak zorunda kaldığınız zaman da karar alacağınızda düşünüyorsunuz, acaba yine karışırlar mı, bir müdahale olur mu? Özerk olamıyorsunuz yani. (K5)

Okul yöneticileri kurumun işleyişi ile ilgili sorumluluğunun kendilerinde olmasından dolayı kurumda olan her şeyi kontrol etmek ihtiyacı hissedebilmektedir. Katılımcılar müdürün kontrolü elinde tutma tavrını özgür olmamak olarak nitelendirmektedir. Katılımcılar kurumda özgür hissetmedikleri için rahatsız hissetmekte ve bu durumdan yeterlilikleri olumsuz etkilenebilmektedir.

Öğretmenliğe başladığım ilk yıllardaki tecrübesizliğim ya da kendimi geliştirememem idarecimle alakalıydı, müdürüm ile alakalıydı. O müdür çeşidine ne deniyordu, anahtarı elinde tutan müdürle çalıştım. Mesela şu odayı kullanacağım. Şeydik özgür değildik okulda. Onun verdiği bir şey vardı bende rahatsızlık, sürekli ensende hissediyorsun. Atölyeyi kullanacağım anahtarı istiyorum, nedenini açıklıyorum. Özgür değilsin. Okulun alet edevat atölye kullanmasında özgür değilsin. Özgür değildim ben ama tabii itaat ettim. (K15)

Okul yöneticileri müdür veya müdür yardımcılığı görevini ikinci görev olarak görevlendirme şeklinde yürüten öğretmenlerdir. Aşağıda görüşlerine yer verilen katılımcıya göre aynı okulda birlikte, öğretmen olarak görev yapmakta iken yönetici olarak görevlendirilen öğretmen, diğer öğretmenleri artık kendisine göre ast konumunda

103

bulundukları için eleştirebilmektedir. Katılımcıya göre, sadece yönetici konumuna geldiği için işleri öğretmenlerden daha iyi bildiğini düşünmekte ve öğretmenlere işlerini nasıl yapmaları gerektiğini söyleyebilmektedir. Hal böyle oluna da katılımcının yeterlilik seviyesi kendilerinden daha fazla olmadığını düşündüğü yöneticilerin kendisine müdahale etmesi rahatsızlık oluşturmaktadır.

Ki idareci de gökten zembille inen bir insan değil. O da öğretmenler arasından çıkan birisi. Şu anda idareci olarak çıkan birisinin de nasıl çıktığını hemen hemen herkes biliyor, söylemeye gerek de yok. Daha önceki idarecimiz beraber öğretmenlik yapıyorduk bir anda çıktı idareci oldu. Ki kendisi bence çok da iyi bir öğretmen değil. Ama adam bir şekilde idareci olduktan sonra sana ahkâm kesiyor. Senin öğretmenliğine laf söylüyor, senin her şeyine laf söyleme hakkı görüyor kendinde. (K6)

Bazı katılımcılar, okul yöneticilerinin öğretmenlere karşı meşru güçlerini kullanabildiği veya kullanmakla tehdit edebildiği yönünde algılarını yansıtan ifadeler dile getirmişlerdir. Katılımcılara göre yöneticilerin bu tutumu, söylenenler öğretmenlerin yapmaları gereken görevleri olsa dahi öğretmenleri rahatsız etmektedir. Ayrıca aşağıda görüşlerine yer verilen katılımcıda olduğu gibi yöneticiler sadece güçlerini göstermek amacıyla öğretmenlerin istediklerini değil, farklı bir seçeneği öğretmene dayatabilmektedir. Bu yolla yöneticiler tüm kontrolün kendisinde olduğunu öğretmene göstermektedir.

Mesela ne yapıyor ders programını bilerek kötü yapıyor. Vay sen benim dediğimi yapmadın, ben de sana böyle yapıyorum. Veya öğretmenin istemediği güne nöbet koyma veya işte öğretmen arkadaş X sınıfın, sınıf öğretmenliğini istemiyor, başka öğretmen arkadaş istiyor ama inatla ona verilmesi gibi durumlarla karşılaştım. Özellikle idarenin isteklerini yapmadığı zaman. (K10) Kimi katılımcılara göre okul yöneticileri bazen de yapmaları gereken işlere ek olarak çıkacak işleri kendilerine külfet olacağı düşüncesi ile engelleyebilmektedir. K8 kodlu katılımcıya göre kendilerine ekstra iş çıkacağını düşünen yöneticiler hem öğretmenlerin özerkliklerini kısıtlamakta hem de heveslerini kırmaktadır. “Bazen bu konuda idareci seni zorluyor. Arkadaşlar bir şeyler yapalım diye, öyle yapalım, böyle yapalım diye düşünürken müdür karşımıza çıkıyor, dur öyle yapma, başıma iş çıkartma, beni uğraştırma dediği zaman sen uğraşmazsan, bende uğraşmam gibi bir mantık oluşuyor sende.” (K8) şeklinde görüş belirten kodlu katılımcı müdürün kendisine fazladan iş çıkacağından çekinmesi sonucu müdürü tarafından engellendiği düşüncesinden hareketle sorumluluk almaktan ve yeni şeylerden üretmekten kaçınmıştır.

K5 kodlu katılımcı konuya aşağıda belirtilen çözüm önerisini geliştirmiştir. Katılımcıya göre okul yöneticisi, kendisini öğretmenlerin yerine koyabilmelidir. Bu

104

sebepten ötürü katılımcı yöneticilerin göreve başlamadan önce empati eğitimi almalarında fayda olacağı düşünmektedir. Katılımcı, empati eğitiminin kurumda huzur ortamı sağlanmasında faydalı olacağı algısına sahiptir.

Kurumlarda daha rahat bir ortam olsa öğretmenler daha rahat hareket edecek. Daha rahat bir şekilde görevlerini yerine getirecekler. Sürekli diken üstünde olmak, çalıştığın kurumda sıkıntı bence. Çözüm olur mu bilmiyorum ama onların böyle bir iki ay öğretmenlik yapıp başlarına da kendileri gibi bir idareci getirildiğinde ne hissederler merak ediyorum. O masada oturan ben değil de müdürüm olsaydı, o masanın etrafında dolanıp günaydın bile demeden çıksaydım ne hissederdi. Empati eğitimi gerekli. Kimse kendini karşısındaki insanın yerine koymuyor. (K5)

K6 kodlu katılımcı ise yöneticilerin öğretmenlerin özerkliğini kısıtlamasına engel olmak için mevzuatta yapılacak değişiklik ile öğretmenlerin haklarının güvence altına alınması gerektiğini savunmaktadır. Bu durum ile ilgili “Bence net bir şekilde bu temel şeylerin belirtilmesi lazım yönetmelikte. Özellikle de öğretmenin sınırları ve müdürün sınırlarının yönetmelikle belirtilmesi gerekiyor. Yoksa tipine bakarak da kimin nasıl davranacağını kestiremiyorsun.” (K6) şeklinde öneri geliştirmiştir. Katılımcıya göre böylece öğretmene karar aldığında herhangi bir sorun yaşamayacağı güvencesi devlet tarafından sağlanacaktır. Korku yaşamayan, güvende hisseden öğretmenler, kendilerini daha özerk hissedeceklerdir.

4.3.1.2 Velilerin öğretmenlere müdahale etmesi

Araştırma verilerine göre öğretmenlerin özerklikleri üzerinde velilerin de zaman zaman etkisi görülebildiği algısı katılımcılar arasında mevcuttur. Katılımcılar tarafından alınan kararlar velileri etkilediği zaman, velilerden onay alınması gerektiğini ifade etmişlerdir. Katılımcılar, velileri ilgilendiren konularda velileri bilgilendirip onların görüşlerini aldıklarını fakat zaman zaman velilerin, kendilerinin karar vermeleri gerekmeyen konulara da müdahil olmak isteyebildiklerini ifade etmişlerdir. Kimi katılımcılar öğretmen olarak kendilerinin karar vermeleri gereken konularda kararlarına müdahale edilmesi sonucunda rahatsız hissetmekte ve özerkliğinin engellendiğini düşünmektedir.

Veli profili değiştiği için veli sınıfın içine kadar girmek istiyor. Her şeyi görmek istiyor ve karşılaştırma yapıyor. Bu sınıfta bu yapılmış, şu alınmış, sen neden almadın, sen neden yapmadın. Yani özerklik alanımız gitgide daralıyor. Ben görüyorum öğretmen arkadaşı, sınıfı ile ilgili alacağı bir kararda, okul aile birliğine bir sorayım veya sınıf annesine bir sorayım gibi şeyler söylüyor. Örneğin şu anda yani pandemi döneminde yaşadığımız bir olay, biliyorsunuz sınıflar ikiye bölündü, pandemi döneminde, mevcutları azaltmak için. Veli öğretmene soruyor, benim çocuğum neden ikinci grupta birinci grupta değil. Müdahale eden bakın veli. (K8)

Katılımcılar, öğretmenlerin veliler tarafından şikâyet edileceğini düşündükleri için hem eğitsel konularda hem de özel hayatları ile ilgili konularda fikirlerini paylaşacakları zaman şikâyet edilecekleri ve bir sorunla karşılaşabilecekleri endişesini

105

taşımaktadır. Bu düşünce ile özerklikleri kısıtlanmaktadır. K6 kodlu katılımcı bu durum ile ilgili “Bir şey paylaşırken düşünüyorsun, veli görse acaba ne düşünür. İşte veli görecek şikâyet edecek falan diye düşünüyorsun. Ya işte böyleleri yüzünden eğitimciler şu anda eleştiremiyor. Hiçbir şeyi eleştiremiyor.” şeklinde görüş bildirmiştir. Aynı durum ile ilgili K8 kodlu katılımcı da “Mesela okulun bahçesinde yerdeki çöpü öğrenciye aldırmaktan korkan öğretmen arkadaşlar var. Çünkü kendini özerk hissetmiyor. İşte veliden bir şikâyet gelir mi, okulun hizmetlisi dururken benim çocuğuma niye çöp toplattın diyen çıkar mı?" şeklinde görüş bildirmiştir. Araştırma bulgularının anlam boyutunda karşılaşılan engeller bölümünde de belirtildiği üzere katılımcılar öğretmenler velilerin kendilerini şikâyet etmelerinden çekinmektedir. Şikâyet edilmeleri durumunda haklı bile olsalar zarar göreceklerini düşünmektedirler. Korku duygusunun doğal sonucu olarak bu durum öğretmenlerin özerklikleri önünde engel olabilmektedir.

4.3.1.3 Okul yönetiminden daha üst düzeylerdeki yönetim kademelerinin özerkliği kısıtlayıcı tutumları

Katılımcılara göre öğretmenler okul içerisinde daha rahat karar alıp daha özerk hissederken, okul dışında bir etkinlik yapmak istediklerinde okul dışı kurumlardan izin almaları gerektiği için özerklikleri kısıtlanmış olarak hissetmektedirler. Katılımcılara göre öğretmenler ve okul müdürleri, etkinliğe izin verecek olan üst kademede olan kurumların, etkinliğe vereceği tepkiden çekinmektedir. Etkinlikleri gerçekleştirmek isteyen okul yöneticileri ve öğretmenler, etkinlikleri yetkililerin izin verebileceği hale dönüştürdüğü algısı hâkimdir.

Okul içinde karar almam gerektiğinde oldukça özgürüm. Ama millî eğitim müdürlüğüne bağlı alacağımız kararlarda birazcık sıkıntı yaşıyoruz. Yani ya hocam bunu biz hallederiz gibi bir şey olmuyor. Hocam bakanlıktan şu yazı geldi veya millî eğitim müdürü müdürlere şunları söyledi, buna dikkat edin, bunlara göre yapın, daha aşağıya çekip şekilde yapın, gibi oluyor. (K3)

Yapılacak olan faaliyet okul dışı kurumların iznini alabilmek için daha basit hale getirildiğinde beklenilen faydayı sağlama konusunda sorunlara neden olabilmektedir. K3 kodlu katılımcının belirttiği gibi resmî yazılar ve üst kurumların söylemleri bu duruma neden olabilmektedir. Katılımcıya göre öğretmenler, faaliyet daha planlama aşamasındayken bunu yapabiliriz şeklinde düşünmek yerine nasıl yaparsak onay alırız kaygısı taşımaktadır.

106

4.3.1.4 Öğretmenler arasında görülen özerkliği kısıtlayıcı davranışlar

K10 kodlu beden eğitimi ve spor öğretmeni katılımcı, kendisine diğer öğretmenler tarafından müdahale edildiğinde rahatsız olmakta ve özerkliklerinin kısıtlandığını düşünmektedir. Katılımcıya başka bir öğretmen kendi bakış açısından yanlış gördüğü davranışları düzeltmesi yönünde müdahaleler yapıldığını ifade etmiştir. Katılımcıya göre, bu müdahaleler tavsiye niteliği taşımaktan uzaktır. Katılımcı bu davranışı yanlış olarak görmediği için işine karışılmasından ötürü rahatsız olduğu hatta ilerleyen süreçte kendini sorguladığı yönünde görüş bilirmiştir.

O yüzden de ben hani biraz da branşım itibariyle, çünkü çocuklar beden eğitimi öğretmenlerine biraz daha sanırım kendine yakın görüyorlar. … O yüzden ben öğrencilerimle ilişkilerimde öğrencilerim kardeşimmiş, evladımmış gibi davranmayı daha sıcak buluyorum, daha doğru buluyorum. Öğretmen arkadaşlar şunu dedi. Ya ben doğru bulmuyorum. Bu yüzden de böyle davranamıyorum dedi. Dedim hocam o zaman siz kendinizi daha rahat hissettiğiniz şekilde davranın. Ben de böyle davranayım. Ben size müdahale etmiyorum. Siz de bana müdahale etmeyin, dedim. Rahatsızlık duyduk mu? Evet, rahatsızlık duydum. Hatta acaba yanlış mı yapıyoruz dediğim anlar bile oldu. Kendimi sorguladığı anlar oldu. (K10)

Meslektaşlarının katılımcıya müdahale etmesinin kendini sorgulatmaya varan sonuçları olmuştur. Bu ruh halini yaşayan katılımcının daha sonraki alacağı kararlar ve yapacağı etkinlikler üzerinde durumun olumsuz bir etki bırakacağı söylenebilir. Her türlü müdahale davranışı özerklik üzerinde olumsuz bir etki bırakacaktır.