B. İmâm Buhârî’nin Hayatı
3. Öğrenim Hayatı, Gezdiği İlim Merkezleri Ve Bazı Hocaları
İmâm Buhârî, ilköğrenimine babasından miras kalan küçük bir medresede başladı. Küçük yaşlarda hadis ezberledi. On yaşında iken Hanefî imâmı Muhammed b. el-Hasan eş-Şeybânî’nin talebelerinden Ebû Hafs Ahmed b. Hafs’ın (ö. 217/832) yanında, Süfyan’a ait el-Câmi’ isimli hadis kitabını okudu. On yaşını tamamladıktan sonra Dâhilî20 ve dengi bazı âlimlerden dersler aldı. Onbir yaşına geldiğinde Dâhilî’nin bazı hatalarını düzeltmekle dikkat çekti. Hanefî mezhebinin hâkim olduğu Buhara’da çocukluk evresini geçiren Buhârî, onaltı yaşına geldiğinde İbnü’l- Mübârek ve Vekî’in kitaplarını ezberleyip re’y ehlinin fıkhını öğrendi.21 Buhârî, başka bir ifadesinden re’y ehlinin fıkhını öğrenmeden hadis dersleri vermeye başlamadığını belirtmektedir.22
Buhârî, re’y ehlinin fıkhını küçük yaşlarda öğrendiğini ifade etmekle birlikte, bunu hangi hocalarından ders aldığı hususunda bilgi vermemektedir. Ancak Ebû Hafs ve diğer bazı Buhara âlimlerinden Hanefî fıkhını öğrenmiş olabileceği kuvvetle muhtemeldir. Buhârî, onaltı yaşlarında iken Bîkend’e giderek Muhammed b. Yûsuf el-Bîkendî, Abdullâh b. Muhammed el- Musnidî ve Hârûn b. el-Es’ab gibi âlimlerden dersler aldı.23 Buhârî, daha sonra annesi ve kardeşi ile gittiği hac seferinde, ilim tahsiline burada devam etmek istedi. Kardeşi ve annesinden ayrılarak Mekke’de kaldı.24
On yedi yaşına geldiğinde kendisinden hadis rivâyet edilmeye başlandı.25 On sekiz yaşlarında iken ünlü
19 Kaynaklarda Buhârî’nin küçükken gözlerini kaybettiği, ancak annesinin sürekli duasıyla şifa
bulduğu zikredilmektedir. Bkz. Zehebî, Siyeru A’lâmi’n-Nübelâ, III, 3324; Mizî, a.g.e., XXIV, 445; Sübkî,Tabakât, II, 212.
20 O dönemde Buhara’nın en büyük muhaddislerinden idi. Mubârekfûrî, a.g.e., I, 70.
21 Zehebî, Siyeru A’lâmi’n-Nübelâ, III, 3325; Sübkî, Tabakât, II, 216; Bağdâdî, a.g.e., II, 11. 22
Zehebî, Siyeru A’lâmi’n-Nübelâ, III, 3330.
23 Sübkî, Tabakât, II, 213.
24 Zehebî, Siyeru A’lâmi’n-Nübelâ, III, 3325; Sübkî, Tabakât., II, 216; Mizzî, a.g.e., XXIV, 439,
440.
15
muhaddis Hümeydî ve diğer bir muhaddis arasındaki ihtilafı çözecek bir konuma geldi.26
İmâm Buhârî, daha sonra Hz. Peygamber’in (s.a.s.) kabrini ziyaret amacıyla Mekke’den ayrılarak Medine’ye gitti. Burada Hz. Peygamber’in (s.a.s.) kabri başında
Kadâya’s-Sahâbeti ve’t-Tâbiîn ve Kitâbu’t-Târîh adlı eserini yazarken on sekiz
yaşlarında idi.27
İmâm Buhârî, ortaya koyduğu eserleri ile Kur’ân ve sünneti çok iyi bildiğini, Sahâbe ve Tâbiîn fetvâ ve ictihâdlarına ne denli vâkıf olduğunu göstermektedir. Buhârî, ayrıca el-Câmiu's-Sahîh’te oluşturduğu bâb başlıkları ile de müctehid imâmların görüşlerini iyi bildiğini ortaya koymaktadır. Küçük yaşlarda Hanefî fıkhını öğrenen İmâm Buhârî, ayrıca Hümeydî’den Şâfiî fıkhını öğrenmiştir.28
Buhârî, el-Câmiu's-Sahîh’te İmâm Şâfiî’ye iki yerde atıf yapmaktadır. Buhârî, İmâm Mâlik’in el-Muvatta’ına vâkıf olup kendisinden istifade etmiş, ayrıca pek çok Mâlikî fakîh ve muhaddisten dersler almıştır. İmâm Mâlik’in talebesi ve Buhârî’nin hocası, Ebû Mus’ab ez-Zührî, Buhârî’yi fıkıh ve hadiste İmâm Mâlik’e denk saymıştır.29
Buhârî, el-Câmiu's-Sahîh’te İmâm Mâlik’e dokuz yerde atıf yapmaktadır. Buhârî, sekiz defa gittiği Bağdat’ta her defasında Ahmed b. Hanbel’i görerek kendisiyle mücâlese etmiştir.30
Ancak enteresandır ki İmâm Buhârî, Ahmed b. Hanbel’den ne hadis aktarımında bulunmuş, ne de fıkhî görüşlerine atıfta bulunmuştur. Kanaatimizce bu durum, her ikisinin de aynı kaynaklardan beslendiğinden kaynaklanmaktadır.
b. Buhârî’nin Gezdiği İlim Merkezleri ve Bazı Hocaları
İmâm Buhârî, kendi döneminde İslâm âleminin önemli ilim merkezlerini gezerek bu merkezlerin ileri gelen âlimlerinden dersler aldı. Buhârî bir ifadesinde
26 Zehebî, Siyeru A’lâmi’n-Nübelâ, III, 3326. 27
Zehebî, Ebû Abdillâh Şemseddîn Muhammed, Tezkiretu’l-Huffâz I-IV, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 1374, II, 555. ; Mizzî, a.g.e., XXIV, 440.; Sübkî, a.g.e., II, 216.
28 Sübkî, Tabakât, II, 214. 29
Zehebî, Siyeru A’lâmi’n-Nübelâ, III, 3331; Mizzî, a.g.e., XXIV, 455.
16
binden fazla âlimden hadis yazdığını belirtmektedir.31 Muhammed b. Ebî Hâtem, İmâm Buhârî'den rivâyetle bu sayıyı bin seksen olarak vermektedir.32
Buhârî Şam, Mısır ve Cezire’ye iki defa, Basra’ya dört defa, muhaddislerle beraber Kufe ve Bağdat’a defalarca gittiğini, Hicaz’da ise altı sene kaldığını belirtmektedir.33
İbn Hacer, Buhârî’nin hocalarını beş tabakaya ayırmaktadır:34
1. Bizzat Tâbiînden aldıkları hadisleri Buhârî’ye aktaran hocalarıdır. Humeyd’ten aktarımda bulunan Muhammed b. Abdillâh el-Ensâri ve Yezîd b. Ebî ‘Ubeyd’ten aktarımda bulunan Mekkî b. İbrâhîm gibi… Bu tabakadakilerin tamamının hocaları tâbiîndendir. 2. Birinci tabaka ile muâsır olmakla birlikte Tâbiîn sikasından hadis işitmemişlerdir. Âdem b. Ebî İyâs ve Saîd b. Ebî Meryem gibi… 3. Buhârî’nin orta seviyedeki hocalarıdır. Bunlar Tâbiîn âlimleri ile karşılaşmamış, Tebe-i Tâbiîn’in büyük âlimlerinden hadis almışlardır. Alî b. el-Medînî (ö. 234), Yahyâ b. Mu’în, Ahmed b. Hanbel (ö. 241), İshâk b. Râhuye (ö. 238) gibi… 4. Buhârî gibi hadis talebinde bulunan ve Buhârî’den kısa bir süre önce hadise ulaşmış arkadaşlarıdır. Muhammed b. Yahyâ ez-Zühlî ve Ebû Hâtem er-Râzî gibi… 5. Hem yaş hem de isnâd bilgisi açısından Buhârî’nin talebesi konumundaki hocalarıdır. Abdullâh b. Hammâd el- Âmilî ve Abdullâh b. Ebû’l-‘Âs el-Hârzimî gibi… İbn Münde el-İsbahânî, “Esâmî Meşâihi’l-İmâmi’l-Buhârî” adlı eserinde Buhârî’nin hocalarından üçyüz altısının ismini ve vafât tarihlerini zikretmektedir.35
İmâm Buhârî’nin gezdiği ilim merkezleri ve önemli bazı hocaları şunlardır:36 1. Mekke:
Ebû'l-Velîd Ahmed b. Muhammed el- Ezrekî (ö.217 veya 222), Abdullâh b. Yezîd el-Mukrî (ö.213), İsmâil b. Sâlim es-Sâiğ, Ebûbekir el-Humeydî.
31 هدانسا ركذأ لاا ثيدح ىدنع سيلو ةدايزو ءاملعلا نم خيش فلا نع تبتك. Sübkî, Tabakât, II,222; Bağdâdî, Târîhu
Bağdâd, II, 329.
32صقني و ديزي لمع و لوق ناميلاأ نولوقي اوناك ثيدح بحاص لاا مهيف سيل لاجر نينامث و فلا نع تبتك. Zehebî, Siyeru
A’lâmi’n-Nübelâ, III, 3325.
33 İbn Hacer, Hedyu’s-Sârî, 502; Zehebî, Siyeru A’lâmi’n-Nübelâ, III, 3328. 34
İbn Hacer, Hedyu’s-Sârî, 503.
35 Muhammed b. İshâk b. Münde el-İsbahânî, Esâmî Meşâihi’l-İmâmi’l-Buhârî, Thk. Nazar
Muhammed el-Fâryâbî, Mektebetu’l-Kevser, Riyad 1412/1991.
36
Zehebî, Siyeru A’lâmi’n-Nübelâ, III, 3324,; Sübkî, Tabakât, II, 213,; Mubârekfûrî, a.g.e., I, 75- 102.
17
2. Medine:
İbrâhîm b. el-Münzir el-Hizâmî (ö.236), Mutarrif b. Abdillâh (ö.220), Ebû Sâbit Muhammed b. Ubeydullâh, Abdulazîz b. Abdillâh el-Uveysî.
3. Şam:
Muammed b. Yûsuf el-Firyâbî (ö.212), Ebû Nadr, İshâk b. İbrâhîm (ö.227), Âdem b. Ebî İyâs, Ebu'l-Yemân b. Nâfi'.
4. Buhara:
Muhammed b. Selâm el-Bîkendî (ö.220), Muhammed b. Yûsuf, Abdullâh b. Muhammed el-Müsnidî (ö.229), Hârûn b. el-Eş'ab.
5. Merv:
Alî b. el-Hüseyn b. Şekîk (ö.215), Abdân b. Abdillâh b. Usmân (ö.221), Muhammed b. Mukâtil.
6. Belh:
Mekkî b. İbrâhîm (ö.214), Yahyâ b. Bişr, Muhammed b. Ebân, el-Hasan b. Succâ'.
7. Reyy:
İbrâhîm b. Mûsâ.
8. Nisabur:
Yahyâ b. Yahyâ et-Temîmî, Bişr b. el-Hakem, İshâk b. İbrâhîm el-Hanzelî (İbn Râhûye) (ö.238), Muhammed Yahyâ ez-Zühlî (ö.258).
9. Bağdat:
Muhammed b. İsa et-Tabba’ , Muhammed b. Sabik (ö. 213), Sureyc b. en- Nu'mân (ö. 217), Ahmed b. Hanbel (ö. 241).
18
10. Basra:
Ebû Âsım en-Nebîl (ö.212) , Bedel b. el-Muhabber (ö.210), Affân b. Müslim (ö.219) , Muhammed 'Ar'ara (ö.213), Süleymân b. Harb, Ebû Huzeyfe en-Nehdî et- Teyâlisî (ö.227), Muhammed b. Sinân (ö.223).
11. Kûfe:
Ubeydullâh b. Musa, Ebû Nu'aym, Ahmed b. Ya'kûb (ö. 210), İsmâîl b. Ebân (ö. 216), el-Hasan b. er-Rabî' (ö. 220), Hâlid b. Mahled (ö. 213), Talk b. Ğannâm (ö. 211), 'Umer b. Hafs (ö. 222), Kubeyse b. Ukbe (ö. 215) , Ebû Ğassân (ö. 217).
12. Mısır:
'Usmân b. Sâlih (ö. 219), Saîd b. Ebî Meryem, Abdullâh b. Sâlih (ö. 222), Âhmed b. Sâlih, Ahmed b. Şebîb (ö. 217), Asbağ b. el-Ferec (ö. 225).
13. Cezire:
Ahmed b. Abdulmelîk el-Harrânî, Ahmed b. Yezîd el-Harrânî, İsmâîl b. Abdîllâh er-Rukiyy (ö. 229).37