3.3 ÇEVRE VE EKOLOJİ YÖNÜYLE TÜRKİYE’DEKİ HİDROELEKTRİK
3.3.4 Çevre İzin ve Lisans Kapsamındaki Veriler
Türkiye’de 2872 sayılı Çevre Kanunu çerçevesinde işletmelerin olumsuz çevresel etkileri ortadan kalkması için lisans ve izin alınması gerektiği belirtilmektedir. Bu lisans ve izin ile birlikte işletmelerin çevresel duyarlılığı arttırılmaktadır. Özellikle ülkemizde bu çevre izinleri, emisyon izni, gürültü izni gibi çeşitli başlıklar altında yer almaktaydı. Ancak 01 Nisan 2010 tarihinden beri bu izinler çevresel izin adı altında bütüncül bir yaklaşımla ele alınmaktadır. Yine bu yönetmelikte 2014 yılında değişiklik geçirmiştir. Çevresel duyarlılığı göz önünde bulundurularak çevre lisansları tek başlık altında yer almaktadır (ÇŞB, 2016, s. 272). Tablo 3.8’de 2010 ve 2015 yılları arasında gerçekleştirilen lisans alma sayısını göstermektedir. EK-1 ve EK-2 yönetmeliğin eklerinde yer alan işletmeleri gösteren listelerdir. Çünkü yönetmeliğin hangi ekinde işletme yer alıyorsa oradaki kriterlere göre değerlendirme yapılarak lisans belgesi verilmektedir. Burada önemli bir nokta ise, verilen bu lisansların işletme kayırmadan gerçekleştirilmesi gerekmektedir. İnceleme yapmadan işletim lisansı verilen projeler ilk aşamasından son aşamasına kadar çevre üzerinde olumsuz etki bırakabilirler. Burada EK-1 ve EK-2, ÇED Yönetmeliğinin ekinde belirtilen projelerin hangi ekinde yer alıyorsa ona göre değerlendirme yapılması gerektiğini ifade etmektedir. Örneğin 10 MW’ın altında elektrik üreten HES projeleri EK-2 içerisinde yer alırken, 10 MW’ın
üzerinde elektrik üreten HES projeleri EK-1 kriterlerine göre değerlendirilmektedir. Özellikle EK-2’de yer alan projelere seçme eleme yöntemi uygulanmaktadır.
Tablo 3.8: 2010-2015 Yılları Arası Çevre Lisansı Verilen İşletmelerin Durumu
İZİN/LİSANS BELGESİ EK-1 EK-2 2010 1 14 15 2011 115 698 813 2012 393 2006 2.399 2013 549 2793 3.342 2014 466 3285 3.751 2015 499 3280 3.779 TOPLAM 2.023 12.076 14.099 Kaynak: (ÇŞB, 2016, s. 272)
Netice olarak bakıldığında Türkiye politikası olan HES uygulamalarının sayısı her geçen gün artmaktadır. Tabi bu durum bir yandan sevindirirken diğer taraftan düşündürmektedir. HES’lerin olumlu tarafı enerjide dışa bağımlılığı azaltması, doğaya karşı yenilenebilir enerji kaynakları olması ifade edilebilir. Ancak diğer taraftan pek gündeme gelmeyen çevre üzerindeki etkisi, ekolojik yapıya müdahalesi ve su kaynaklarını kirletmesi bakımından tehlike arz etmektedirler. Türkiye’de son dönemlerde HES projelerinin sayısının artması çevre üzerindeki etkisini daha fazla gündeme getirmektedir. HES uygulamalrının etkilerini daha detaylı ve itinalı bir şekilde incelenmesini gerektirmektedir. Aslında HES uygulamaları olmalı ama çevre üzerindeki olumsuz etkileri en asgariye indirilerek uygulanması gerekmektedir.
SONUÇ
İnsan varlığıyla birlikte ortaya çıkan çevre sorunları sanayi devrimiyle birlikte gündemde olmaya başlamıştır. Çünkü sanayi devrimiyle birlikte artan enerji ihtiyacı çevreye de müdahaleyi beraberinde getirmiştir. Artan enerji ihtiyacını karşılamak için yapılan politikalardan bir tanesi de HES uygulamalarıdır. Enerjide dışa bağımlılığı azaltmak için HES uygulamalarına eğilim son dönemler de artış göstermektedir. Bu sebeple hidroelektrik santrali projeleri de çevresel ve ekolojik sorunlar ortaya çıkardığı için tartışılmaya başlanmıştır. İşte bu noktada HES uygulamaları çevresel sorunlar açısından araştırılmıştır. Çevre açısından ortaya çıkan sorunlar dolayısıyla HES uygulamaları çevresel bir sorun olarak ele alınmaktadır.
Türkiye’deki HES uygulamaları, ilk başlangıcından beri tek bir kuruma bağlı kalmamaktadır. Bu yüzden HES’lerin daha kolay takip edilmesi adına sadece bir kuruma bağlı kalması gerekmektedir. Özellikle Türkiye’deki HES projelerinin çevre üzerindeki olumsuz etkilerini takip için tek başlı bir sistem olması kolaylık sağlamaktadır.
Başka bir çıkarım olarak HES uygulamaları Çevre Kanunu’nda belirtilenin aksine sadece işletme sahiplerine çıkar sağlamaktadır. Çevre Kanunu 56. maddesinde çevreyi korumak toplumdaki her kesimin ödevidir, hükmü bulunmaktadır. Yine kanunda çevre bir kesimin değil, herkesin hakkıdır ifadesi yer almaktadır. Özellikle özel sektör tarafından yapılan HES projeleri bu durumun bariz örnekleridir. Bu nedenle kâr odaklı hareket eden özel sektörler çevresel ve ekolojik duyarlılığı ikinci planda bırakmıştır. Çünkü 6446 sayılı Elektrik Piyasası Kanunu çerçevesinde yapılan ve yapılacak olan HES projesi sayısı oldukça fazla olduğu ortaya çıkmaktadır. Yapılan HES projelerinin çoğu özel işletmelerin elindedir ve devlet eliyle yapılanların bazısı da yine özel sektöre devredilmiştir.
Çevresel duyarlılığı koruma adına uygulanan politikaların en önemlisi ÇED raporudur. Yapılan ve yapılacak olan projelerin çevre üzerindeki etkisini incelemek için ÇED raporu hayati önem taşımaktadır. Çünkü herhangi bir HES uygulaması yapılacağı zaman ÇED raporu hazırlanması istenmektedir. Ancak Türkiye’deki veriler “ÇED Gerekli Değildir” kararının çok fazla olduğunu göstermiştir. Aksine “ÇED Gereklidir”
kararı ise oldukça azdır. Bunun en önemli sebebi ÇEDY’nin ekinde HES uygulamalarının 10 MW’ın altında elektrik üreten projeler ÇED raporundan muaf tutulmasıdır. Türkiye’de ise HES uygulamalarının neredeyse yarısı bu oranın altında kaldığı belirlenmiştir. Yönetmelikte belirtilen seçme eleme yöntemiyle işleme sokulmaktadır. Aslında Türkiye’de çevre açısından hayati önem taşıyan ÇED raporu, birçok projeye uygulanma gereksinimi duyulmadığı ortaya çıkmıştır. Çünkü Türkiye’deki “ÇED Gerekli Değildir” kararı verilen uygulama sayısının fazla olması bunu göstermektedir.
Diğer taraftan HES uygulamalarının planlama aşamasından işletim aşamasına kadar birçok çevresel ve ekolojik sorunlar ortaya çıkmaktadır. Bir HES projesi uygulanması durumunda kurulduğu akarsu düzeninin değişmesi, balıkların göç yollarının değişmesi, yer altı sularının kirlenmesi, orman tahribatının olması, dere yatağına sediment dökülmesi ve insan göçlerine sebep olması gibi birçok nedeni denetleyen mekanizma asli görevini yerine getirmemiş durumdadır. Bu sorunları denetleyen ve aktif olarak işleyen bir denetim mekanizması tam anlamıyla işlememektedir. Bu alanlardaki devlet politikaları eksik kalmaktadır. Bir baraj tipi HES uygulamasında kültürel ve tarihi eserler suyun altında kalabilmektedir. Akarsu tipi HES uygulamasında ise kurulduğu suda yaşayan balık türlerinin nesli tükenme tehlikesi ile karşı karşıya kalabilmektedir. İşte inceleyen ve denetleyen devlet politikaları bunları pek de göz önünde bulundurmuş gibi durmamaktadır.
HES uygulamalarını çevre denetimine tâbi kılan başka bir durum ise, çevreye zararı olmadığına dair izin ve lisans belgesi alınması gerekmektedir. Bu lisans alma işlemi 2010 yılından öncesine kadar birkaç başlık altında iken 2010 yılından itibaren tek başlık altında verilmektedir. Bu uygulama olumlu gözükmesine rağmen eğer inceleme yapılmadan lisans verilirse çevre üzerinde kalıcı olumsuz etkiler doğurabilir. Ayrıca HES uygulamalarında proje uygulanırken devlet ile işletme sahibi arasında “Su Kullanım Hakkı Anlaşması” imzalanmaktadır. Aslında bu anlaşma ile mevcut yerdeki suyu kullanım hakkını özel sektör firmasına verilmesi demektir. Çünkü HES uygulamalarının neredeyse hepsi özel sektörün elinde bulunmaktadır. Bu durumda bize toplumun hakkını sadece belli bir kesimin himayesine verildiğini göstermiştir. Özellikle mevcut akarsuda yaşayan canlı türleri için tehlike oluşturmaktadır.
Sonuç itibarıyla HES uygulamaları enerjide dışa bağımlılığı azaltması ve temiz enerji kaynağı olarak görüldüğü için olumsuz tarafları ikinci planda bırakılmaktadır. Çünkü HES projeleri su üzerine kurulu olduğu için su enerjiden daha önemlidir. Su hayattır ve sular hiçbir zaman boşa akmaz. Buradan hareketle HES’lerin yukarıda belirtildiği gibi birçok alanda çevre, ekoloji ve doğal kaynaklar üzerinde olumsuz etkileri söz konusu olmaktadır. Türkiye’deki HES’ler yenilenebilir enerji olarak görülseler de en başından en sonuna kadar farklı çevre sorunlarına neden olmaktadırlar. Yani her geçen gün HES sayısı artması, çevre açısından pek de iç açıcı bir durumu ifade etmemiştir. İnsanoğlu çevre ile girdiği rekabetten galip de gelse yenikte ayrılsa iki şekilde de kendisine zarar vermektedir. Çevre insansız yaşayabilir ama insan, ekoloji veya çevreye bağımlı olmadan yaşayamaz. Bu yüzden çevreyi korumada hukuki yönden toplumun tüm kesiminin ödevi sayılmaktadır. Tüm eleştiriler sonucunda çevre duyarlılığı oluşması için bazı öneriler ifade etmek gerekmektedir.
1) Türkiye’deki HES uygulamaları projesi düzenlenirken birçok farklı kurum ve kuruluş ile bağlantı kurma sorunu yaşanmaktadır. Bu yüzden HES projeleri ekonomik ve çevresel yönden denetimi kolay yapılması için tek bir kuruma bağlı olmalıdır.
2) HES projelerine yönelik net bir yasal çerçeve çizilmemiştir. Bazı kurumların çıkardığı yönetmelikler kapsamında karmaşık bir yasal boyut yapısına sahiptirler. Türkiye’de sadece HES uygulamalarını kapsayan bir yasal çerçeve belirlenmelidir. HES’leri ilgilendiren kanun ve yönetmelik hazırlanmalıdır.
3) HES uygulamalarının sağlayacağı enerjiye ihtiyaç vardır. Ancak HES projeleri uygulanırken mevcut yerdeki çevre, su yapısı, ekosistem ve ormanlık alanlar üzerindeki olumsuz etki tamamen ortadan kaldırılmalı ya da zarar en aza indirgenmelidir.
4) Türkiye’de özel sektör firmalarına HES yapıp işletme yetkisi verilmiştir. Bu durum özel sektörün dikkatini inanılmaz şekilde bu yöne çekmiştir. Kâr amaçlı hareket eden özel işletmeler çevreyi arka plana itmeye başlamıştır. Bu yüzden hazırlanan çevresel odaklı politikalar uygulanırken sıkı bir denetim yapılmalıdır. Hatta çevre üzerindeki etkisi açısından düzenli olarak projeye inceleme yapılmalıdır.
5) Türkiye’de ÇEDY’ne göre HES projelerine başlanırken mevcut firmadan ÇED raporu hazırlanması istenmektedir. Ancak elektrik üretimi 10 MW’ın altında olan HES’ler bu rapordan muaf tutulmuştur. Eğer çevre odaklı politikalar yapılıyorsa herhangi bir sınırlama olmadan tüm HES uygulamaları bu rapora tabi tutulmalıdır. Çünkü ÇED raporu çevrenin ve ekosistemin koruyucusudur.
6) HES projelerinin planlama aşamasında veri yetersizliği, bütüncül bir planlama hazırlama konusunda sorunlar ortaya çıkmaktadır. Türkiye’de özellikle DSİ tarafından bu sorunları ortadan kaldıracak tedbirler alınması gerekir.
7) HES’lerin inşaat aşamasında hafriyatların dere yatağına dökülmesi, ormanlık alanların tahribatı, bitki örtüsünün tozlanıp yok olması gibi çok sayıda çevresel ve ekolojik problemler ortaya çıkmaktadır. Yine sorunların gerekli mercilerce incelenip önlemler alınmalıdır.
8) İşletme aşamasında ise dere yatağındaki balıkların göç yollarının kapanması, yer altı sularının kirlenmesi, özellikle yeterli miktarda can suyu verilmemesi meydana gelen sorunlardan bazılarıdır. Çevresel bakışla tüm canlı türleri göz önünde tutularak önleyici tedbirler alınmalıdır. Çünkü can suyu balık türlerinin ve bitki türlerinin yaşamını devam ettirmesi için gereklidir.
9) DSİ ile HES projesi yapacak firma arasında en az 10 en fazla 49 yıllığına Su Kullanım Hakkı Anlaşması imzalanmaktadır. Bu anlaşma aslında kanun ve yönetmeliklerin aksine suyun maddi olarak bir firmanın tekeline verilmesini ifade etmektedir. Firmalar HES projesi ile oradaki canlı türlerinin ihtiyacı olan su miktarını vermeyerek akarsu düzenini değiştirmektedir. Oradaki canlı türlerini koruyucu tedbirler alınmalıdır.
10) HES uygulamalarında insanların göç etmesi ve tarihi eserlerin sular altında kalması gibi sosyo-kültürel sorunlar da meydana gelmektedir. Gerek Bakanlık’lar gerek sivil toplum kuruluşları bu sorunları engelleyecek tavsiyelerde bulunarak önlemler almalıdırlar.
Netice olarak daha öncede belirttiğimiz gibi çevre insan ilişkisinde biz olmadan çevre olabilir, ancak çevre olmadan biz asla yaşamımızı devam ettiremeyiz. Bir canlı türü olarak bizim yaşamımızı idame etmek için çevreye bağımlılığımız söz konusudur.
KAYNAKÇA
AK, O., AKSUNGUR, M., & ÖZDEMİR, A. (2009), Nehir Tipi Hidroelektrik Santrallerinde ÇED Süreci ve Sucul Ekosisteme Etkide Doğal Alablıkların Yeri,
Doğal Alabalık Çalıştayı: Sürdürülebilir Yetiştiricilik, Koruma ve Balıklandırma, (s. 135-139), Trabzon.
AKDUR, R. (2005), Avrupa Birliği ve Türkiye'de Çevre Koruma Politikaları "Türkiye'nin Avrupa Birliğine Uyumu", Ankara: Ankara Üniversitesi Avrupa
Topluluğu Araştırma ve Uygulama Merkezi Araştırma Dizisi:23.
AKINCI, M. (1996), Oluşum ve Yapılanma Sürecinde Türk Çevre Hukuku, (1. b.), Kocaeli: Kocaeli Kitap Kulubü Yayınları.
AKKAYA, U., GÜLTEKİN, A. B., DİKMEN, Ç. B., & DURMUŞ, G. (13-15 Mayıs 2009), Baraj ve Hidroelektrik Santarallerin(hes) Analizi: Ilısu Barajı Örneği, 5.
Uluslararası İleri Teknolojiler Sempozyumu (IATS'09), Karabük.
AKMAN, Y., KETENOĞLU, O., EVREN, H., KURT, L., & DÜZENLİ, S. (2000),
Çevre Kirliliği (Çevre Biyolojisi), (1. b.), Ankara: Palme Yayıncılık.
AKPINAR, E. (2005), Nehir Tipi Santrallerin Türkiye'nin Hidroelektrik Üretimindeki Yeri, Erzincan Eğitim Fakültesi Dergisi, 7(2), 1-25.
AKSU, C. (2011), SlidePlayer. (F. Nabi, Düzenleyen) Şubat 25, 2017 tarihinde SlidePlayer sitesi: http://slideplayer.biz.tr/slide/10183037/ adresinden alındı
ALPAGUT, B. (2016), Doğal Çevre ve İnsanın Evrimi, R. Keleş içinde, İnsan Çevre
Toplum, (3. b., s. 41-47), Ankara: İmge Kitabevi Yayınları.
ATAUZ, A. (2000), Çevreci Sivil Toplum Hareketinin Yakın Tarihi, Z. Boratav (Dü.),
Türkiye'de Çevrenin ve Çevre Korumanın Tarihi Sempozyumu içinde, (s.
194-220), İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı Yayını.
ATILGAN, E., SOĞUKSULU, Ş., & ASLAN, H. (2011, Aralık), Hidroelektrik Santrallerinin (HES) Çevreye Etkileri ve Bu Etkilerin Azaltılmasına Dair Öneriler: Trabzon İli Örneği, Yunus Araştırma Bülteni Dergisi, (4), 7-14.
AYGÜN, B. (2007), Küresel ve Yerel Çevre Sorunlarının Risk Olarak Algılanması Üzerine Bir Araştırma, A. Mengi içinde, Çevre ve Politika Başka Bir Dünya
Özlemi, (s. 223-232), Ankara: İmge Kitabevi.
BAŞKAYA, Z., & TÜRK, E. (2015, Ekim), Barajların Olası Çevresel ve Sosyo- Ekonomik Etkilerinin Halkın Bakış Açısıyladeğerlendirilmesi: Ilısu Barajı ve Hasankeyf Örneği, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 8(40), 347-383.
BAYKAL, H., & BAYKAL, T. (2008), Küreselleşen Dünya'da Çevre Sorunları,
Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 5(9), 1-17.
BİLGİLİ, M. Y. (2015), Anayasal Bir Hak Olarak Çevre Hakkı, Çankırı Karatekin
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 6(2), 563-584.
BOBAT, A. (2012), HES projelerinde 3E İlişkileri, Türkiye 12.enerji Kongresi, (s. 1- 21), Ankara: Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi.
BOBAT, A. (2013) HES Projelerinde Çevresel Etkiler, TMMOB 9. Enerji
Sempozyumu Bildiriler Kitabı, (s. 161-191), Ankara: TMMOB Elektrik
Mühendisleri Odası.
BOBAT, A. (2013, Eylül-Ekim), HES Projelerinde Sorular ve Sorunlar-1, Orman ve
Av Dergisi, 90(5), 29-36.
BOBAT, A. (2013, Kasım-Aralık), HES Projelerinde Sorular ve Sorunlar-2, Orman ve
Av Dergisi, 90(6), 22-32.
BOŞGELMEZ, A., BOŞGELMEZ, İ., SAVAŞÇI, S., PASLI, N., & KAYNAŞ, S. (2000), Ekoloji, (Cilt I), Ankara: Ispartalılar Eğitim Kültür Sağlık Turizm Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı (ISVAK).
BOZKURT, S., & TÜR, R. (2015), Dünyada ve Türkiye'de Hidroelektrik Enerji, Gelişimi ve Genel Değerlendirme, T. İ. Odası (Dü.), 4. Su Yapıları
BOZTOPRAK, T., DEMİR, O., & ÇORUHLU, Y. E. (2016), Arazi Yönetimi Uygulamalarında Kamulaştırma Düzenlemesi, Harita Teknolojileri Elektronik
Dergisi, 8(1), 1-11.
BOZYİĞİT, R. (1998), Çevre Bilgisi, Ankara: Nobel Yayın Dağıtım.
CALLENBACH, E. (2010), EKOLOJİ: Cep Rehberi, (1. b.), (E. Özkan, Çev.), İstanbul: Sinek Sekiz Yayınevi.
COHEN, B. L. (1995), Çok Geç Olmadan, (2. b.), (M. Göktepeli, Çev.), Ankara: Tübitak Popüler Bilim Kitapları.
ÇEPEL, N. (1996), Çevre Koruma ve Ekoloji Terimleri Sözlüğü, (2. b.), İstanbul: Türkiye Erozyonla mücadele, Ağaçlandırma ve Doğal Varlıkları Vakfı (TEMA) Yayınları 6.
ÇEPEL, N. (2006), Ekoloji, Doğal Yaşam Dünyaları ve İnsan, Ankara: Palme Yayıncılık.
ÇEPEL, N. (2010), Küresel Isınma İklim Değişikliği ve Otuz Yıllık Geçmişi, İstanbul: TEMA Vakfı Yayın No:56.
ÇSB, (2013), Çevre Durum Raporu (2012 Yıllı Özeti-İller), Çevre ve Şehircilik Bakanlığ, Ankara: ÇED İzin ve Denetim Genel Müdürlüğü Çevre Envanteri ve Bilgi Yönetimi Dairesi Başkanlığı Yayını.
ÇŞB, (2016), Türkiye Çevre Durum Raporu, Ankara: Sar Matbaa Yayıncılık.
ÇŞB, (2017), 2016 Yılı İdare Faaliyet Raporu, Ankara.
DEMİRBAŞ, G. ( 2013), 2020'ye Doğru-Kyoto-Tipi İklim Değişikliği Müzakereleri, İstanbul: İktisadi Kalkınma Vakfı Yayınları.
DEMİRER, G. (1992), Çevre Sorunları ve Kapitalizm, (1. b.), İstanbul: Sorun Yayınları.
DİNÇ, M., & ÖZKAYA, A. (2007), Ekosistem, M. AYDOĞDU, & K. GEZER içinde,
DOLMACI, N., & BULGAN, G. (2013), Turizm Etiği kapsamında Çevresel Duyarlılık,
Journal of Yaşar University, 29(2), 4853-4870.
DPT, (1963), Kalkınma Planı-Birinci Beş Yıl (1963-1967), Ankara. DSİ, (2016), DSİ Genel Müdürlüğü 2016 Yılı Faaiyet Raporu, Ankara.
DURAN, M. (1999), Enerji Sorunu, G. N. Komisyon içinde, Ve Kirlendi Dünya, (1. b., s. 144-151), Ankara: Öteki Yayınevi.
DURU, B. (2007), Dokuzuncu Kalkınma Planı 2007-2013: Çevre Özel İhtisas
Komisyonu Raporu, Ankara: Devlet Planlama Teşkilatı Yayınları.
ELEVLİ, B. (1998), Madencilik, Çevre ve ÇED Raporu, Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları NO:78.
EMO, (2012), EMO 42. Dönem Çalışma Raporu, Ankara: Elektrik Mühendisleri Odası.
ERDEM, Ü. (2016), İnsan mı Çevreden, Çevre mi İnsandan, R. Keleş içinde, İnsan
Çevre Toplum, (3. b., s. 73-90), Ankara: İmge Kitabevi Yayınları.
EREN, M. (2015, Şubat 13), Çevre Sorunları Karşısında Sorumluluk Etiği, Kelam
Araştırmaları Dergisi, 13(1), 423-437.
ERTÜRK, F., AKKOYUNLU, A., & VARINCA, K. B. (2006), Enerji Üretimi ve Çevresel Etkileri, Türkasya Stratejik Araştırmalar Merkezi, İistanbul: Tasam Yayınları.
ERTÜRK, H. (1998), Çevre Bilimlerine Giriş, (3. b.), Bursa: Vipaş A.Ş.
ERYILMAZ, S. (2007), Yeşil Yerel Yönetim, (1. b.), Ankara: Algıyayın.
ETKB, (2016), 2016 Yılı Faaliyet Raporu, Ankara: Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı.
ETKB, (2016, Ekim 1), Dünya ve Ülkemiz Enerji ve Tabii Kaynaklar Görünümü, Enerji ve Tabii Kaynaklar Görünümü.
GERAY, C. (1998, Temmuz), Yerel Yönetimler ve Çevre, Çağdaş Yerel Yönetimler
Dergisi, 7(3), 57-64.
GİRGİN, E. (2010, Aralık), Hidroelektrik Santrallerin Çevresel Etkileri, Ölçü Dergisi, 46-48.
GÖKDEMİR, M., KÖMÜRCÜ, M. İ., & EVCİMEN, T. U. (2012), Türkiye'de Hidroelektrik Enerji ve HES Uygulamalarına Genel Bakış, Türkiye
Mühendislik Haberleri Dergisi, (471), 18-26.
GÖRMEZ, K. (2015), Çevre Sorunları, (3. b.), Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık.
GÖZ, K. (2011), Çevre Ahlakı ve İnsan, Artvin Çoruh Üniversitesi Orman Fakültesi
Dergisi, 12(1), 92-100.
GÖZLER, K., & KAPLAN, G. (2012), İdare Hukuku Dersleri, (12. b.), Bursa: Ekin Yayınları.
GÜLLÜ, G. (2003), Hava Kirliliği. Türkiye'nin Çevre Sorunları, (s. 27-82), içinde Ankara: Türkiye Çevre Vakfı Yayını.
GÜNEŞ, A. M. (2012), uluslararası Çevre Hukuku Üzerine Bir İnceleme, İstanbul
Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, 70(1), 83-114.
GÜNEŞ, A. M. (2014, Temmuz), Çevre ve Hukuk Perspektifinden Hidroelektrik Santrallerine İlişkin Bazı Tespitler, Türkiye Adalet Akademisi Dergisi, (18), 29-78.
GÜNEY, E. (2002), Türkiye Çevre Sorunları, İstanbul: Çantay Kitabevi Yayınları.
GÜNEY, E. (2004), Çevre Sorunları, (1. b.), Ankara: Nobel Yayın Dağıtım.
GÜRPINAR, E. (1995), Çevre Sorunları, İstanbul: Der Yayınevi.
HOOK, P. (2015), Çevre Terimlerinin Küçük Kitabı, (1. b.), (B. Kurt, Çev.), Ankara: TÜBİTAK Popüler Bilim Kitapları yayını.
ISSI, Y. (2011, 10 08), Üretim Sürecindeki Dışsallıkların Önlenmesine Yönelik Enstrüman; ÇED (Çevresel Etki Değerlendirmesi), İstanbul Üniversitesi
İktisat Fakültesi Mecmuası Dergisi, 47(1-4), 99-113.
İLKİN, A., & ALKİN, E. (1991), Ekonomik ve sosyal Sorunlar-Çözüm Önerileri
Dizisi 1: Çevre Sorunları, Ankara: TOBB Yayını.
JARDİNS, J. R. (2006), Çevre Etiği Çevre Felsefesine Giriş, (1. b.), (R. Keleş, Çev.), Ankara: İmge Kitabevi.
KABOĞLU, İ. Ö. (1996), Çevre Hakkı, Ankara : İmge Yayınları.
KADİRBEYOĞLU, Z. (2010, Mart 3), Türkiye'deki Çevre Sivil Toplum
Kuruluşları, Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi, 3.
KALELİOĞLU, U., & ÖZKAN, N. (2000), Türkiye'nin Taraf Olduğu Uluslararası
Çevre Sözleşmeleri, İzmir: İzmir Barosu Yayınları.
KAPLAN, A. (1999), Küresel Çevre Sorunları ve Politikalar, Ankara: Mülkiyetler Birliği Vakfı Yayınları No:19.
KARABIÇAK, M., & ARMAĞAN, R. (2004), Çevre Sorunlarının Ortaya Çıkış Süreci, Çevre Yönetiminin Temelleri ve Ekonomik Etkileri, Süleyman Demirel
Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 9(2), 203-228.
KARACAN, A. R. (2007), Çevre Ekonomisi ve Politikası, İzmir: Ege Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Yayını No:6.
KAVAS, K., & SEZER, S. (2002), Johannesbur Dünya Sürdürülebilir Kalkınma Zirvesi'nin Ardından, Türk İdare Dergisi, (437), 1-25.
KAYIKÇI, M. (2012), Çevre ve Kalkınma Söylemi, Ankara: Orion Kitabevi Yayınları.
KAYIKÇI, M. (tarih yok), Osmanlı'da Çevre Düşüncesi, Ankara: Orion Kitabevi Yayınları.
KAYMAZ, C., TUT, G., & CERTEL, A. B. (2013), Hukuksal ve Bilimsel Bir Araç Olan Çevresel Etki Değerlendirmesi'nin Finansal İşlevselliği: 3.Boğaz Köprüsü Örneği, F. Yüksel (Dü.), Afro-Avrasya Coğrafyasında Kamu Yönetimi
Uygulamaları ve Sorunları XI.KAYFOR- Bildiriler Kitabı içinde, (s. 804-
814), Ankara: Türkiye ve Orta Doğu Amme İdaresi Enstitüsü Yayını.
KAYNAK, T. (1993), Doğal Hayatın Önemi ve Korunması, M. E. Bakanlığı içinde,
Çevre, (s. 223-233), Ankara.
KAYPAK, Ş. (2012, Aralık), Çevre Hukukunun Ulusal ve Uluslararası Boyutları,
Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (10), 205-242.
KAYPAK, Ş. (2013), Çevre Sorunlarının Çözümünde Küresel Çevre Politikalarının Önemi, Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (31), 17-34.
KELEŞ, R. (1992), Nüfus Artışı ve Kentleşme, M. A. Demirer içinde, Ekopolitika, (s. 43-60), İstanbul: Anahtar Kitaplar Yayıncılık.
KELEŞ, R. (2015), 100 SORUDA ÇEVRE, Çevre Sorunları ve Çevre Politikası, (2. b.), Ankara: Yakın Kitabevi Yayınları.
KELEŞ, R. (2015), Kent, Kentsel Siyaset ve Çevre Yazıları, (1993-2014), İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
KELEŞ, R. (2016), İnsan, Çevre, Toplum, R. Keleş içinde, İnsan Çevre Toplum, (3. b., s. 13-20), Ankara: İmge Kitabevi Yayınları.
KELEŞ, R., & ERTAN, B. (2002), Çevre Hukukuna Giriş, Ankara: İmge Kitabevi.
KELEŞ, R., & HAMAMCI, C. (1993), Çevrebilim, Ankara: İmge Kitabevi.
KELEŞ, R., & HAMAMCI, C. (1998), Çevrebilim, (3. b.), Ankara: İmge Kitabevi Yayınları.
KELEŞ, R., & HAMAMCI, C. (2005), Çevre Politikası, (5. b.), Ankara: İmge Kitabevi.
KILIÇ, S. (2001), Uluslararası Çevre Hukukunun Gelişimi Üzerine Bir İnceleme,
Cumhuriyet Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 2(2),
131-149.
KILIÇ, S. (2013), Çevre Sorunları ve Yoksulluk, Uluslararası Alanya İşletme
Fakültesi Dergisi, 5(1), 9-20.
KIŞLALIOĞLU, M., & BERKES, F. (1994), Ekoloji ve Çevre Bilimleri, (2. b.), İstanbul: Remzi Kitabevi.
KIŞLALIOĞLU, M., & BERKES, F. (1995), Çevre ve Ekoloji, (5. b.), İstanbul: Remzi Kitabevi.
MAZI, F., & DEMİRCİ, M. (2004), Biyolojik Çeşitliliğin Azalmasını Etkileyen Faktörler ve Sonuçları, M. C. Marin, & U. Yıldırım içinde, Çevre Sorunlarına
Çağdaş Yaklaşımlar, (1. b., s. 167-186), İstanbul: Beta Basım A.Ş.
MULUK, Ç. B., TURAK, A., YILMAZ, D., ZEYDANLI, U., & BİLGİN, C. C. (2009),
Hidroelektrik Santral Etkileri Uzman Raporu: Barhal Vadisi.
MUTLU, A. (2007), Ekolojik Marx'ın Eleştirisi, A. Mengi içinde, Çevre ve Politika, (1. b., s. 123-144), Ankara: İmge Kitabevi Yayınları.
NARİN, A. (2016, Temmuz), Su Hakkı ve Bir Müdahale Aracı Olarak Suyun Özelleştirilmesi, Türkiye Adalet Akademisi Dergisi, (27), 729-755.
ONAY, Y. (2007), Küresel Isınma ve Batı'nın Yeni Yurt Arayışı, (1. b.), İstanbul: Neden Kitap Yayınları.
OZMEHMET, E. (2008, 6 1), Dünyada ve Türkiye Sürdürlebilir Kalkınma Yaklaşımları, Yaşar Üniversitesi Dergisi, 3(12), 1-23.
ÖKTEM, M. (2003), Kent, Çevre ve Globalleşme, (1. b.), İstanbul: Alfa Yayınları.
ÖNAL, E., & YARBAY, R. Z. (2010), Türkiye'de Yenilenebilir Enerji Kaynakları Potansiyeli ve Geleceği, İstanbul Ticaret Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi, 9(18), 77-96.
ÖZALP, M., KURDOĞLU, O., YÜKSEL, E. E., & YILDIRIMER, S. (2010), Artvin'de Nehir Tipi Hidrolelktrik Santrallerin Neden Olduğu/Olacağı Ekolojik ve Sosyal Sorunlar, III. Ulusal Karadeniz Ormancılık Kongresi, II, s. 677-687. Artvin.
ÖZDEK, E. Y. (1993, Şubat), İnsan Hakkı Olarak Çevre Hakkı, Türkiye ve Orta Doğu
Amme İdaresi Dergisi, s. 59-60.
ÖZEY, R. (2001), Çevre Sorunları, İstanbul: Aktif Yayınevi.
ÖZGEN, N., & Karadoğan, S. (2013), Mekânsal Etkileri Bakımından Hidroelektrik Santrallerin(Hes) Swot Analizine Göre İncelenmesi:Alkumru Ve Kirazlı