Tezde yararlanılan çağdaş kaynakları iki kısımda değerlendirmek mümkündür.
Bunlardan ilkini hadis tenkidi ve hadiste metin tenkidi konusunda yapılan çalışmalar, ikinci kısmı da, Hanefî fakihlerin ve özellikle de usûlcülerin hadise yaklaşımlarını ele alan araştırmalar oluşturmaktadır.
Hadiste metin ve muhteva tenkidi konusunda yapılan çalışmalarda son yıllarda bir artış olduğu görülmektedir.28 Bunlardan bazısı genel olarak muhteva tenkidini ele alırken,29
25 Zeyla′î, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdullah, Nasbü’r-râye li ehâdîsi’l-Hidâye, 1. Baskı, I-IV, thk.
Muhammed Avvâme, Müessesetü’r-Reyyân, Beyrut 1997.
26 Kevserî, Muhammed Zâhid, Hanefî Fıkhının Esasları, (çev. Abdülkadir Şener - M. Cemal Sofuoğlu), TDV Yay., Ankara 1991.
27 Aynî, Bedrüddîn Ebû Muhammed, ′Umdetü’l-kârî şerhu Sahîhi’l-Buhârî, I-XII, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut ty.
28 Amerika’da Arapça olarak yayımlanan İslâmiyyetü’l-Ma'rife dergisi 39. sayısını sadece metin tenkidi konusuna ayrılmıştır. Bu konudaözellikle şu makalelere bakılabilir: Alvânî, Tahâ Câbir, “es-Sünnetü’n-Nebeviyyetü’ş-şerîfe ve nakdü’l-mütûn”, İslâmiyyetü’l-Ma'rife, sy.39, Herndon (USA) 2005, ss. 5-45;
er-Reşîd, İmâdüddîn, “Mefhûmü nakdi’l-metn beyne’n-nazari’l-fıkhî ve’n-nazari’l-hadîsî”, a.g.e., ss. 75-103.
29 Bu hususta şu eserlerin ismi zikredilebilir: el-İdlibî, Salâhuddîn b. Ahmed, Menhecü nakdi’l-metn 'inde ulemâi’l-hadîsi’n-nebevî, 1. Baskı, Dâru’l-Âfâki’l-Cedîde, Beyrut 1983; es-Silefî, Muhammed Lokman, İhtimâmü’l-muhaddisîn bi nakdi’l-hadîs seneden ve metnen el-Beşîr, İsâm Ahmed, Usûlü menheci’n-nakd 'inde ehli’l-hadîs, 2. Baskı, Müessesetü’r-Reyyân, Beyrut 1992; el-Cevâbî, Muhammed Tâhir, Cühûdü’l-muhaddisîn fî nakdi metni’l-hadîsi’n-nebeviyyi’ş-şerîf, Müessesetü Abdülkerîn b. Abdillah, Tunus 1986; Karacabey, Salih, Hadis Tenkidi –Hadislerin Hz. Peygamber’e Aidiyetini Belirleme Yolları-, 2. Baskı, Emin Yayınları, Bursa2010; Yıldırım, Enbiya, Hadiste Metin
9
bazısı da müstakil olarak her bir tenkit kriterine hasredilmiştir.30 Çalışmada hadis tenkidi konusunda müracaat edilen kaynakların başında İbn Kayyım el-Cevziyye’nin el-Menâru’l-münîf fi’s-sahîh ve’d-daîf31adlı eseri gelmektedir. Tenkit kriterlerinden müstakil olarak bahseden ilk eser olması hasebiyle, bu çalışma hadis tenkidi açısından önemlidir. Misfir b.
Gurmullah ed-Dümeynî’ye ait olan Mekâyîs nakdu mütûni’s-sünne adlı eser de hadis tenkidi konusunda önde gelen kaynaklardan biridir. Eserin tezin konusu açısından taşıdığı önem, fukahânın tenkit kriterleri ile ilgili müstakil bir bölümün bu çalışmada yer almasıdır.32 Hadis tenkidi ile ilgili ayrıca Aʽzamîye ait Menhecu’n-nakd ʽinde’l-muhaddisîn neş’etühû ve târîhuhû33 adlı eseri ile Nureddin 'Itr’ın Menhecü’n-nakd fî ulûmi’l-hadîs34adlı kitabı ve Selahaddin Polat’a ait metin tenkidi konusundaki araştırmaları da35 ayrıca zikredilmeye değer çalışmalardandır.
Hanefî mezhebinin/fakihlerinin hadise yaklaşımı konusunda da pek çok çalışma bulunmaktadır. Bu çalışmaların bir kısmının klasik kaynaklardaki bilgilerin tekrarıyla yetindiği, bazısının da savunmacı bir yaklaşımla kaleme alındığı söylenebilir. Arap dünyasında yakın zamanda yapılan ve konumuzla ilgili olan bir eser Adnan Ali Hıdr tarafından kaleme alınan el-Müvâzene beyne Hanefiyye ve menheci’l-muhaddisîn fî kabûli’l-ehâdîs ve raddihâ adlı çalışmadır.36 Bu eserde örneklere neredeyse hiç yer verilmemiş, konular sadece teorik olarak ele alınmıştır.37
Tenkidi -Tarihi Süreç, Yeni Yaklaşımlar-, Rağbet Yayınları, İstanbul 2009; Ertürk, Mustafa, Metin Tenkidi (Gayb ve Fiten Hadisleri Örneği), Fecr Yayınları, Ankara 2005.
30 Bu konuda şu eserler zikredilebilir: Keleş, Ahmet, Hadislerin Kur’an’a Arzı, 2. Baskı, İnsan Yayınları, İstanbul 2003; Ünal, Yavuz, Hadisleri Tespitte Yöntem Sorunu (akla uygunluk – akla aykırılık), 1.
Basım, Etüt Yay., Samsun 1999; Oruçhan, Osman, Hadis ve Bilim (Hadiste Metin Tenkidi İlkesi Olarak Pozitif Bilimlere Aykırılık), TDV Yay., Ankara 2011; Aydın, Nevzat, Hadisin Kontrol Mekanizması Sünnet, Kalem Yay., Trabzon 2011.
31 İbn Kayyım el-Cevziyye, Şemsüddîn Ebû Abdillah, el-Menâru’l-Munîf fi’s-sahîh ve’d-da′îf, 1. Baskı, thk. Ebû Gudde, Mektebetü’l-Matbûâti’l-İslâmiyye, Halep 1970.
32 Dümeynî, Misfir b. Gurmullah, Mekâyîs nakdi mütûni’s-sünne, 1. Baskı, Riyad 1984, ss.111-217.
33 Aʽzamî, Muhammed Mustafa, Menhecu’n-nakd ʽinde’l-muhaddisîn neş’etühû ve târîhuhû, 3. Baskı, Mektebetü’l-Kevser, Riyad 1395.
34 'Itr, Nuruddîn, Menhecü’n-nakd fî ulûmi’l-hadîs, 3. Baskı, Dâru’l-Fikr, Dımeşk 1981.
35 Polat, Selahattin, Hadis Araştırmaları (Tarih, Usûl, Tenkid, Yorum), 2. Baskı, İnsan Yayınları, İstanbul 2003, ss. 171-276.
36 Hıdr, Adnan Ali, el-Müvâzene beyne menheci’l-Hanefiyye ve menheci’l-muhaddisîn fî kabûli’l-ehâdîs ve raddihâ, 1. Baskı, Dâru’n-Nevâdir, Dımeşk 2010. Bu eser aslında, Câmiatü Dımeşk’ta İmâdüddîn er-Reşîd danışmanlığında hazırlanan bir yüksek lisans çalışmasıdır.
37 Son yıllarda Arap dünyasında da Hanefîlerle muhaddislerin hadislere yaklaşımını mukayeseli ele alan çalışmaların yapıldığı görülmektedir. Bu konuda şu eserler örnek olarak zikredilebilir: Cüleyb, Aziz Bû, en-Nakdü’l-hadîsî inde’l-Ahnâf ve eseruhû fî kabûli’l-hadîsi ve raddihû, Basılmamış YL Tezi, Câmiatü Mahammedü’l-Hâmis, Dâru’l-Beydâ 1995; Dâru’l-Bekrî, Vâsıf Abdülvehhâb,
el-Menhecü’l-10
Tezde yararlandığımız en önemli çağdaş kaynaklardan biri Abdülmecîd et-Türkmânî tarafından kaleme alınan Dirâsât fî usûli’l-hadîs alâ menheci’l-Hanefiyye38 adlı eserdir. Eserin şekil bakımından özelliği, konular ele alınırken asıl metinde Hanefî usûlcülerin görüşlerine yer verilmesi, müellifin açıklama gereken noktaları veya kanaatini dipnotta dile getirmesidir. Daha ziyade fıkıh usûlü merkezli olduğu için, kitapta rivayetlerin değerlendirilmesine kısaca temas edilmekte ve daha ziyade Hanefîler lehine savunmacı bir üslup dikkat çekmektedir. Buna rağmen müellifin ele aldığı konuları vukûfiyetle işlediği ve Hanefî usûlündeki hadis algısını başarılı bir şekilde yansıttığı söylenebilir. Arap dünyasında yapılan veya Arapça basılan eserlerde bir sonuç kısmının yer almaması, genelde bir usûl olarak belirlenmiş gözükmektedir. Türkmânî de çalışmasında sonuç şeklinde bir başlık açmamıştır. Bu yönüyle müellifin ulaştığı sonuçlar, bazı dipnotlarda belirttiği görüş, eleştiri veya savunmalarından çıkarılabilmektedir.
Konuyla doğrudan ilgili olması açısından Kahire Üniversitesi’den yüksek lisans tezi olarak hazırlanan ve sonradan basılan Menhecü’l-Hanefiyye fî nakdi’l-hadîs beyne’n-nazariyye ve’t-tatbîk39 adlı eseri de burada zikretmek lazımdır. Üç bölümden oluşan eserin ilk bölümü ehl-i hadis ve Hanefî metotlarının oluşumu ve etkileşimi hakkında malumat içermekte, ikinci bölümünde hadis usûlündeki başlıklandırma takip edilerek Hanefî hadis tenkidi işlenmekte, üçüncü bölümde ise amel edip etmediği hadisler çerçevesinde Ebû Hanife’ye yöneltilen tenkitler ele alınmaktadır. Araştırmada örnek olarak seçilen rivayetlerin sened ve metin tahliline fazla yer verilmemekte, konular teorik olarak ele alınmaktadır. Ayrıca çalışma bir yüksek lisans tezi olduğu için de konuların ayrıntılarına ve tartışmalı yönlerine fazlaca değinilmediği söylenebilir.
Ülkemizde de Hanefî fakihlerin hadis anlayışını ele alan çalışmalarda bir artışın yaşandığı söylenebilir. Bu noktada Hanefî fakihlerin hadise yaklaşımını genel olarak ele alan İsmail Hakkı Ünal’a ait İmam Ebû Hanife’nin Hadis Anlayışı ve Hanefî Mezhebinin Hadis Metodu40 adlı eser, bu alanda ilk yapılan çalışmalardan biri olması yönüyle
usûlî fi’l-ameli bi’l-hadîsi inde’l-Hanefiyyeti ve eserühû fi’l-hilâfi’l-fikrî, Basılmamış Doktora Tezi, el-Câmiatü’l-Ürdüniyye, Ammân 1420.
38 Abdülmecîd et-Türkmânî, Dirâsât fî usûli’l-hadîs alâ menheci’l-Hanefiyye, 1. Baskı, Medresetü’n-Nu'mân, Karaçi 2009. Bu çalışma, Pakistan Karaçi’de Câmiatü’l-Ulûmi’l-İslâmiyye’de Muhammed Abdülhalîm en-Numânî danışmanlığında doktora tezi olarak hazırlanmıştır.
39 Kîlânî, Muhammed Halîfe, Menhecü’l-Hanefiyye fî nakdi’l-hadîs beyne’n-nazariyye ve’t-tatbîk, Dârü’s-Selâm, Kahire 2010.
40 Ünal, İsmail Hakkı, İmam Ebû Hanife’nin Hadis Anlayışı ve Hanefi Mezhebinin Hadis Metodu, 3.
Baskı, DİB Yay., Ankara 2010. Hanefî mezhebinin hadise ve sünnete yaklaşımı konusunda şu çalışmalara
11
önemlidir. Araştırma Hanefî usulünden ziyade Ebû Hanîfe’nin hadis anlayışı ve bu anlayışa yöneltilen eleştirilerin değerlendirilmesi mahiyetindedir. Ayrıca hadis tenkidi değil, hadisle ilgili genel anlamdaki bütün konuları içermektedir. Metin Yiğit’e ait İlk Dönem Hanefî Kaynaklarına Göre Ebû Hanîfe’nin Usûl Düşüncesinde Sünnet,41 isimli eser de bu alandaki önemli çalışmalardan biridir. Araştırmada, Hanefî usulünde yer alan hadis ve sünnet telakkisinin, Ebû Hanîfe’ye isnad edilemeyeceği; usûldeki sünnet anlayışının tahric yoluyla oluştuğu, ve daha ziyade İsa b. Ebân, Cessâs ve Debûsî’nin görüşleri çerçevesinde şekillendiği iddiası işlenmektedir. Tezin muhteva tenkidi bölümünde, bu çalışmadan da oldukça yararlanılmıştır.42 Murteza Bedir tarafından hazırlanan Fıkıh, Mezhep ve Sünnet (Hanefî Fıkıh Teorisinde Peygamber’in Otoritesi),43 adlı eser de usûl-i fıkıh çalışmalarını esas alarak, Hanefî mezhebindeki Hz. Peygamber’in ve sünnetinin yerini, teşekkül dönemi, klasik dönem ve klasik sonrası dönem (uzlaşma dönemi) olmak üzere üç aşamada ele almaktadır. Araştırma hadis tenkidinden ziyade genel olarak Hanefî haber teorisi üzerinde durarak bunun teorik zeminini oluşturmaya yoğunlaşmıştır. Mehmet Özşenel’e ait Ebû Yûsuf’un Hadis Anlayışı,44 isimli eser de mezhebin kurucularından olan Ebû Yusuf’un hadis anlayışını ele alan ve çalışmamızda yararlandığımız kaynaklardan biridir. Eser, Hanefî usulündeki hadis ve sünnet anlayışının sistematik temellerinin mezhep imamları döneminde de var olduğunu göstermesi açısından da önemli bir araştırmadır.45 Mehmet Emin Özafşar’a ait Hadîsi Yeniden Düşünmek -Fıkhî Hadisler Bağlamında Bir İnceleme-46 isimli çalışma da hicrî ikinci asır alimlerinin sünnet telakkisini yansıtan ve fıkhî rivayetlerin değerlendirmesine dair metodik bir düşünce oluşturmayı amaçlayan önemli araştırmalardan biridir. Pakistan’da İngilizce olarak
da bakılabilir: Cücü, Taner, Hanefî Mezhebinde Hadis’in Yeri ve Önemi, Tek Yol Yayınları, İstanbul 1979; Hârisî, Muhammed Kasım Abduh, Muhaddisler Nazarında İmam Ebû Hanîfe, (çev. Ahmet Yücel, İbrahim Tüfekçi), I-II, Misvak Neşriyat, İstanbul 2004; Demir, Serkan, Hanefî Mezhebi Fıkıh Usûlü’nde Sünnet Anlayışı, Yayımlanmamış YL Tezi, MÜSBE, İstanbul 2006.
41 Yiğit, Metin, İlk Dönem Hanefî Kaynaklarına Göre Ebû Hanîfe’nin Usûl Anlayışında Sünnet, İz Yayıncılık, İstanbul 2009.
42 Ele alınan konular ve seçilen örnekler bakımından çalışmamız Yiğit’in eseri ile benzerlik arz etmektedir.
Çünkü her iki çalışmada da kaynak olarak aynı usûl eserleri kullanılmıştır. Konuların işlenişi ve örneklerin ele alınış şekline dikkat edildiğinde ise, her iki çalışmada farkı alanlara odaklanıldığı ve farklı neticelere ulaşıldığı; Yiğit’in araştırmasında konu daha ziyade fıkıh usulü ve tarihi açısından ele alınmışken, bizim çalışmamızda hadisçi yaklaşımın ön planda tutulduğu görülecektir.
43 Bedir, Fıkıh, Mezhep ve Sünnet, Ensar Yay., İstanbul 2004.
44 Özşenel, Mehmet, Ebû Yûsuf’un Hadis Anlayışı, 2. Basım, Klasik Yayınları, İstanbul 2011.
45 Özşenel’in bu konuyla ilgili ayrıca basılmamış olan bir doktora tezi de bulunmaktadır: Bkz. Sünnet ve Hadisi Değerlendirme ve Anlamada Ehl-i Rey – Ehl-i Hadis Yaklaşımları ve İmam Şeybânî, MÜSBE, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 1999.
46 Özafşar, Hadîsi Yeniden Düşünmek, Ankara Okulu Yay., Ankara 2000.
12
hazırlanan ve Türkçeye de tercüme edilen Ahmed Hassan’a ait İslam Hukukunun Doğuşu ve Gelişimi47 isimli eser de ilk dönemde fukahânın sünnete ve ilişkisi olan icma, ictihad, nesh gibi kavramlara yaklaşımını yansıtması açısından önemli sayılabilecek kaynaklardan biridir. Zekeriye Güler’e ait Zâhirî Muhaddislerle Hanefî Fakihleri Arasındaki Münakaşalar ve İhtilaf Sebepleri48 adlı araştırma da muhaddislerle Hanefîlerin hadise yaklaşımını mukayesede ve örneklerin seçiminde tezde faydalanılan çalışmalardandır.
Hanefî mezhebinin ve fakihlerinin hadis ve sünnete yaklaşımı hususunda gerek ülkemizde gerekse yurdışında oldukça fazla sayıda çalışmanın yapıldığı görülmektedir.
Tezin bu çalışmalardan ayrılan yönü, Hanefîlerin hadis tenkidine dair usûl eserlerinde yer alan yaklaşımı zikredildikten sonra, bu bilgilerin hadis ilmi açısından değerlendirilmesinin yapılmasıdır. Özellikle görüşlerini temellendirmek amacıyla usûl eserlerinde zikredilen haberler, rivayet usûlü açısından tahlil edilerek, sıhhat durumları tespit edilmeye ve uyguladıkları tenkit kriterlerin hadis tenkidine yapacağı katkı değerlendirilmeye çalışılacaktır.
47 Hassan, Ahmed, İslam Hukukunun Doğuşu ve Gelişimi, (çev. Ali Hakan Çavuşoğlu - Hüseyin Esen), İz Yayıncılık, İstanbul 1999.
48 Güler, Zekeriya, Zahirî Muhaddislerle Hanefî Fakihleri Arasındaki Münakaşalar ve İhtilaf Sebepleri, TDV Yayınları, Ankara 1997. Hanefî fakihlerin hadise yaklaşımı konusunda ülkemizde yapılan ayrıca şu çalışmalar da bulunmaktadır: Tuzcu, Recep, Hanefî Usûlünde Hadis –Debûsî Örneği-, İFAV Yay., İstanbul 2014; Hacıoğlu, Nejla, “el-Füsûl fi’l-usûl” İsimli Eseri Bağlamında Cessâs’ın Hadisçiliği, AÜSBE, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2010; Akbaş, Bahattin, Ebû Cafer et-Tahâvî’nin Hadis Kültüründeki Yeri, AÜSBE, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2008; Topgül, Enes, “Ebû Zeyd ed-Debûsî’nin Hadis/Sünnet Anlayışı -Takvîmü’l-edille Çerçevesinde Bir İnceleme-, İHAD, sy.17, Konya 2011, ss. 75-104; Hacıoğlu, Nejla, “Cessâs’a Göre Haber-i Vâhidin Kabul Şartları ve Reddini Gerektiren Sebepler”, İHAD, sy.23, Konya 2014, ss. 351-369; Özşenel, Mehmet, “Usûlü Çerçevesinde Serahsî’nin Hadis ve Sünnete Bakışı”, Uluslararası Serahsî Sempozyumu, DİB Yayınları, Ankara 2013, ss.261-274.
13
BİRİNCİ BÖLÜM