Geleneksel Trk Tiyatrosu Mzeciliinin nemi

(1)

GAzi ÜNivERSiTESi TÜRK HALKBiLiMi

ARAŞTIRMA

VE UYGULAMA MERKEZi (THBMER)

TÜRKiYE'DE HALKBiliMi

MÜZECiUGi

ve

SORUNLARI

SEMPOZYUMU BiLDiRiLERi

Yayma

Haıırlayanlar

M. Öcal

Oğuz

Tuba Saltık Özkan

(2)

GELENEKSEL TÜRK TiYATROSU

MÜZEciLiöiNiN ÖNEMi

Mevlüt ÖZHAN

Genelolarak müze; sanatyapıtlarınıvedoğanesnelerini toplayarakbunları top-lumun gelişmesi veeğltilmesl amacıyla inceleyen, sergileyen, koruyan kurum ola-rak ifade edilir. Onsekizinci yüzyılda ortaya çıkan müzecilik kavramı daha sonraki

yıllarda gelişmegöstermesinekarşınancak yirminciyüzyıldabilimselyaklaşımlaele alınmaya başlar. Ülkemizde ise ondokuzuncuyüzyılın ortalarında başlayan müzeci-lik Cumhuriyetin ilanından sonra gelişip yaygınlaşır. Önce büyük kentlerimizden

başlamaküzere müzeler kurulur. Bu müzelerdenbazılarında (Topkapı Sarayı Müze-si'ndeolduğugibi) hem arkeolojik hem etnografik malzemeler birlikte sergilenir.

Ba-zılarında ise sadece arkeolojik eserler sergilenir.

Üzerinde pek çok medeniyetin filizlenip gelişti~i, Anadolu, bu medeniyetlerin

yarattığıkültür ve sanatdeğerlerinin çoğunugünümüze kadaryaşatmıştır.Bu zen-gindeğerlerin korunarak gelecek kuşaklara aktarılması, çağdaşmüzecilik anlayışı

içerisinde sergilenmesiyle mümkünolacaktır.

Son yıllarda çağdaşmüzecilik anlayışına uygun müzeler yapılmakta, kültürel

değerlerimizbu müzelerde en iyişekilde sergilenmektedir. Ancak ülkemizde folklor

açıkhava müzeleri ile ihtisas müzelerinin olmayışı büyük eksiklik olarak gözümüze

çarpmaktadır.Avrupada ondokuzuncuyüzyılın sonlarına doğrukurulmayabaşlayan

ve bugün bütün Avrupa ülkelerinde yaygınlaşanfolkloraçıkhava müzeleri ülkemiz-de henüz kurulamamıştır.KültürBakanlığıveOrtadoğuTeknik Üniversitesiişbirligi ile 1985'Ierdebaşlatılan çalışmalarne yazıkkiçeşitli nedenlerdendolayı

sonuçlan-dırılamamıştır.Oysadünyada olduğugibi ülkemizde de sosyal yaşamdaki ve tek-nikteki gelişmeler pek çok folklorikdeğerleri yok etmektedir. Budeğerlerin zaman kaybedilmeden toplanıp çağdaş bir anlayışla sergilenerek gelecek kuşakların hiz-metinesunulmasıgerekir. Geleneksel Türk tiyatrosu olarak nitelendlrdiğirniz kara-göz, kukla, ortaoyunu,meddahlık,dramatik köy seyirlikoyunlarıdageleneksel kül-türeldeğerlerimiziçerisinde önemli yertutmaktadır. İnsanlığın varoluşundanitibaren üretim ilişkilerindenve inançtan kaynaklanan dramatik köy seyirlikoyunları işlevi

ni kaybettiği için günümüzde artık oynanmamaktadır, oynananlar da eğlenmek

amacıyla oynanmaktadır. Ortaoyunu, meddahlık günümüzde klasik biçimiyle

oy-nanmamaktadır.Karagöz ve kukla ise çok azsayıdakikurum, kuruluşvesanatçının

(3)

TÜRKIYE'DE HALKBiLIMi MÜZECiLiGi ve SORUNLARI

çabasıyla yaşatılmaya çalışılmaktadır. Bu kültürel değerlerimizleilgili malzeme ve

dokümanlarıntoplu olarakserqilendiğibir müzeye sahip değlllz. Yalnızkaragöz tas-virleri ~e!]işik kurumlarca arşivlenmekteveya sergilenmektedir. Kültür Bakanlığı

Halk Kültürlerini Araştırma ve Geliştirme Genel Müdürlü!]ü Halk Kültürü Arşivi en zengin karagöz tasviri koleksiyonuna sahiptir. Katip Salih, Hayali Memduh, Hayali Nazif, Hayali Küçük Ali,Ragıp Tuğtekirı, Metin Özlen, Kemalettin Sevilen ve isimle-ri bilinmeyen bazı sanatçılarıntasvirlerinden oluşan binbeşyüze yakıntasvir Halk KültürleriniAraştırmaveGeliştirmeGenel Müdürlü!]üArşivinde korunmaktadır.

Ay-rıca TopkapıMüzesinde,Yıldız SarayıMüzesinde ve Istanbul Belediye Müzesinde

ba-zı sanatçılar tarafından yapılantasvirlerle, ortaoyunu kostümlerinin bir bölümü ser-gilenmektedir. Sözünüettiğimizyerlerdeki dokümanlar daha çok arşivlikmalzeme olarakkorunmaktadır.Oysa bu malzemelerinçeşitIendiripzenqlnleştlrilerekbir mü-zede en iyişekildesergilenmesi gerekir. Pek çok Avrupa ülkesinde ve SovyetIer Bir-Ii!]i'ninda!]ılmasıyla oluşanülkelerinbazılarındakukla ve gölge oyunu müzeleri ku-rularak kendi kuklalarısergilenmektedir. Fransa ve Almanya gibi ülkeler ise kendi

kuklalarının yanısıra diğerülkelerin kukla ve gölge oyunu malzemelerini toplayarak sergilemektedirler.

Geleneksel tiyatro malzemelerinin sergilenmesi bu kültür değerimizingelecek

kuşaklara aktarılması bakımındanönem taşıdığıgibi çağdaş tiyatro rejisörlerinin,

sanatçılarınınoyunyazarlarının,sahnetasarımcılarınınyararlanmalarıiçin de önem

taşımaktadır.

Her ulusun geleneksel tiyatrosu o ulusunedebiyatı,halkmüziğl,halkoyunları,

elsanatları giyimkuşamı,sosyal ilişkileri,üretim ilişkileri, yaşambiçimleri, estetik ve sanatanlayışlarıkonusunda bilgiler verir, aitolduğudönemin bütün bu bilgilerini

geleceğe yansıtır. Ôrneğinkaragözoyunlarında canlandırılantiplerinyaşadığı döne-min insanilişkileri, davranışbiçimi,edebiyatı,giysileri,rnüziğive sanatanlayışı

hak-kındabilgiler ediniriz. Kukla, ortaoyunu,meddahlıkve köy seyirlikoyunlarıiçin de

aynı şeysözkonusu. Bu anlamda geleneksel tiyatro müzeleri bize folklorumuzun he-men heralanındabilgi sunmaözelllğlnl taşırlar.

Geleneksel Tiyatro Müzesinde neleri nasılsergilemeliyiz. Öncelikle karagöz, kukla, ortaoyunu, meddahlıkköy seyirlik oyunlarıyla ilgili bugüne kadar yapılan

araştırmalarsonucunda elde edilenyazılıve görseldokümanlarıbir araya

toplama-Iıyız.Budökümanlarıinceleyerek neleri, nerelerden, kimlerden ve nasıl bulaceğırnı zıtespit etmeliyiz. Bu tespitten sonra karagözle ilgili olarak;degişik sanatçıların tas-vir örnekleri, tastas-virkalıpları,tasviryapımında kullanılanderi, tasvirkalıbı, bıçaklar

(nevregan takımı), boyalar. karagöz perdesi (değişlkdönemlere ait) aydınlatma araçları, oynatım çubukları, malzemesandığı,kuklayla ilgili olarak; kukla yapımın

da kullanılan a!]aç, kumaş, kağıt, tutkaL, a!]aç kesmeye-oymaya yarayan aletler, boya, kukla perdesi, aydınlatma araçları, yapımı tamamlanmışelkuklası, ipli kuk-la ve di!]er kukkuk-la türleriyle ilgili örnekler, ortaoyunuykuk-la ilgili okuk-larak; Kavuklu,_{i .}_{~ ~}_,- Pişekar

ve"'ai!]er tiplerin giysileri, dekor olarak kullanılaniskemle ve yeni dünya adıverilen

(4)

GELENEKSEL TÜRK TiYATROSU MÜZECiLiciNiN ÖNEMi

paravan, müzik aletleri, ortaoyununun sahne ve seyir yerini gösteren bir maket, vb.

meddahlıklailgili olarak; meddahıngiysisi, bastonu ve mendili, köy seyirlik

oyunla-rıyla ilgili olarak; değişikyörelerde sergilenen oyunlarda yapılandeve, at, ayı, tilki,' vb. hayvanlarıyapmadakullanılanaraç ve gereçler, hayvanların yapılmış maketle-ri,oyuncuların kullandıklarıgiysiler, maskeler, tesbih, ayna, baston vb. gibi aksesu-arlar, oyun müziklerindekullanılanenstrumanlar sergilenmelidir.

Bu malzemeleri daha önceden planlanarakyapılanmüzenin ilgili bölümlerinde sergilemeliyiz. Sergileme, her konunun başlangıcındanen son geldiği aşamaya ka-dargelişiminigösterecek şekilde sıralanmalıdır.Her objeninyanında açıklayıcı bil-giler, işlerliğinigösterenfotoğrafhatta film gösterisi olmalıdır.Ortaoyunu,

meddah-lık, hokkabazlıkve köy seyirlik oyunlarıyla ilgilikıyafetlermankenler üzerinde ser-gilenmelidir.

Müzeyi gezenler her seksiyonda bulunan malzemelerinyanısıramalzemelerle il-giliaçıklayıcıbilgileri,fotoğrafları ve filmleri izleyebilmelidir.

Müzenin bir bölümünde oluşturulankütüphanede geleneksel Türk tiyatrosuyla ilgili kitap, dergi, broşürve gazeteler hizmetesunulmalıdır.Öncekiyıllardakurum ve

kişiler tarafındançekilen akar filmler, video filmler, slayt vefotoğraflar, ses kasetle-ri, müzik kasetlekasetle-ri, notalar,yapılan afişler,programlar, tasvirkalıplarıvb.

doküman-larınörneklerialınarak arşivoluşturulmalıve ilgililerin hizmetinesunulmalıdır.

Müzenin bir bölümünde tasviryapım ustaları tarafından canlıolarak tasvir

ya-pımıizleyleilere gösterilmelidir. Bu bölüm; derinin işlenişinden başlayıp kalıpçizimi, derinin kalıplaragöre kesimi, hareketliorganlarınbirbirinebağlanması, boyanması,

sopa deliklerininyapılmasıve sopaların takılıpperdedeoynatılmasınakadaraşama aşamagösterilmelidir. Birbaşka bölümde kukla yapımıve oynatımıbütün aşama larıylagösterilmelidir. Bu bölümlerdeyapılantasvirler ve kuklalar müzeninbaşkabir bölümündesatışa sunulmalıdır.

Müzede aynızamanda belirli gün ve saatlerde izleyleilere karagöz, kukla, orta-oyunu,meddahlıkve köy seyirlikoyunlarındanörneklersunulmalıdır.Karagöz, kuk-la gösterilerinde kkuk-lasik oyunkuk-lar geleneksel özellikleriyle sunulmalıdır. Meddah, kla-sik hikayelerini özelolarakhazırlanankahve ortamlarında sunmalıdır.Bu gösteriler

kışın kapalısalonda yazın akşamları açıkhavada yapılmalıdır.Ortaoyunu ve seyir-lik oyun gösterileri de yine açıkhavada yapılmalıher taraftan izlenebilecekşekilde hazırlanmışalanlardaoynanmalıdır.Seyirlik oyun örneklerioyuncuların hazırlanma sındanitibaren seyircilerin önündegerçekleştirilmelidir.

Halk kültürünün diğer konularında olduğugibi geleneksel Türk tiyatrosu müze-sinin de gecikilmeden kurulmasıve hizmete sunulması kaçınılmazdır. Ağırhareket edilir ve müzekurulmasıgeciktirilirse sergilenecek malzeme bulmada güçlükler çe-kilebilir. Bu durumda ilgili kurum kuruluşve kişileri işbirliği yaparak Geleneksel Türk Tiyatrosu Müzesini hayata geçirmeçalışmalarınagecikmedenbaşlamalıdırlar.