T.C
KIRIKKALE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ EĞİTİM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI
ORTAÖĞRETİM OKUL YÖNETİCİLERİNİN YAŞADIKLARI STRES BELİRTİLERİ DÜZEYİ
(Amasya İliÖrneği)
YÜKSEK LİSANS TEZİ
HAZIRLAYAN BİLGEN KIRAL
TEZ YÖNETİCİSİ Yard.Doç.Dr.Nuray TAŞTAN
KIRIKKALE -2008
T. C.
KIRIKKALE ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜ’ NE
Bilgen KIRAL tarafýndan hazýrlanan “Ortaöðretim Okul Yöneticilerinin Yaþadýklarý Stres Belirtileri Düzeyi” adlý tez çalýþmasý, jürimiz tarafýndan, Eðitim Bilimleri Ana Bilim Dalý, Eðitim Yönetimi ve Denetimi Bilim Dalý ‘nda YÜKSEK LÝSANS TEZÝ olarak oybirliði ile kabul edilmiþtir.
Baþkan
Yard. Doç.Dr. M.Metin ARSLAN
Üye Üye
Yard. Doç.Dr. Nuray TAÞTAN Yard. Doç.Dr. Oktay AKBAÞ ( Danýþman)
ÖN SÖZ
Stres, bireyleri yaþamlarýnýn her anýnda ve her yerinde yakalayan; bireylerin hayattan aldýklarý zevki, iþ doyumlarýný, verimliliklerini etkileyen; bireylerde fizyolojik ve psikolojik olarak kendini gösteren çaðýn hastalýðýdýr.
Bireylerin stresten kaçma þansý asla yoktur. Stresten kaçmak ise ancak ölümle birlikte olmaktadýr. Stres gencinden ihtiyarýna, zengininden fakirine tüm bireylerde mevcut olan bir durumdur. Bazý bireyler bunu yoðun olarak yaþarken bazýlarý ise bunun etkilerini daha hafif derecede yaþamaktadýrlar. Stres tepki aþamasýna gelmeden önce bir takým belirtiler ile etkilerini bireylerde deðiþik biçimlerde göstermektedir. Bu belirtiler bireylerin fizyolojik ve psikololojik saðlýk durumlarýnda kimi deðiþimlere yol açmaktadýr. En çok gözlemlenen belirtileri arasýnda uykusuzluk, terleme, aþýrý yeme, öfkesini çevresine hissettirme, tansiyon yükselmesi problemleri gelmektedir. Bireyler bu belirtileri ilkin stres olarak algýlamasa da stresin yoðunluðunun artmasý ile birlikte bu belirtiler kendini depresyon, toplumdan kendini soyutlama, hatta ve hatta intihara bile götürebilecek düzeye eriþtirmektedir.
Ýnsanoðlunun var olduðu yerde stres kaçýnýlmazdýr. Nitekim okul yöneticileri de görevlerinin vermiþ olduðu yoðun sorumluluk ve farklý kiþiliklere sahip insanlarla her gün yüz yüze olmalarý sebebiyle strese maruz kalmaktadýrlar. Bu amaçla bu çalýþmada Amasya ilinde görevli ortaöðretim okul yöneticilerinin yaþamýþ olduklarý stres belirtileri ve bunlarýn gösterilme sýklýðý tespit edilmiþtir. Kendisindeki belirtilerin farkýnda olan yöneticiler stresle mücadelede tabiî ki daha baþarýlý olacaklardýr. Bu çalýþma yöneticilerin görevlerini daha iyi bir biçimde yapabilmeleri için maruz kaldýklarý stres etkilerini bilmeleri ve stresle mücadelede kullanabilecekleri yöntemleri açýklamasý bakýmýndan önem arz etmektedir.
Bu araþtýrmanýn yapýlmasýnda bana gerek fikir, gerekse kaynak açýsýndan yardýmcý olan deðerli hocalarýma yardýmlarýndan dolayý çok teþekkür ederim. Yüksek lisans öðrenimime baþlayýp bu aþamaya gelmemi saðlayan çok deðerli hocalarým Prof.
Dr. Saim Kaptan ve Yard. Doç. Dr. M. Metin Aslan’a, deðerli tez hocam Yard. Doç. Dr.
Nuray Taþtan’a çok teþekkür ederim.
Tanýþtýðýmýz günden bugüne kadar beni her konuda destekleyen, her zaman yanýmda olan ve yaptýðým çalýþmanýn istatistikî analizlerinde beni yönlendiren deðerli eþim Erkan Kýral’ a (iyi ki varsýn); beni yetiþtiren ve bugünlere gelmemde hiçbir fedakârlýktan kaçýnmayan deðerli anneme ve babama; onlara ayýrmam gereken zamanda çalýþmak zorunda kaldýðým biricik prenseslerime Ecesu ve Ýlke’me çok teþekkür ederim.
KİŞİSEL KABUL
Yüksek Lisans tezi olarak hazýrladýðým “Ortaöðretim Okul Yöneticilerinin Yaþadýklarý Stres Belirtileri Düzeyi” adlý çalýþmamý, ilmi ahlak ve geleneklere aykýrý düþecek bir yardýma baþvurmaksýzýn yazdýðýmý ve faydalandýðým eserlerin bibliyografyada gösterdiklerimden ibaret olduðunu, bunlara atýf yaparak yararlanmýþ olduðumu belirtir ve bunu þeref ve haysiyetimle doðrularým.
…../…./…..
Bilgen KIRAL
ÖZET
Bu araþtýrmanýn amacý Milli Eðitim Bakanlýðýna baðlý ortaöðretim okulu yöneticilerinin yaþadýklarý stres belirtilerinin düzeyini tespit etmek, okul yöneticilerinin stresle baþ etmelerinde onlara yol göstermek, onlarýn yaþadýklarý stres düzeylerini bilmelerini saðlamak ve böylece stresle mücadele etmelerinde onlara yardýmcý olmak ve onlara önerilerde bulunmaktýr.
Araþtýrma betimsel bir çalýþmadýr. 2007–2008 öðretim yýlýnda Amasya ili, Merzifon ve Suluova ilçe merkezinde görev yapmakta olan 110 ortaöðretim okulu yöneticisi araþtýrmanýn çalýþma grubunu oluþturmuþtur.
Araþtýrma verileri araþtýrmacý tarafýndan geliþtirilen Stres Belirtileri Ölçeði ve Bilgi Formu ile toplanmýþtýr. Veriler bilgisayar ortamýnda, SPSS 11.5 (Statistical Package For Social Science) istatistik paket programý kullanýlarak analiz edilmiþtir.
Araþtýrmanýn verilerinin çözümlenmesinde yüzdeler ve frekans daðýlýmlarý, aritmetik ortalama, ortanca, standart sapma, Mann-Whitney U testi ve Kruskal Wallis testi kullanýlmýþtýr. Test iþlemlerinde manidarlýk düzeyi olarak .05 düzeyi esas alýnmýþtýr.
Ýstatistiksel analizler sonucunda aþaðýdaki bulgular elde edilmiþtir:
1- Ortaöðretim Okul yöneticilerinin Stres Belirtileri Ölçeði (SBÖ) içerisinde en yüksek düzeyde yaþadýklarý stres belirtisi “Uykusuzluk”, en düþük düzeyde yaþadýklarý stres belirtisi “Ýþ Kazalarý / Dikkatsizlik” maddesi olduðu ortaya çýkmýþtýr.
2- Ortaöðretim Okul yöneticilerinin fizyolojik stres belirtileri içerisinde en yüksek düzeyde yaþadýklarý stres belirtisi “Uykusuzluk”, en düþük düzeyde yaþadýklarý stres belirtisi “Nefes Darlýðý” maddesi olduðu ortaya çýkmýþtýr.
3- Ortaöðretim Okul yöneticilerinin psikolojik stres belirtileri içerisinde en yüksek düzeyde yaþadýklarý stres belirtisi “Öfkesini Çevresine Hissettirme”, en düþük düzeyde yaþadýklarý stres belirtisi “Ýþ Kazalarý / Dikkatsizlik” maddesi olduðu ortaya çýkmýþtýr.
4- Ortaöðretim Okul yöneticilerinin fizyolojik ve psikolojik stres belirtileri boyutlarý içerisinde en çok stres belirtisini fizyolojik stres belirtisi boyutunda yaþadýklarý saptanmýþtýr.
5-Ortaöðretim Okul yöneticilerinin görev unvanýna, yaþýna, yöneticilik kýdemine ve medeni durumuna göre stres belirtileri ölçeðinde anlamlý bir farklýlýk olmadýðý, ayný zamanda fizyolojik ve psikolojik boyutlarda da anlamlý bir fark olmadýðý saptanmýþtýr.
ABSTRACT
The aim of this research is to find out the level of symptoms of stress in secondary school depending on the Ministry of Education, to lead them in struggling with stress, to provide them how to know the level of stress and by this way to help and advice them.
This reseach is a survey type study. The target population is consisted of 110 secondary school managers working in the center of Merzifon, Suluova and the city of Amasya in 2007–2008 academic year.
The data was collected through scale for stres symptoms and inquiry form. The data has been analysed by using SPSS 11.5 package programme. In this research, the ratio frequency distrubution, arithmetical mean, standart deviation, Mann-Whitney U test and Kruskal Wallis test have been used. The significant level has been taken as .05 in this analysis.
In the result of this statistic analysis, the results have been found out as the following:
1. It has been resulted that in the scale for stress symptoms, the secondary school managers have lived mostly the item “sleepless” and have lived leastly the item “work accidents/ carelessness”.
2. It has been resulted that among the physical stress symptoms, the secondary school managers have lived mostly the item “sleepless” and have lived leastly the item
“asthma”.
3. It has been resulted that among the phychological stress symptoms, the secondary school managers have lived mostly the item “having surroundings feel his anger” and have lived leastly the item “work accidents/ carelessness”.
4. It’s been resulted that the secondary school managers have lived mostly in the physiological stress dimension.
5. It has been found out that there is no meaningful difference among the age, the experiences, the titles and marital status of secondary school principals in the scale for stress symptoms at the same time there is no meaningful differences in the dimension of
“psychological” and “physiological” stress symptoms.
İÇİNDEKİLER
Sayfa
ÖN SÖZ………...………...I KÝÞÝSEL KABUL………...III ÖZET………...……...IV ABSRACT………...………..VIII ÝÇÝNDEKÝLER………...XII KISALTMALAR CETVELÝ………...………..XIX TABLO VE ÞEKÝLLER CETVELÝ………...XX
BÖLÜM I
1.GİRİŞ...1
1. 1. Problem Durumu………...1
1. 2. Problem Cümlesi………...2
1. 3. Alt Problemler………...2
1. 4. Araþtýrmanýn Amacý...3
1. 5. Araþtýrmanýn Önemi………...3
1. 6. Sayýltýlar ………...3
1. 7. Sýnýrlýlýklar ………...………...3
1. 8. Tanýmlar………...………...4
BÖLÜM II
Sayfa
2.KAVRAMSAL ÇERÇEVE………...5
2. 1. Stresin Tanýmý ve Kapsamý...5
2. 2. Stresin Benzer Kavramlarla Ýliþkisi...9
2. 2. 1. Engellenme...10
2. 2. 2. Çatýþma ...11
2. 2. 3. Endiþe.. ...11
2.3. Stresin Belirtileri...12
2. 3. 1. Fizyolojik Belirtiler...13
2. 3. 2. Psikolojik Belirtiler...13
2. 4. Stres Kaynaklarý...15
2. 4. 1. Fiziki ve Çevresel Faktörler………...15
2. 4. 1. 1. Gürültü……….……16
2. 4. 1. 2. Aydýnlatma………...16
2. 4. 1. 3. Isýnma ve havalandýrma………...17
2. 4. 1. 4. Kalabalýk, daðýnýk ve ergonomik olmayan çalýþma ortamý………...17
2. 4. 2. Ekonomik Faktörler………...18
2. 4. 3. Sosyal Hayattan Kaynaklanan Faktörler………..21
2. 4. 3. 1. Aile hayatý………21
2. 4. 3. 2. Sosyo-kültürel deðerler ve deðiþimler………..22
Sayfa
2. 4. 4. Çalýþma Hayatý ve Örgütten Kaynaklanan Faktörler…………...24
2. 4. 4. 1. Aþýrý iþ yükü……….24
2. 4. 4. 2. Rol çatýþmasý ………..….25
2. 4. 4. 3. Rol belirsizliði ……….……26
2. 4. 4. 4. Ýþ monotonluðu……….27
2. 4. 4. 5. Zaman baskýsý………...27
2. 4. 4. 6. Tehlikeli çalýþma koþullarý………...28
2. 4. 4. 7. Vardiyalý çalýþma………..28
2. 4. 4. 8. Ýþi sevmeme………..29
2. 4. 4. 9. Yetkilerin sýnýrlý, sorumluluklarýn fazla olmasý……...29
2. 4. 4.10. Örgütsel kültür ve iklim………..30
2. 4. 4.11. Velilerin tutum ve davranýþlarý………31
2. 4. 5. Bireysel Faktörler……….…31
2. 4. 5.1. A ve B Tipi Kiþilik ………...31
2. 4. 5.2. AB Tipi Kiþilik………..33
2. 4. 5.3. Cinsiyet……….34
2. 4. 5.4. Otokontrol Eksikliði………..34
2. 5. Stres Çeþitleri………...35
2. 5. 1. Olumlu Stres (Eustress) ve Olumsuz Stres (Dystress)………….35
2. 5. 2. Kýsa Süreli Stres ve Uzun Süreli Stres……….38
2. 6. Stresin Aþamalarý……….40
2. 6. 1. Alarm Aþamasý ………41
Sayfa
2. 6. 2. Direnme Aþamasý……….41
2. 6. 3. Tükenme Aþamasý………41
2. 7. Stresin Etkileri……….43
2. 7. 1. Bireysel Etkileri………...43
2. 7. 1. 1. Fizyolojik etkiler……….…43
2. 7. 1. 2. Psikolojik ve davranýþsal etkiler………..44
2. 7. 2. Örgütsel Etkileri ………..46
2. 7. 2. 1. Ýþ kazalarý………...46
2. 7. 2. 2. Ýþe devamsýzlýk eðilimi………47
2. 7. 2. 3. Yabancýlaþma………...47
2. 7. 2. 4. Performans düþüklüðü ve verimlilik kaybý…………..48
2. 7. 2. 5. Ýþgören devri………48
2. 8. Stres Yönetimi ve Stresle Baþa Çýkma Yollarý ………...49
2. 8. 1. Bireysel Teknikler ………...49
2. 8. 1. 1. Egzersiz ve spor………...49
2. 8. 1. 2. Dengeli beslenme……….50
2. 8. 1. 3. Otokontrol………51
2. 8. 1. 4. Meditasyon………...52
2. 8. 1. 5. Dua, ibadet etme, dini mekânlarý ziyaret………..52
2. 8. 1. 6. Rekreasyon faaliyetleri……… 52
2. 8. 1. 7. B planý oluþturma ve karar verme………53
2. 8. 1. 8. Biyolojik dönüt………54
Sayfa
2. 8. 2. Örgütsel Teknikler………...………..54
2. 8. 2. 1. Fiziki çalýþma koþullarýnýn iyileþtirilmesi…………..54
2. 8. 2. 2. Psikolojik danýþmanlýk hizmeti………..55
2. 8. 2. 3. Pozitif örgütsel iklim………..55
2. 8. 2. 4. Zaman yönetimi ve planlama……….56
2. 8. 2. 5. Rollerin berraklaþtýrýlmasý ve iþ zenginleþtirilmesi…57 2. 9. Stres Yönetiminde Kullanýlan DKBY Modeli………...58
2.10. Ortaöðretim Okul Yöneticiliði………...59
2. 11. Etkili Yönetim ve Yöneticilik………...60
2. 12. Okul Yöneticiliði ve Stres……….64
BÖLÜM III 3.İLGİLİ ARAŞTIRMALAR...66
3. 1. Yurt Ýçinde Yapýlan Bazý Araþtýrmalar...66
3. 2. Yurt Dýþýnda Yapýlan Bazý Araþtýrmalar...74
Sayfa BÖLÜM IV
4.YÖNTEM...77
4. 1. Araþtýrmanýn Modeli...77
4. 2. Araþtýrmanýnýn Çalýþma Grubu……...77
4. 3. Veri Toplama Aracý, Geliþtirilmesi, Güvenirlik ve Geçerliði……...……78
4. 5. Verilerin Çözümlenmesi ve Yorumlanmasý...82
BÖLÜM V 5.BULGULAR VE YORUM...84
5. 1. Kiþisel Bilgiler……….84
5.2. Birinci Alt Probleme Ýliþkin Bulgular ve Yorum...85
5. 3. Ýkinci Alt Probleme Ýliþkin Bulgular ve Yorum...87
5. 4. Üçüncü Alt Probleme Ýliþkin Bulgular ve Yorum...91
BÖLÜM VI 6.SONUÇLAR VE ÖNERİLER………...97
6. 1. Sonuçlar...………...97
6. 2. Öneriler...………...104
Sayfa KAYNAKÇA………..………...104
EKLER………...119
ÖZGEÇMİŞ………...127
KISALTMALAR CETVELİ
AKT. AKTARAN
ÇEV. ÇEVÝREN
DKBY DEÐÝÞTÝR-KABUL ET-BOÞVER-YAÞAM TARZINI YÖNET
FİZ. FÝZYOLOJÝK
GEN. GENEL
MÜD.YRD. MÜDÜR YARDIMCISI
PSİ. PSÝKOLOJÝK
TDK TÜRK DÝL KURUMU
TOP. TOPLAM
TABLO VE ŞEKİLLER CETVELİ
Sayfa TABLO
1. Amerika Ýçin Hazýrlanmýþ Sosyal Yaþam Olaylarý Ölçeði ……...19
2. Türkiye’de Deðiþik Yaþam Olaylarýnýn Aðýrlýk Puanlarý...20
3. Kiþilik Tipleri (A – B)...33
4. Stres Belirtileri Ölçeðine Ait Ýstatistikler………..………..80
5. Deðerlendirme Aralýðý……….………..………..82
6. Ortaöðretim Okulu Yöneticilerinin Kiþisel Özelliklerine Göre Daðýlýmlarý…...84
7. Ortaöðretim Okulu Yöneticilerinin Stres Belirtileri Yaþama Sýklýðýný Maddelerin Ortalamalarýna Göre Sýralamasý...86
8. Ortaöðretim Okulu Yöneticilerinin Fizyolojik Stres Belirtileri Yaþama Sýklýðýný Maddelerin Ortalamalarýna Göre Sýralamasý...88
9. Ortaöðretim Okulu Yöneticilerinin Psikolojik Stres Belirtileri Yaþama Sýklýðýný Maddelerin Ortalamalarýna Göre Sýralamasý...89
10. Ortaöðretim Okulu Yöneticilerinin Fizyolojik ve Psikolojik Stres Belirtilerinin Ortalamalarýna Göre Sýralamasý...90
11. Ortaöðretim Okulu Yöneticilerinin Stres Belirtilerinin Yöneticilik Kýdemine Göre Kruskal Wallis Varyans Analizi Sonucu...92
12. Ortaöðretim Okulu Yöneticilerinin Stres Belirtilerinin Yaþa Göre Mann- Whitney U Testi Analizi Sonucu...94
13. Ortaöðretim Okulu Yöneticilerinin Stres Belirtilerinin Görev Durumuna Göre Mann- Whitney U Testi Analizi Sonucu...95
14. Ortaöðretim Okulu Yöneticilerinin Stres Belirtilerinin Medeni Duruma Göre Mann- Whitney U Testi Analizi Sonucu...96
Sayfa ŞEKİLLER
1.Olumlu ve Olumsuz Stresin Kiþisel Verimlilikle Ýliþkisi………36
2.Ayný Olayda Ýki Farklý Deðerlendirmenin Etkileri ...37
3.Stres Miktarý ve Baþarým Düzeyi Arasýndaki Ýliþki...40
4.Stres Yönetiminde DKBY Modeli……….59
BÖLÜM I
1.GİRİŞ
Bu bölümde araþtýrmanýn problem cümlesi, amaçlarý, alt problemleri, önemi, sayýltýlarý, sýnýrlýlýklarý ve tanýmlarý üzerinde durulmuþtur.
1.1.Problem Durumu
Ýçinde yaþadýðýmýz yüzyýlýn baþýndan beri hastalýklarýn sebebi ve çeþidi büyük deðiþiklikler göstermiþtir. Geçen yüzyýllarda insan hayatýný salgýn hastalýklar tehdit ederken, günümüzde insan hayatýný tehdit eden hastalýklarýn ortaya çýkmasýndaki temel faktörün stres olduðu tespit edilmiþtir. Modern toplum hastalýðý olan stres, aslýnda günlük hayatýn bir parçasý haline gelmiþtir (Sabuncuoðlu ve Tüz, 2003). Strese çaðýn hastalýðý denmesi ise bu yüzden isabetlidir. Kýsaca stres çaðdaþ insanýn yaþamýný karartan bir hastalýk olmuþtur (Balcý, 2000). Stres, durup dururken veya kendiliðinden oluþmamaktadýr. Stresin oluþmasý için bireyin içinde bulunduðu ya da hayatýný sürdürdüðü ortam veya çevrede meydana gelmiþ olan deðiþimlerin bireyi etkilemesi gerekmektedir (Eren, 2004).
Stres, insanoðlunu etkileyerek zihnini en fazla meþgul eden ve toplumun tüm fertlerinin yaþadýðý ve etkilerini her gün üzerinde hissederek en çok þikâyet ettiði fizyolojik ve psikolojik iyi olmama durumu olarak tanýmlanabilir. Bireyler stres verici unsurlarla kimi zaman baþ edebilmekte; kimi zamansa stres verici durumlar karþýsýnda yenilmiþlik, yýlgýnlýk, yalnýzlýk, tükenmiþlik gibi duygularý yaþamaktadýrlar. Bu duygular stres belirtileri ile kendini göstermektedir. Nasýl ki hava kirliliði þehirlerin üzerini kaplayarak kasvetli bir hava oluþturursa, stresli durumda olan birey de stres ve stresin sebep olduðu belirtileri tüm benliðinde hissederek kasvetli bir ruhsal durumla birlikte hem psikolojik hem de fizyolojik olarak etkilenmektedir.
Stresle ilgili çalýþmalar her geçen gün artmaktadýr. Bunun nedeni stresten kaynaklanan hastalýklarýn salgýn gibi artmasýdýr. Bugün dünyanýn birçok ülkesinde
doktora giden hastalarýn % 50’sinin ardýnda yatan neden stres ile ilgilidir. Ayný zamanda fiziksel hastalýklarýn % 80’i duygusal olmakta, sonuç olarak stres sonucu oluþmaktadýr (Sabuncuoðlu ve Tüz, 2003).
Özellikle çalýþanlar stresi daha yoðun bir biçimde yaþamaktadýrlar. Toplumun geleceðini þekillendiren eðitim kurumlarýnýn yöneticileri de diðer tüm bireyler gibi stresle birlikte iþlerini idame ettirmektedirler. Stresin beraberinde getirmiþ olduðu çeþitli belirtiler bulunmaktadýr. Her birey bunlarý farklý olarak yaþamakta ve yaþama sýklýðý ise bireysel farklýlýklardan dolayý deðiþmektedir.
Yapýlan bu araþtýrma, toplumun geleceðinin þekillenmesinde büyük rol oynayan eðitim kurumlarýndan olan ortaöðretim okullarýnda görevli okul yöneticilerinin stres belirtilerini ne sýklýkta yaþadýklarýný tespit etmek amacýyla yapýlmýþtýr. Amasya ilinde daha önceden böyle bir araþtýrmanýn yapýlmamýþ olmasý ise bu araþtýrmanýn yapýlmasýnda büyük etkendir.
1.2.Problem Cümlesi
Ortaöðretim okul yöneticilerinin yaþadýklarý stres belirtilerinin düzeyi nedir?
1.3.AltProblemler
Problem cümlesinde belirtilen konunun aydýnlatýlabilmesi için alt problemler olarak aþaðýdaki sorulara cevap aranacaktýr.
1. 3. 1. Stres Belirtileri Ölçeðine göre ortaöðretim okul yöneticileri, stres belirtilerini hangi sýklýkta yaþamakta ve yaþama sýklýðýna göre nasýl sýralamaktadýr?
1. 3. 2. Ortaöðretim okul yöneticileri, Fizyolojik ve Psikolojik boyutlar içerisindeki stres belirtilerini hangi sýklýkta yaþamakta, yaþama sýklýðýna göre nasýl sýralamakta ve söz konusu fizyolojik ve psikolojik belirtiler (boyutlar) yaþama sýklýðýna göre nasýl sýralanmaktadýr?
1. 3. 3. Ortaöðretim okul yöneticilerinin;
a. Yöneticilik Kýdemine,
b. Yaþýna,
c. Görev Unvanýna ve
d. Medeni Durumuna göre stres belirti düzeyleri Stres Belirtileri Ölçeðine (genel), fizyolojik ve psikolojik boyutlara göre nasýl bir daðýlým göstermektedir? Söz konusu özelliklere iliþkin stres belirtileri arasýnda anlamlý bir farklýlýk var mýdýr?
1.4.Araştırmanın Amacı
Ortaöðretim okul yöneticilerin yaþadýklarý stres belirtilerinin düzeyini tespit etmektir.
1.5.Araştırmanın Önemi
Ortaöðretim okul yöneticilerin yaþadýðý stres belirtilerinin düzeyinin tespit edilmesi ile stresle mücadele etme yollarýnýn ortaya konulmasý yöneticilerin baþarýsýný ve verimliliðini olumlu yönde etkileyecektir.
1.6.Sayıltılar
1.Ortaöðretim okul yöneticileri her gün çeþitli stresörlerle birlikte yaþamaktadýrlar.
2.Ortaöðretim okul yöneticilerinin yapýlan çalýþmada objektif davranmalarý beklenmektedir.
1.7.Sınırlılıklar
1. Bu çalýþma ortaöðretim okul yöneticilerini kapsamaktadýr.
2. Bu çalýþma Amasya ili ile sýnýrlýdýr.
1.8.Tanımlar
Aþaðýda bu çalýþmada sýklýkla kullanýlan bazý kavramlarýn anlamlarý üzerinde durulmuþtur.
Stres: Stres, insaný çevresine yabancýlaþtýran, verimliliðini, baþarýsýný düþüren ve hayattan aldýðý zevki, yaþama sevincini azaltan, insaný adým adým izleyen bir gölgedir (Baltaþ ve Baltaþ, 2004).
Stres Yönetimi: Stresle baþa çýkmak ve yaþam kalitesini artýrmak için var olan durum veya bu duruma bireylerin verdiði tepkileri deðiþtirmek için yapýlan faaliyetlerin tümüdür (Güçlü, 2001).
Stres Belirtisi:Kiþilerin olaylara karþý gösterdiði psikolojik, fizyolojik veya davranýþsal reaksiyonlar durumun biliþsel deðerlendirmesini tetiklemektedir. Bunlar stres belirtileri olarak adlandýrýlmaktadýr (Tosi, Rizzo ve Carroll, 1996).
Ortaöğretim: Milli eðitim temel kanununun 26. maddesine göre “Ortaöðretim, temel eðitime dayalý, en az üç yýllýk öðrenim veren genel; meslekî ve teknik öðretim kurumlarýnýn tümünü kapsar” þeklinde geçmektedir (Þiþman, 1999; Taymaz, 2000).
BÖLÜM II
2. KAVRAMSAL ÇERÇEVE
Bu bölümde araþtýrmaya açýklýk kazandýrmak amacýyla stres kelimesinin tanýmý ve kapsamý, stresin benzer kavramlarla iliþkileri, stres belirtileri, stres kaynaklarý, stresin etkileri, stres türleri, stres aþamalarý, stres yönetimi, ortaöðretim okul yöneticiliði ve stres konularýna iliþkin genel bilgiler açýklanmaya çalýþýlmýþtýr.
2.1.Stresin Tanımıve Kapsamı
Son yýllarda dünyada çok hýzlý bir deðiþim ve dönüþümün yaþandýðý, gerçekleþtirilen yeniliklerin toplumsal, siyasal ve ekonomik alanda etkisini gösterdiði görülmektedir (Arslan ve Eraslan, 2003). Kýsacasý yaþanýlan hýzlý, sosyal ve kültürel dönüþümler, teknolojik geliþmeler, deðiþim ve rekabetler, bireyleri ve içinde bulunduklarý örgüt ve toplumlarý bunalýma sürüklemekte, bireyler iþ ortamýnda ve özel hayatlarýndaki sýnýrlýlýklarý bir þekilde dengelemeye çalýþmakta kendi yeteneklerini olaðanýn dýþýnda zorlamaktadýrlar. Bu yüzden stres günlük hayatýn ayrýlmaz bir öðesi haline gelerek, çocuklardan üst düzeydeki yöneticilere kadar kullanýlagelen bir kelime haline gelmiþtir (Ulukuþ, 2007). Stresin bu kadar popüler olmasýnýn nedeni belki de negatif, rahatsýzlýk verici durum olarak korku, endiþe, öfke ve depresyon gibi belirgin hislerin durumunu ifade etmesindendir ki bu kelime doðuþtan olmayan hisleri vurgulayan bir terimdir (Lazarus, 1966).
Ýnsanlarý bu kadar etkileyen stres nedir acaba? Anlýk bir öfke mi? Yoksa insan hayatýný kökten etkileyecek kadar güçlü ve uzun süreli bir gerilim, yoksa hem kýsa hem de uzun süreli bir kýzgýnlýk, tükenme veya yýlgýnlýk durumu mu?
Bazý insanlar stresi uyarýcýlar, zorlanmalar, durumlar veya dýþardan gelen zorlamalara aþýrý tepki koyulmasý, bunlarla uðraþamayacakmýþ gibi hissetmek þeklinde tanýmlarlar. Bu durumlardan stresör olarak bahsetmektedirler. Stres kimine göre
yapýlacak çok iþin olmasý ve onu yapmak için çok az zamanýn olmasý, kimine göre patronu, kimine göre kendilerine karþý fiziksel veya duygusal ilerleyen bir þey ve bunlarýn cevabý, kimine göre bir baþ aðrýsý, kimine göre midedeki bir yumru durumu, kimine göre endiþe hissetmek, kimine göre korku hissetmek, kimine göre bir topluluðun önünde bir konuþma yapmak hatta bunu düþündüðünde bile kendini kontrolsüz hissetmek ve bundan dolayý yaþanýlan bir kas gerilimi, kimine göre iyi yemek yemek için meþgul olmak ve kendine bakamamak, kimine göre tam zamanlý bir öðrenci olmak, kimine göre yarým gün çalýþan bir iþçi olmak, kimine göre ise zamaný olmayan birinin kýz arkadaþý olmak gibi çeþitli þekillerde ifade edilmektedir (Blonna, 2007). Stres farklý disiplinlerde (sosyoloji, psikoloji, fizyoloji, týp, psikiyatri, mühendislik) ve bu disiplinlerin uzmanlarý tarafýndan kullanýlmasý nedeniyle günlük konuþma diline girmiþ ve giderek yaygýnlaþmýþtýr (Levine ve Scotch, 1970).Günümüzde stres kelimesi uyaran yerine kullanýlmamakta, stres yapýcý etkenlere karþý vücudun fizyolojik ve psikolojik bir tepkisi olarak deðerlendirilmektedir. Buna göre uyaran rolü oynayan faktörler stresör olarak adlandýrýlýrken, vücudun stresörlere karþý gösterdiði tepkisi ise strestir. Buna göre stresörler neden, stres ise sonuç olarak ifade edilebilir (Aslan, 1995).
Öyleyse “Stres bireyler üzerinde etki yapan ve onlarýn davranýþlarýný, iþ verimini, baþka insanlarla iliþkilerini etkileyen bir kavramdýr. Stres durup dururken ya da kendiliðinden oluþmaz. Stresin oluþmasý için insanýn içinde bulunduðu ya da hayatýný sürdürdüðü ortam ve çevrede meydana gelen deðiþimlerin insaný etkilemesi gerekmektedir” (Eren, 2004). “Çevresindeki ya da içindeki dünyaya hiçbir tepki göstermeyenler, yalnýzca ölülerdir.” diyen Weiss aslýnda strese karþý tüm bireylerin herhangi bir þekilde tepki verdiðini güzel bir biçimde ifade etmiþtir (Weiss, 1993).
Buraya kadar açýklanmaya çalýþýlan stresi her birey kendine göre tanýmlamaktadýr. Ýnsanlar stresi birbirlerinden farklý bir þekilde algýlamaktadýrlar.
Sayýsýz tanýmý olan stresin ortak öðelerini bir araya toplayarak tanýmlaþtýran çeþitli bilim insaný, yazar ve araþtýrmacýlarýn tanýmlarýndan bazýlarý þunlardýr:
Ø Selye (1936) stresi, deðiþim taleplerine vücudun belirli olmayan tepkisi þeklinde tarif etmiþtir (Anonymous, 2007).
Ø Stres, içsel veya dýþsal tehditleri idare etmek için kullanýlan rutin metodlarýn baþarýsýzlýðýdýr (Gross, 1970).
Ø Stres, kiþinin içerisinde bulunduðu ortamdaki iliþkisinden kaynaklanan sosyo- psikolojik bir durumdur (Levine ve Scotch,1970).
Ø Stres, aþýrý psikolojik veya fiziksel talepleri yerleþtiren bir uyarýcýya karþý kiþilerin vermiþ olduðu en uygun yanýttýr (Moorhead ve Griffin, 1995).
Ø Stres, insanlarýn mutluluðunu ve huzurunu bozan, insan psikolojisine bir tehlike olarak yansýyan olaylara gösterilen psikolojik ve fizyolojik tepkidir (Þimþek, Akgemci ve Çelik, 1998).
Ø Stres, genellikle kiþide sýkýntý ve gerilim yaratan olaylar karþýsýnda bireyin gösterdiði bir tepki sürecidir (Pehlivan, 2000).
Ø Stres, organizmanýn fiziksel ve psikolojik dengesini bozan; çevresel, örgütsel veya bireysel kaynaklý bir içsel deneyimdir (Gümüþeli, 2001).
Ø Stres, kiþilerin rahatlarýný bozarak sýkýntýya girmelerini saðlayan her türlü etkendir (Eroðlu, 2004).
Ø Stres, insaný çevresine yabancýlaþtýran, verimliliðini, baþarýsýný düþüren ve hayattan aldýðý zevki, yaþama sevincini azaltan, insaný adým adým izleyen bir gölgedir (Baltaþ ve Baltaþ, 2004).
Ø Stres, kiþinin çeþitli uyarýcýlar karþýsýnda yoðun olan psikolojik ve fiziksel taleplere uyum saðlama aþamasýnda gösterdiði dirençtir (Iþýkhan, 2004).
Ø Stres, bireyler üzerinde etki yapan ve bireylerin davranýþlarýný, iþ verimini, baþka insanlarla iliþkilerini ve iletiþimlerini etkileyen bir kavramdýr (Eren, 2004).
Ø Stres, bütün fizyolojik ve patolojik etkenler tarafýndan organizmaya yapýlan sert ve kaba etkidir (Can, 2005).
Ø Stres organizmanýn yoðun olarak karþýlaþtýðý baskýya karþý verdiði tepkidir. Her ne kaynaklý olursa olsun çevreden gelen herhangi bir talep karþýsýnda vücut tarafýndan gösterilen bir reaksiyon, bir tepkidir (Genç, 2005).
Ø Stres, bütüncül saðlýk olgusudur. Birinin fiziksel, sosyal, ruhsal, duygusal, entelektüel, iþsel veya çevresel dengesizliði içinde iyi olmaya çalýþmasýdýr (Blonna, 2007).
Çevre ile bireyin yetenekleri arasýnda denge oluþmamasý durumunda stres meydana gelmektedir (Özdayý, 1990). Öyleyse stres öncelikle kiþinin yaþadýðý ortamda bir deðiþim olmasý veya kiþinin yaþadýðý ortamý deðiþtirmesi neticesinde üzerinde çeþitli etkiler meydana gelmesi ile ilgilidir. Sonrasýnda ise etkilenen kiþinin kiþiliðinin etkilenme derecesidir (Eren, 2004). Çeþitli tanýmlarý yapýlmýþ olan stres, dýþardan uygulanan deðiþim, baský ve zorlanmalar karþýsýnda organizmanýn psikolojik ve fizyolojik olarak gösterdiði tepki, direnç, bir karþý koyma ve bunun akabinde organizmada meydana gelen her türlü deðiþme olarak tanýmlanabilir.
Stres ve stresin kökeni incelendiðinde Latince bir kelime olduðu görülmektedir.
Latince stres; zorlanma, gerilim ve baský anlamlarýna gelen “estrica”, Fransýzca
“estrece” kelimelerinden gelmektedir. 17. yüzyýlda ise felaket, bela, dert, keder, elem;
18. ve 19. yüzyýllarda güç, baský, zorlama ifadelerine gelen; kiþilere, nesnelere uygulanmýþ olan baskýyý anlatmak için kullanýlmýþtýr (Pehlivan, 2000; Güçlü, 2001;
Altuntaþ, 2003; Baltaþ ve Baltaþ, 2004; Aydýn, 2006).
Stres kelimesini bilim alanýnda ilk kez 17. yüzyýlda fizikçi Robert Hooke
“Elastiki nesne ile ona uygulanan dýþ güç arasýndaki iliþkiyi” açýklamak için kullanmýþtýr. Thomas Young adlý fizikçi ise stresi maddeye uygulanmýþ olan dýþ güce karþý maddenin gösterdiði tepki biçiminde açýklamýþtýr (Altuntaþ, 2003). Stres ile ilgili en eski çalýþmalar 1930’larda Hans Selye tarafýndan yapýlmýþtýr. Selye’ye göre organizmalar olumsuz hissettikleri duygusal ve fizyolojik olaylar karþýsýnda ortak bir biyolojik tepki göstermektedirler. Selye bunlarý stresör olarak tanýmlamýþtýr.
Stresörlerden kaçýnmanýn imkânsýz olduðundan bahseden Selye’ye göre bir deney faresi için elektrik þoku, av hayvaný için yýrtýcý hayvan, iþ yerinde sevilmeyen iþ arkadaþý veya patron, borsada büyük miktardaki düþüþlerin her biri birer stresördür (Iþýkhan, 2004).
Psikolojik özelliklerin fiziksel deðiþimlere yol açabileceðini ve bunlar arasýnda bulunan baðlantýyý Walter Cannon isimli bilim insaný araþtýrmýþtýr. Cannon stresi
“Ýstenmeyen çevresel etkenlerden dolayý bozulan fizyolojik iç dengeyi yeniden kazanmak için gerekli olan fizyolojik uyaranlar” þeklinde açýklamaktadýr (Aydýn, 2006).
Walter B. Cannon, bütün canlýlarda olduðu gibi insanda da kendini koruma ve tehlikelere karþý koruma mekanizmasýnýn var olduðunu ve bu dengeyi korumak
amacýyla da bir çaba gösterdiðini “homeostatis” kavramýyla açýklamýþtýr. Grekçe homeos ayný, benzer; statis durum, sabit kelimelerinden meydana gelmektedir. Bu kavram organizmanýn denge halini ifade etmektedir. Denge durumunun bozulmasý sonucu organizma tekrar dengelenim çabasýna girecek, eðer dengeyi tekrar saðlarsa eski yaþantýsýna geri dönecek, dengelenim saðlanmaz ise organizma bazý ruhsal bunalýmlara kapýlarýný açacaktýr. Homeostatis kavramýný kendiliðinden devreye giren týpký termostat gibi vazife gören bir mekanizmaya benzetmek yanlýþ olmayacaktýr. Termostat, ýsý yükseldikçe azaltýp, düþtükçe yükselmesini saðlayan; ýsýyý belli seviyede tutan otomatik bir mekanizmadýr. Homeostatiste insan için bu görevi yürütmektedir (Eroðlu, 2004).
Weiss’e (1993) göre strese sebep olan þey, kiþilerin olaylara karþý gösterdiði tepkiler ve bu tepkilerle baþa çýkýlamamasýdýr.
Stresin tanýmlarý genel olarak iki temel grupta incelenmektedir. Birinci grupta kiþi ve çevresindeki iliþkileri temel alan tanýmlar; ikinci grupta ise dýþardan organizma üzerine gelen talep ve aþýrý istekler karþýsýnda organizmanýn tepkilerini temel alan tanýmlardýr (Sunmaz, 2001).
2.2.Stresin Benzer Kavramlarla İlişkisi
Stres kelimesi engellenme, çatýþma ve endiþe gibi kavramlara benzemekle birlikte aralarýnda bazý farklýlýklar bulunmaktadýr. Bu kavramlara aþaðýda genel olarak deðinilmiþ benzer ve farklý yönleri açýklanmýþtýr.
2.2.1.Engellenme
Engellenme, günlük konuþma dilinde “hüsran”, “hayal kýrýklýðý” manalarýna gelmektedir (Eroðlu, 2004; Aydýn, 2006). Yani, bireyin yaþamýnda çözüm bulmayan problemler, aþýrý istekler, tatminsizlik ve güvensizlik bireyde hayal kýrýklýðý yaratmaktadýr (Aydýn, 2006). Kýsacasý hiyerarþinin, yarýþmanýn, baskýnýn varlýðý davranýþ üzerindeki engellenme sýklýðýný artýrmaktadýr. Gerilim durumu, engel ortadan kalkýncaya ya da yeri baþka bir þekilde dolduruluncaya kadar sürmektedir (Organ ve Hamner, 1982).
Ýnsanlar hayatýnýn bir kesiminde mutlaka bir takým engellenmelerle karþý karþýya kalmaktadýrlar. Bu durum bireyin kendi isteði dýþýnda olduðu için bireyde hayal kýrýklýðý, kaygý, gerilim yaratmaktadýr. Bu engellenme ve hayal kýrýklýklarý bazý bireylerde uzun süreli olurken, bazý bireyler bu devreyi daha kýsa süreli olarak atlatmaktadýr. Engellenme durumu bazen geçici, bazense uzun süreli olmaktadýr.
Baþarýsýzlýk, cezalar, çatýþmalar vb. nedenler hayal kýrýklýðý yaratmaktadýr. Bu unsurlar yani hayal kýrýklýðý yaratan engellenme unsurlarý stresin oluþma sebeplerinden sadece bir kaçýdýr. Stres daha geniþ kapsamlý olduðu için engellenme kelimesini stres için kullanmak yanlýþ bir yargý olacaktýr.
2.2.2.Çatışma
Can (2005) çatýþmayý, “Bir seçeceði tercih etmede bireyin ya da bir grubun güçlükle karþýlaþmasý ve bunun sonucu olarak karar verme mekanizmalarýnda bozulma”
olarak tanýmlamaktadýr. Taþtan’a (2004) göre çatýþma; “Ýsteklerdeki, inançlardaki deðerlerdeki ya da gereksinimlerdeki farklýlýklar nedeni ile iki ya da daha fazla kiþi arasýnda anlaþmazlýk çýkmasý ya da gerginlik yaþanmasý durumudur”. Eren (1996) ise bir örgütteki çatýþmayý, “Bireyin ve gruplarýn birlikte çalýþma sorunlarýndan kaynaklanan ve normal yapýlan faaliyetlerin durmasýna veya karýþmasýna neden olan olaylar zinciri” olarak ifade etmektedir. Toplumda yaþayan insanlarýn her birinin farklý deðerleri, inançlarý, bakýþ açýlarý ve gereksinimleri olmasýndan dolayý aralarýnda çeþitli konularda çatýþma yaþanma olasýlýðý yüksektir (Taþtan, 2004). Bu tanýmlardan sonra çatýþma bireyler, gruplar veya örgütler arasýndaki anlaþmazlýk durumu olarak ifade edilebilir. Ýnsanýn bulunduðu her yerde çatýþmadan kaçmak olanaksýz ise ondan en az zararla çýkmak birey ve örgütlerin amacý olmalýdýr. Nitekim Bursalýoðlu (2002),
“Hayatta çatýþmadan kaçýnabilmek olanaðý yoktur; bu yüzden ondan korkmak yerine yararlanmak gerekir” demiþ ve çatýþmanýn kaçýnýlmazlýðýný, ondan yararlanabilmek için üzerine gidilmesi gerektiðini vurgulamýþtýr.
Hangi tür çatýþma olursa olsun insanda bir takým baský unsurlarý oluþturmaktadýr.
Baský olan yerde de zorlanma ve stres durumu mevcuttur. Görülen o ki çatýþma ve stres
arasýnda bir baðýntý vardýr. Çatýþma, strese neden olan etkenlerden sadece birisidir. Bu iki kavramý birbirinin yerine kullanmak ise yanlýþ olacaktýr.
2.2.3.Endişe
Kiþiler tehlikeler ve zararlý olaylar karþýsýnda bazen kesin bir emin olmama duygusu yaþamaktadýrlar (Eroðlu, 2004). Bu duygunun temelinde ise bireyin duyduðu kaygý ve endiþe, sosyal ve maddi problemler, özgüven yitimi ve özellikle korku ve gerginlik durumu yatmaktadýr (Huges ve Boothroyd, 2002).
Öner (1985) endiþeyi, durumluk ve sürekli endiþe olarak iki gruba ayýrmaktadýr.
Tehlikeli þartlardan dolayý yaþanan korku ve tedirginlik hali durumluk yani geçici, anlýk endiþedir. Yani bireyi sadece o an için etkilemekte, etkisi kýsa sürmektedir. Sürekli endiþe ise o anla sýnýrlý olmayýp bireyin devamlý bir korku, gerilim algýlamasýdýr.
Fiziksel bir anlatýmla durumluk endiþe kinetik enerjiye, sürekli endiþe potansiyel enerjiye benzetilebilir (Akt. Eroðlu, 2004). Ýnsanlar tarafýndan durumluk endiþe normal bir hayat olayýný ifade ederken; sürekli endiþe ise stres ve beraberinde yaþanan durumlarý ifade etmektedir (Eroðlu, 2004).
Kocasý tarafýndan terkedilmiþ bir ev hanýmýnýn yaþadýðý durum kendisi ve ailesinin geleceði için endiþe hissetmesidir. Aniden kendisini yalnýz, çaresiz, gelirsiz, bakýlacak bir ev ve aile gibi yýllardan beri düþünmediði sorumluluklarla karþý karþýya býrakmýþtýr. Böyle bir durumda stresin nedenleri bayanýn korku, þüphe ve endiþeleridir (Hughes ve Boothroyd, 2002). Bayanýn iþ bulup hayatýný düzene koyacaðý zamana kadar yaþayacaðý durum sürekli endiþeye örnek teþkil etmektedir.
Görüldüðü gibi endiþe kelimesi korku, gerilim, baský kelimelerini içerisinde barýndýrmaktadýr. Fakat endiþe kelimesi tam olarak stres kelimesini karþýlamamaktadýr.
Stres kelimesi daha kapsamlýdýr.
2.3.Stresin Belirtileri
Kiþilerin olaylara karþý gösterdiði psikolojik, fizyolojik veya davranýþsal reaksiyonlar durumun biliþsel deðerlendirmesini tetiklemektedir. Bunlar stres belirtileri olarak adlandýrýlmaktadýr (Tosi, Rizzo ve Carroll, 1996).
Halktan bir takým kiþilere stresin ne olduðu sorulsa birinci olarak iyi ruh hali içerisinde olmamak, sýkýntý, gerginlik içinde olmak, pek mutlu olamamak cevabý verilirken; ikinci olarak da uykusuzluk, sinir bozukluðu, terleme, ülser ve diðer hastalýklar yani stresin fizyolojik belirtileri ifade edilmektedir (Ertekin, 1993).
Bireyler stres unsuru ile karþý karþýya kaldýklarýnda bunu mutlaka hissetmekte, insan bedeni alarm zilleri çalmamasýna karþýn bazý uyarý sinyalleri ile insanlara iþaret vermektedir. Çabuk sinirlenme, uyku düzeninde bozulma, hayattan zevk almama durumunu yaþama, daha az gülme, çabuk aðlama, kýrýlgan, hassas olma, kendini yetersiz hissetme, kuþkucu olma, konsantre olamama, yüksek tansiyon, baþ aðrýlarý, mide aðrýlarý gibi belirtilerle karþý karþýya kalmaktadýrlar. Harold Wilson her ne zaman bir meslektaþýný iþten çýkarmak istese karýn aðrýsý problemi ile karþýlaþýr; Henry Ford önemli karar verme aþamasýnda olduðunda karýn aðrýsý yaþar; Mussolini ise kendini baský altýnda hissettiðinde peptik ülserini hafifletmek için sýk sýk süt içermiþ (Norfolk, 1989). Zaten stresin en önemli özelliði öldürücü olmasý deðil, bireyin hayattan zevk almasýný engellemesi (Louis ve Schreýber, 1997), çeþitli þekillerde bireyi etkilemesidir.
Peker ve Aytürk’e (2000) göre çalýþma ve yönetim yaþamýnda stresli olma, fizyolojik ve psikolojik olarak bireyi yýpratmakta, insan saðlýðýný bozmakta, etkili ve verimli çalýþmayý engelleyerek baþarýsýzlýða neden olmaktadýr. Çalýþanlar ve özellikle de yöneticiler üzerinde fizyolojik ve psikolojik olarak olumsuz þekillerde kendini göstermektedir (Akt. Bayrakcý, 2001).
Okul yöneticilerinde stres genellikle “Fizyolojik ve Psikolojik” olarak bazý belirtiler göstermektedir. Bu belirtiler aþaðýda açýklanmýþtýr.
2. 3. 1. Fizyolojik Belirtiler. Strese maruz kalan okul yöneticilerinin fizyolojisinde çeþitli deðiþimler olmaktadýr. Bu deðiþimler genellikle; tansiyon yükselmesi, sindirim problemleri, iþtahsýzlýk, aþýrý yeme, terleme, nefes darlýðý, migren, baþ aðrýsý, çeþitli aðrýlar, yorgunluk, halsizlik hissi, uykusuzluk, uyuma isteði, tikler, gereksiz el-kol hareketleri, alerjiler (kaþýntý vb.) þeklinde görülmektedir.
2.3.2.Psikolojik Belirtiler.Okul yöneticileri stresli olduklarý zaman psikolojik olarak bazý duygu ve davranýþ deðiþimleri yaþamaktadýrlar. Bu deðiþimler genellikle; okula geç gelme/ gitmek istememe, okulu stres yaratýcý bir ortam olarak görme, okuldan uzaklaþma isteði (rapor, izin vb.), baþkalarýna karþý çabuk alýnganlýk gösterme, iletiþim sorunlarý yaþama, yalnýz kalma isteði, iþten/ mesai arkadaþlarýndan kendini soyutlama/
uzaklaþma, iþ kazalarý / dikkatsizlik, iþ performansýnýn etkilenmesi, öðrenci davranýþlarýndan çabuk rahatsýz olma, öfkesini çevresine hissettirme velilere karþý tavýr gösterme þeklinde görülmektedir.
Albrecht’e (1988) göre psikolojik stresi, fiziksel stresten ayýran baþlýca fark, psikolojik stresin vücuda yönelik herhangi bir fiziki etki olmaksýzýn bireyin kendi düþünceleri ve bunlarýn neticesinde ortaya çýkmasýdýr (Akt. Aslan, 1995).
Bireyler stresli olduklarýnda davranýþlarýnda, zihinsel düþünme güçlerinde, insani iliþkilerinde kýsacasý topyekûn psikolojik yapýlarýnda bir takým farklýlýklar yaþamaktadýrlar. Ýþine þevkle giden bir yönetici veya öðretmende stresli iken okula gitmek istememe, okula zamanýnda gitmeme, yalnýz kalmak isteme, iletiþim kurmak istememe, öðrencilere karþý þiddet kullanmak isteme, kapýyý vurma, iþe yoðunlaþamama neticesinde iþ kazalarý, sakarlýklar yaþama, mesai arkadaþlarýna ve velilere olumsuz davranarak negatif iklim oluþturma eðilimleri görülebilmektedir.
Örgütlerde yaþanýlan stres ne yazýk ki bulaþýcý bir hastalýk gibi bir bireyden diðerine geçebilmektedir. Yöneticilerden veya mesai arkadaþlarýndan birinde görülen stres diðer bireyleri de etkilemektedir (Ataklý, 1999). Ayný odayý paylaþan mesai arkadaþlarýndan birinin diðerinin yanýnda sürekli her þeyden þikâyet etmesi, olaylarý negatifize etmesi bir süre sonra diðerinin de çevreye olumsuz lenslerle bakmasýna yol açacaktýr.
Amerikan Stres Enstitüsü stres belirtisi olan 50 yaygýn stres iþaretini þu þekilde listelemiþtir (Anonymous, 2007):
1. Devamlý baþ aðrýsý, çene sýkmak veya aðrý hissetmek, 2. Diþlerini sýkmak veya gýcýrdatmak,
3. Kekelemek,
4. Titremek, dudaklarýný veya ellerini titretmek, 5. Boyun aðrýsý, sýrt aðrýsý, kas spazmlarý, 6. Baygýnlýk, bayýlma, baþ dönmesi,
7. Çalan, çýnlayan, uðuldayan gürültülü sesler duymak, 8. Sýk sýk yüzün kýzarmasý, terlemek,
9. Soðuk veya terli eller, ayaklar,
10. Dudak kuruluðu ve yutma problemleri,
11. Sýklýkla soðuk algýnlýðý, enfeksiyonlar, uçuk problemleri, 12. Ýsilik, kaþýntý, ürtiker, tüylerin ürpermesi,
13. Sýklýkla olan, açýklanamayan alerjiler, 14. Mide ekþimesi, mide aðrýsý, mide bulantýsý, 15. Aþýrý miktarda gaz olmasý,
16. Kabýzlýk, ishal,
17. Nefes alýp vermede güçlük, 18. Ani panik ataklarý,
19. Göðüs aðrýsý, çarpýntýlar, 20. Sýklýkla altýna kaçýrma,
21. Cinsel istek azlýðý veya performans düþüklüðü, 22. Aþýrý endiþe, kaygý, suçluluk hissi, sinirlilik, 23. Artan kýzgýnlýk, hayal kýrýklýðý, kin,
24. Depresyon, sýkça veya müthiþ sarsýntýlý ruh hali, 25. Artan veya azalan iþtah,
26. Uykusuzluk, kâbuslar, rahatsýz eden rüyalar,
27. Konsantrasyon kurmada güçlük, birbiri ile çeliþen fikirler, 28. Yeni bilgileri öðrenmede güçlük,
29. Unutkanlýk, daðýnýklýk, karmaþa, 30. Karar vermede güçlük,
31. Aþýrý dolmuþ veya iþe boðulmuþ hissetmek, 32. Sýkça aðlama nöbetleri, intihar düþünceleri, 33. Kendini yalnýz veya önemsiz hissetme, 34. Dýþ görünüþüne az dikkat etme, dakiklik,
35. Sinirli huylar, yerinde duramamak, huzursuzluk, ayak vurmak, 36. Artan hayal kýrýklýðý, asabilik, sinirlilik,
37. Ufak rahatsýzlýklara aþýrý tepki göstermek, 38. Küçük çaplý kazalarýn sayýsýnda artma, 39. Saplantýlý veya zorlayýcý davranýþlar, 40. Azalmýþ iþ etkililiði ve verimliliði,
41. Yalanlar veya kötü iþi örtmek için bahaneler, 42. Hýzlý veya geveleyerek konuþma,
43. Aþýrý savunma veya þüphecilik, 44. Ýletiþimde, paylaþmada problemler, 45. Sosyal geri çekilme ve izolasyon, 46. Sürekli yorgunluk, güçsüzlük, halsizlik, 47. Sýklýkla uyuþturucu, ilaç kullanýmý, 48. Kilo almak veya diyetsiz kilo vermek, 49. Sigara, alkol, ilaç kullanýmýnda artýþ, 50. Aþýrý kumar oynama veya alýþveriþ dürtüsü.
2.4.Stres Kaynakları
Stres kaynaklarý fiziki ve çevresel faktörler, ekonomik faktörler, sosyal hayattan kaynaklanan faktörler, çalýþma hayatý ve örgütten kaynaklanan faktörler ve bireysel faktörler þeklinde sýralanabilir.
2.4.1.Fizikive ÇevreselFaktörler
Kiþiler çalýþma ortamlarýnda ve yaþadýklarý diðer ortamlarda karþý karþýya kaldýklarý fiziki ve çevresel faktörler sebebiyle psikolojik ve fizyolojik olarak etkilenmektedirler. Fiziki ve çevresel faktörlerin baþlýcalarý þunlardýr: Gürültü, aydýnlatma, ýsýnma ve havalandýrma; kalabalýk ve daðýnýk, ergonomik olmayan çalýþma ortamýdýr.
2.4.1.1.Gürültü.Gürültü,Türk Dil Kurumu’nun sözlüðünde, düzensiz sesler topluluðu olarak geçmektedir (TDK, 2007). “Gürültü, belli bir ahenk ve ritmi olmayýp, insan organizmasýný çok veya az rahatsýz ederek hoþnutsuzluk yaratan birçok sesin hepsine birden verilen addýr. Belli bir zaman dilimi içindeki titreþim sayýsý yani sesin frekansý ve þiddeti bakýmýndan ölçülür.”Gürültüyü ölçen alet “sonometre”, gürültü birimi ise “desibel” (dB) olarak adlandýrýlmaktadýr. Buna göre yaprak hýþýrtýsý 10 dB, fýsýltýyla konuþma 20 dB, normal konuþma ve radyo müziði 50–60 dB, sokak trafiði 60–90 dB, tornalar 75 dB, disko müziði 120 dB, jet motoru 150 dB, uzay roketi 140–170 dB ölçülerine sahiptir (Eroðlu, 2004). Öyleyse gürültünün insanlarda meydana getirmiþ olduðu rahatsýzlýk sebebi gürültünün þiddeti olduðu söylenebilir. Buna göre insanlar için en ideal ses düzeyi 50 desibel olarak tespit edilmiþtir. Buna karþýn gürültü kavramý bireyin hazýr oluþ durumuna göre de deðiþiklik göstermektedir. Þöyle ki diskoya giden bir birey kendi arzu ve isteði ile orada bulunmasýndan dolayý 100 desibellik bir gürültüye katlanmaktadýr. Bu da bireyin o olay için hazýr bulunuþluðunu ifade etmektedir. Oysaki ayný birey komþusu tarafýndan yapýlan gürültüden rahatsýz olabilmektedir. Gürültünün insaný rahatsýz etmesi tamamen gürültünün tipine, ortama ve bireyin olaya hazýr oluþuna baðlýdýr (Sabuncuoðlu ve Tüz, 2003).
Gürültünün insan üzerindeki en önemli etkilerinden biri de iþitme kayýplarýdýr.
Gürültülü ortamlarda çalýþanlarda erken yaþlarda saðýrlýk, kulak çýnlamasý gibi rahatsýzlýklar da ortaya çýkabilir. Ayrýca gürültünün kiþilerin verimliliði ve motivasyonu üzerinde de olumsuz etkileri vardýr. Ders çalýþan bir birey için komþularýnýn dinlediði yüksek sesli müzik, dýþardan gelen korna sesleri, sokak satýcýlarýnýn sesleri bireyi rahatsýz ederek motivasyonunu azaltmakta, bu durum bireyde gerilime, baskýya neden olarak verimliliðini olumsuz yönde etkileyebilmektedir.
2. 4. 2. 1. Aydınlatma. Çalýþma ortamýnýn yeterli düzeyde ýþýklandýrýlmasý ile yapýlan iþin kolaylaþmasý ve verimliliðin artmasý arasýnda bir iliþki olduðu tespit edilmiþtir. Yapýlan araþtýrmalar neticesinde ýþýk þiddetinin artýrýlmasýna paralel olarak verimliliðin ve üretimin %8–27 oranýnda arttýðýný; iyi ayarlanmamýþ ýþýklandýrma sisteminin ise çalýþma ortamýna sýkýntý verdiði; göz sinirlerini yýpratarak zayýflamasýna neden olduðunu ortaya çýkarmýþtýr (Sabuncuoðlu ve Tüz, 2003). Yetersiz ýþýðýn yaný sýra parlak ve aþýrý ýþýðýnda görme olayý üzerinde negatif etkileri vardýr. Parlak ve aþýrý ýþýklandýrýlmýþ ortamlarda görme olayýnýn netliði ortadan kalkmaktadýr. Yapýlan araþtýrmalar iþ kazalarýnýn ve trafik kazalarýnýn geceleyin ve kýþ mevsiminde yoðun olduðunu ortaya çýkarmýþtýr (Eroðlu, 2004). Bunlardan baþka rahat olmayan koltuklar ve loþ ýþýklar bireylerde fiziksel olarak yorgunluða yol açmakta bu da iþ veriminin azalmasýna neden olmaktadýr. Bunun için çalýþýlan ortamýn aydýnlatýlmasýnda ýþýðýn eþit bir þekilde daðýlmasýna, gölge veya yansýma yapmamasýna ve çalýþma masasýnýn tamamen aydýnlatýlmasýna dikkat edilmelidir (Mackenzie, 1989). Göz yorgunluðu ve baþ aðrýlarý gibi sorunlarý iþ yerinde en aza indirmek için ýþýklandýrma sistemi çok önemlidir (Adair ve Adair, 1999).
2. 4. 1. 3. Isınma ve havalandırma. Yapýlan araþtýrmalar en ideal sýcaklýk derecesini iþ yeri açýsýndan 18°C olarak saptamýþtýr. Hafif ve oturularak yapýlan iþler için 17°C –20°C, orta güçlükteki iþler için 15°C -18 °C, aðýr iþler için 12°C –15°C ýsý deðerleri arasýndadýr (Fremont’dan akt. Eroðlu, 2004). Çalýþma ortamlarýnda ýsý dengesinin uygun olmamasý, bireyin iþ verimini negatif etkilemekte, iþin yavaþlamasýna, iþe devamsýzlýklarýn artmasýna veya iþten ayrýlmalara sebep olabilmektedir (Aþkun, 2006). Isýnýn yaný sýra çalýþýlan ortamýn havalandýrýlmasý da verimlilik üzerinde etkilidir.
Havadaki oksijen oranýnýn % 14’ün altýna, karbondioksit oranýnýn da % 2,4’ün üzerine
çýkmasý bayýlma ve boðulmalara neden olmaktadýr (Sabuncuoðlu ve Tüz, 2003). Ayný þekilde sigara dumaný ile kaplý bir çalýþma ortamý da baþ aðrýlarýna, hava kirliliði sinirsel gerilimlere ve fiziki yýpranmalara sebebiyet vermektedir (Braham, 2002).
2. 4. 1. 4. Kalabalık, dağınık ve ergonomik olmayan çalışma ortamı. Ergonomi, insanlarýn kullandýklarý araç-gereçlerin çevre ile bir bütün olarak insan doðasýna uygun olup olmadýðýný tespit eden bir bilimdir (Balcý, 2005a). Bireyin çalýþtýðý ortamda rahat bir biçimde çalýþabilmesi için kullandýðý eþyalardan aletlere dek her þeyin ergonomik olmasý gerekmektedir. Küçük olan, yeterli havalandýrmasý olmayan, düzensiz olan, ergonomik olmayan bir çalýþma ortamý bireyi olumsuz etkilemektedir.
Buna ilaveten odada bulunan kitap, dosya, evraklarýn düzensiz bir þekilde masa üzerlerinde daðýnýk bulunmasý da bu gerilimi kat kat artýrmaktadýr.Kýsaca kiþinin çalýþtýðý ortamýn yaptýðý iþin özelliðine göre düzenlenmesi gerekmektedir.
Çalýþýlan ortamýn düzenli, sessiz, havadar, iyi ýsýtýlmýþ veya iyi soðutulmuþ olmasý, aydýnlatmasý, duvarlarýn rengi, eþyalar ve odanýn dizayný, konumu gibi faktörler insanýn iþ baþarýmýnýn ve verimliliðinin artmasýnda etken rol oynamaktadýr (Sabuncuoðlu ve Paþa, 2002). Kýsaca; çalýþanlarýn verimliliðini artýrmak için çalýþma yeri düzenlemesinin bireyin gereksinimleri ile uyumlu hale getirilmesi gerekmektedir (Aþkun, 2006).
2.4.2.Ekonomik Faktörler
Bireylerin maddi durumlarý ve ekonomik açýdan yaþadýðý sorunlar, sahip olduklarý borçlar ve kazandýklarý ücretin geçimlerini saðlamak için yetersiz olmasý bireylerin psikolojik ve fizyolojik olarak etkilenmelerine sebep olmaktadýr. Washington Üniversitesi Psikiyatri profesörü Dr. Thomas Holmes ve öðrencisi Richard Rahe
“Yaþam Olaylarý” ölçeðini geliþtirmiþlerdir (Tablo 1). Bir yýl içerisinde bireyi strese sokan etmenlerin aðýrlýk puanlarýnýn toplanmasý ile stres düzeyleri ölçülmüþtür. Tablo 1’e göre 0–149 puaný düþük dereceli stres, 149–299 puaný orta derecede stres, 300 ve yukarý puanlarý ise yüksek dereceli stres olarak deðerlendirmiþlerdir. Ölçeðin 16.
sýrasýnda “Mali Durumda Deðiþiklik” 38 aðýrlýk puaný, 20. sýrada “Büyük Borca Girme (ev, iþyeri, araba alma vb.)” 31 puan; 37. sýrada “çok büyük olmayan borç altýna girme”
17 puan ile ifade edilmiþtir (Altuntaþ, 2003).
Tablo 1:Amerika İçin Hazırlanmış SosyalYaşam OlaylarıÖlçeği
Sıra Yaşam Olayları Puan
1 Eþin Ölmesi 100
2 Boþanma 73
3 Eþlerin Ayrý Yaþamasý 65
4 Hapse Girme 63
5 Yakýn Bir Aile Üyesinin Ölümü 63
6 Büyük Bir Kiþisel Zarar Görme Ve Hastalýk 53
7 Evlilik 50
8 Ýþten Atýlma 47
9 Evlilikte Barýþma 45
10 Emeklilik 44
11 Aile Üyelerinden Birinin Saðlýðýnda Büyük Bir Deðiþim 44
12 Hamile Olma 40
13 Cinsel Güçlükler 39
14 Aileye Yeni Bir Üyenin Katýlmasý 39
15 Ýþyerine Uyum Saðlama 39
16 Finansal Deðiþiklik 38
17 Yakýn Bir Arkadaþýn Ölmesi 37
18 Farklý Bir Ýþe Atanma 36
19 Eþle Tartýþma 35
20 Büyük Borca Girme (10.000 Dolar Civarýnda) 31
21 Ýpotek 30
22 Ýþteki Sorumluluklarýn Deðiþmesi 29
23 Erkek Veya Kýz Çocuðunun Evden Ayrýlmasý 29
24 Eþin Ailesi Ýle Ýlgili Sorunlar Yaþama 29
25 Büyük Bir Kiþisel Baþarý Kazanma 28
26 Eþin Ýþe Baþlamasý Veya Ýþten Ayrýlmasý 26
27 Okula Baþlama Veya Bitirme 26
28 Yaþam Koþullarýnda Deðiþiklik 25
29 Kiþisel Alýþkanlýklarý Deðiþtirme 24
30 Ýþverenle Tartýþma 23
31 Ýþ Saatlerinin Veya Koþullarýnýn Deðiþmesi 20
32 Ev Deðiþtirme 20
33 Okul Deðiþtirme 20
34 Rekreasyon Faaliyetlerini Deðiþtirme 19
35 Dini Aktivitelerini Deðiþtirme 19
36 Sosyal Aktivitelerini Deðiþtirme 18
37 Borca Girme 10.000 Dolarýn Altýnda 17
38 Uyku Alýþkanlýðýnýn deðiþmesi 16
39 Ailenin Birlikte Olma Sayýsýnda Deðiþiklik Olmasý 15
40 Yemek Yeme Alýþkanlýðýný Deðiþtirme 15
41 Tatile Çýkma 13
42 Yýlbaþý 12
43 Küçük Yasadýþý Ýþler Yapma 11
Kaynak: D. Organ and C. Hamner, Organizational Behavior. (Texas: Business Publications 1982), 256; H.J. Reitz, Behavior in Organizations. (Illinois: Irwin Inc., 1987), 249; G. Moorhead and R. Griffin, Organization Behavior. (Boston: Houghton Mifflin Company, 1995), 216; H. L. Tosi , J.R. Rizzo and S.J. Carroll, Managing Organizational Behavýor. (Cambridge: Blackwell Publýshers Ltd. 1996), 287; G. Hargreaves, Kendi Kendini Geliþtirme Programý Stresle Baþ Etmek. (çev. Ali Cevat Akkoyunlu) , (Ýstanbul: Doðan Kitap, 1998), 14; E. Holmes, Teacher Well-Beýng. (New York: Routledge Falmer, 2005), 37–38’den uyarlanmýþtýr.
Bu tablodaki (Tablo 1) olaylar Amerikan kültürü için hazýrlanmýþtýr.1982 yýlýnda Sorias Türkiye’ye özgü bir ölçek geliþtirmiþtir (Tablo 2). Bu tablonun 14. sýrasýnda
“büyük ölçüde borçlanma” 72 aðýrlýk puanýna sahiptir.
Tablo 2:Türkiye’de Değişik Yaşam Olaylarının Ağırlık Puanları
SIRA OLAYLAR PUAN
1 Çocuðun Ölümü 92
2 Eþin Ölümü 90
3 Eþ Tarafýndan Aldatýlma 87
4 Anne Veya Babanýn Ölümü 87
5 Hapse Mahkûm Olma 86
6 Çocuðun Aðýr Biçimde Hastalanmasý Veya Sakatlanmasý 85
7 Evlilik Dýþý Hamilelik 83
8 Ýstemediði Evliliði Yapma 83
9 Eþin Aðýr Hastalýðý, Kaza Veya Yaralanmasý 79
10 Anne- Baba Geçimsizliði Veya Ayrýlma 78
11 Eþ ile Ciddi Anlaþmazlýk 77
12 Aðýr Hastalýk, Kaza, Yaralanma 75
13 Boþanma 73
14 Büyük Ölçüde Borçlanma 72
15 Hakkýnda Kötü Söylentiler Çýkarýlma 72
16 Evlilik Dýþý Ýliþkiye girme 68
17 Çocuk Düþürme Veya Düþük Yapma 68
18 Yakýn Bir Dostun Ölümü 66
19 Ýstenmeyen Gebelik 65
20 Anne-Baba ile Anlaþmazlýk ve Baský Görme 64
21 Çocuðun Okul Baþarýsýzlýðý 62
22 Niþanlýdan Ayrýlma 58
Kaynak: E. Altuntaþ, Stres Yönetimi (Ýstanbul: Alfa Basým Yayým, 2003),43-44’den uyarlanmýþtýr.
Yetersiz kazanç ile kötü evde yaþama, yetersiz beslenme, çocuklara iyi bir eðitim verdirememe, giydirememe, konforlu bir evde oturtamama, aileyi tatile götürememe, kötü günler için para biriktirememe, daima borç ile yaþama ruh ve beden saðlýðýný negatif olarak etkilemektedir. Yetersiz ücret alan birey boþ vakitlerinde baþka bir iþte çalýþacak, fazla mesaiye kalacak, gece vardiyalarýna kalarak aileye ek gelir getirmeye çalýþacaktýr. Maddi sýkýntýlar bireyleri ailelerine, sevdiklerine ve çevrelerindekilere bir þeyler almaktan alýkoymaktadýr. Ýnsanýn duygularýný ifadesinin en kolay yollarýndan birisi sevdiklerine ufakta olsa bir þeyler verebilmesidir. Vermek güçtür. Maddi sýkýntýlar sayesinde birey bu problemlerle yüz yüzedir (Baltaþ ve Baltaþ, 2004).
Ekonomik olarak düþük ve yetersiz kazanca sahip olan aileler negatif yaþam koþullarýndan dolayý bedensel ve ruhsal açýdan aþýrý zorlanma yaþamaktadýrlar. Bu kiþilerde “Gelecek korkusu, güvensizlik, toplumsal ilgiden, sevgiden, saygýdan, saygýnlýktan yoksunluk, kendisini gerçekleþtirme ve varlama olanaksýzlýðý” görülmektedir. Özellikle büyük kentlerin gecekondu kesimlerinde yaþayanlarda bu tür baský ve zorlanmalar görülmektedir (Köknel, 1993).
Artan talepler ve yetersiz ücret sonucu çocuklarýnýn ve diðer aile fertlerinin isteklerini zamanýnda karþýlayamayan birey kendini baský altýnda hissetmektedir. Ücret yetersizliði ve plansýz harcamalar sonucu parasýz kalan insanlar çareyi borç yapmakta ya da kredi kartý kullanmakta bulmuþlardýr. Düþüncesizce yapýlan harcamalar, taksitlendirmeler derken bireyler borçlarýný ödeyemez duruma gelmiþlerdir. Günümüzde depresyon, intihar, sigara ve alkol kullanýmýnýn artmasýnda ücret yetersizliðinin yaný sýra plansýz harcamalar neticesindeki borçlarýn da büyük etkisi olduðu söylenilebilir.
2.4.3.SosyalHayattan Kaynaklanan Faktörler
Ýnsanlar, birbirleri ile maddi ve manevi iliþkiler kurduklarý, ortak yaþayýþý paylaþtýklarý ve sürdürdükleri bir toplumda yaþamlarýný sürdürmektedirler (Baþar, 1994). Ýnsanlarýn yaþadýklarý toplumda birbirleri ile iliþkilerinden kaynaklanan bir sosyal hayatlarý ve bu sosyal hayatta uymalarý gereken bir takým kurallar, normlar, gelenekler, görenekler bulunmaktadýr. Bunlara uyum gösteren insanlar arasýnda bir iliþki zinciri bulunmaktadýr. Bu zincirin en önemli halkalarýndan biri toplumsal devamýn niteliði olan aile kurumudur. Gerek toplumda gerekse en küçük sosyal birim olan ailede bir takým deðiþim ve dönüþümler olmaktadýr. Aile kurumunda ve toplumdaki iliþkilerden kaynaklanan sorunlar bireylerde gerilim yaratmakta bu durum sadece o bireyle sýnýrlý kalmayýp tüm toplumu ilgilendirmektedir. Sosyal hayat kaynaklý faktörlerden aile hayatý ve sosyo- kültürel deðerler ve deðiþime aþaðýda yer verilmiþtir.
2. 4. 3. 1. Aile hayatı. Aile, evli eþler ve çocuklardan oluþmaktadýr. Aile hayatýndan kaynaklanan faktörler çoðunlukla aile bireylerinin birbirleriyle iliþkilerinden ve iletiþim sorunlarýndan kaynaklanmaktadýr. Farklý kültürel ortamlarda, gelenek- göreneklerde yetiþen iki farklý bireyin bir araya gelerek oluþturduðu evlilik kurumunda
sorunlar olabilir. Aile geçimsizliðinin yaný sýra aile bireylerinin yaþadýðý sakatlanmalar, hastalýklar ve ölümler de stres sebebidir. Bunlardan baþka çocuklardan kaynaklanan sorunlar da bulunmaktadýr. Çocuklar ve ebeveynler arasýndaki kuþak çatýþmalarý, çocuklarýn ailenin istediði gibi davranmamalarý, çocuklarýn okul baþarýsýzlýðý gelmektedir.
Holmes ve Rahe tarafýndan Amerikan kültürü için geliþtirilmiþ (Organ ve Hamner, 1982) olan Tablo 1’de ki ölçek incelendiðinde bireylerin strese girmelerinde etken olan olaylarýn büyük çoðunluðunun aile içi iliþkilere baðlý olduðu görülmektedir.
Ayný olayý Sorias’ýn Türkiye için hazýrlamýþ olduðu ölçek de (Tablo 2’de) göstermektedir (Altuntaþ, 2003).
Sorias’ýn Türkiye için hazýrlayýp uyguladýðý ölçekte (tablo 2) çocuðun ölümü (92), eþin ölümü (90), eþ tarafýndan aldatýlma (87), anne veya babanýn ölümü (87), çocuðun aðýr bir biçimde hastalanmasý veya sakatlanmasý (85), istenmeyen evlilik yapma (83), eþin aðýr hastalýðý, kaza veya yaralanmasý (79), anne- baba geçimsizliði veya ayrýlma (78), eþ ile anlaþmazlýk (77), boþanma (73), anne-baba ile anlaþmalýk ve onlardan baský görme (64), çocuðun okul baþarýsýzlýðý (62) aðýrlýk puanýna sahiptir. Bu 22 maddelik ölçeðin 12 maddesi aile ve aileyi ilgilendiren faktörlerden oluþmaktadýr.
Ayrýca bu maddeler en yüksek stres verici etkenler olarak ölçeðin üst sýralarýnda yerlerini almaktadýrlar.
2. 4. 3. 2. Sosyo-kültürel değerler ve değişimler. Alvin Toffler, 1970’te yayýmlanan “Future Shock” (Gelecek Þoku) adlý eserinde gelecekte çok kýsa bir süre içerisinde baþ döndürücü ve çok hýzlý bir deðiþim yaþanacaðýndan bahsetmektedir. Yeni bir düþünce ve bilgi fýrtýnasýndan bahseden Toffler, toplumun sürekli bir yenilik, deðiþim rüzgârlarýyla karþýlaþacaðýný, geleceðin sürprizlerle dolu olduðunu ifade etmektedir (Kozlu, 2003). Toffler’ in ifade ettiði gibi günümüzde çok hýzlý bir deðiþim ve buna baðlý geliþim rüzgârlarý esmektedir. Kitabýn yazýldýðý 1970’li yýllar ile günümüzü deðerlendirilecek olursa çok büyük farklýlýklar olduðu görülmektedir.
Kameralý Cep telefonlarý, bilgisayarlar, msn, internet bunlara basit örneklerdir. Bu deðiþim ve geliþim insan hayatýný kolaylaþtýrmanýn yaný sýra birçok sorunu da beraberinde getirmiþtir. Bundan toplumlar topluca nasibini almaktadýrlar.
