GENÇ POLONYA DÖNEMİ
EDEBİYATI
Genç Polonya Döneminde Kültürel Kurumlar
• Tiyatro:
• Genç Polonya döneminde tiyatronun verimli gelişimi önce Galiçya kentlerinden Krakov ve Lvov’da oldu. Bu kentlerde, Avusturya işgali altındayken bile göreli bir kültürel
otonomi vardı. Bu dönemde tiyatro taşranın en ücra köşelerine dek ulaşmıştı. Ama elbette, Krakov tiyatrosunun gelenekten gelen değişmez öncülüğü tartışılmazdı.
• 1893 yılında Krakov Tiyatrosu’nun başına Tadeusz Pawlikowski geçti. Pawlikowski Krakov Tiyatrosu’nu yönettiği sırada birçok önemli değişiklik yaptı. Örneğin, her hafta bir yeni prömiyer yapılıyordu. Ayrıca, oynanan iki oyundan birisi mutlaka çağdaş oluyordu.
Uygulanan bu politika sayesinde Maeterlinck’in, Ibsen’in ve Çehov’un yeni eserleri sergilenmeye başlamıştı. Ayrıca Zapolska, Rydel, Rittner, Przybyszewski gibi Polonyalı dramaturglara da tiyatroda yer veriyordu.
• Sahnelemede de bazı kuralları değiştirmişti. Rejisörün rolünü arttırmış, senografiye önem vermiş, rol dağılımını formüle etmişti. O zamana kadar Polonya tiyatrosu yıldız aktörler kuralına göre işliyordu. Bir başka deyişle her şey yıldızlara göre düzenleniyor, diğer oyuncular yıldızlara bir fon oluşturmak için kullanılıyordu. Pawlikowski ise her oyuncunun bir değeri olduğuna inanarak herkese eşit şans tanımaya çalıştı.
• Pawlikowski’nin bu etkinlileri tiyatro dünyasında radikal uyanışlara neden oldu. Dergiler tiyatroya daha fazla köşe
ayırmaya başladılar. Bu hızlı tempo kültürel yaşamda da olumlu değişikliklere yol açtı. Krakov tiyatrosunu yenileyen Pawlikowski Lvov tiyatrosuna uzanarak orada da önemli değişikliklere imza attı. Polonya tiyatrosu önünde yeni ufuklar açan bu tiyatroyu Avrupa tiyatrosu seviyesine çıkaran Tadeusz Pawlikowski adı tiyatro tarihine önemli bir devrimci olarak geçti.
• Pawlikowski, Lvov’a yerleşince yerine Józef Kotarbiński geldi.
Yapılan yenilikleri devam ettirdi ve zenginleştirdi. Romantik
dönem eserlerini sahneye taşıdı. Dziady, Nieboska Komedia,
Kordian ve Balladyna bu oyunlardan bazılarıdır.
• Kotarbiński’nin ardından müdürlük pozisyonuna Ludwik Solski gelir. Solski aynı zamanda bir aktör olarak tiyatroyu yakından tanıyordu ve bu içgüdüyle de yönetimi ele aldı.
Pek çok ünlü oyuncuyu tiyatroya kazandırdı.
• Tiyatronun üç yöneticisi de Krakov tiyatrosunu önemli bir yere getirdiler. Varşova tiyatrosu sansürle boğuştuğu o günlerde Krakov ve Lvov tiyatrolarının oldukça gerisinde kalmıştır. Yine de bu iki tiyatronun göstermiş olduğu
gelişim, sonraki dönemlerde diğer tiyatroların gelişiminin
de önünü açmıştır.
Kabare
• Yirminci yüzyılın sonunda Barı Avrupa’da özellikle Fransa’da içkili yemekli küçük
lokallerde yapılan gevşek dokulu monologlar ve diyaloglar da içeren skeçlerden oluşan müzikli, küçük tiyatro gösterilerine kabare denilirdi.
• Bu türün ortaya çıkması edebiyatın ağır biçiminin sorunsallarının ve yazarın neredeyse kutsallaştırılmış yerinin güncelliğini yitirmesiyle paraleldi. Fransa'da doğan kabare, olayları yarı şaka yarı ciddi eleştiren biçimiyle Avrupa’da kısa zamanda moda oldu.
• Polonya’da kabare geleneğinin eksikliğine karşı 1905 yılında Krakov’da Tadeusz Boy Żeleński’nin eseri«Yeşil Baloncuk» adlı kabare özgün bir sanat olayı olarak ortaya çıktı.
Kaberesinin skeçlerinde ve şarkılarında ardında gerçek bir düşünce barındırmayan sözde modernist durumların yüzeyselliği tüm açıklığı ile ortaya dökülüyordu. Boy’un şarkıları sözde felsefi genç Polonya şiirinin dar görüşlü konumu ile alay ediyor, ölü dünyanın kültürel stereotipilerine saldırıyordu. Sanatçının, bu genelin beğenilerine karşı takındığı tavrın ardında Polonya kültürünü uygarlığa geç bırakan sistematikten ve zincirlerden koparma yatıyordu. Boy’un bu kabareyi yazma amacı, küçük burjuva
ahlakını iki yüzlülükten ve sarmat köklerinden kurtarmaktı.
• Dergiler:
• Genç Polonya dönemi şairi ve eleştirmeni Ludwik Szczepański 1897 yılında
çevresinde genç modernistleri toplayan bir dergi çıkarmaya başladı. Krakov’daki diğer tutucu dergileri dengelemek üzere çıkardığı bu derginin adına Życie koydu.
Bu yeni derginin redaktörü ünlü sanatçı Przybyszewski oldu. Grafiker olaraksa Wyspiański’yi seçti. Dergi kısa sürede Avrupa dergileriyle boy ölçüşecek seviyeye geldi.
• “Życie”, belki de, böyle ustaca yönetilen ilk dergiydi. Wyspiański’nin dergi için yaptığı resimler çağdaş resmin en önemli örneklerini oluşturuyordu. Ama
kuşkusuz genç aydınlar, bu dergiyi daha çok Przybyszewski’nin yazılarını okumak için alıyorlardı. 1899 yılında derginin sütunlarında Przybyszewski, “Confiteor”
başlıklı “sanat için sanat” programının deklarasyonu niteliğindeki o ünlü
makalesini yayımladı. Bu makale, özellikle eski kuşaktan Piotr Chmielowski,
Teodor Chonśki gibi eleştirmenlerce ve yazarlarca saldırıya uğradı ve pek çok
polemik yine bu dergide yayımlandı.
• Czas, politik açıdan liberal Avusturyalı işgalcilerle barışık kalmayı seçen, ideolojik bakımdan eski değerlere prim veren, biçimsel bağlamda ise modernist yeniliklere kesinlikle karşı koyan bir dergiydi. Derginin ideolojik direği, Jagiellon Üniversitesi profesörlerinden Stanisław Tarnowski’ydi. Profesörün tutucu görüşleri, Polonya kültürünün kendine özgü kalması ve kapalı tavrını koruması bağlamındaki
düşünceleri, genç kuşağın saldırılarına neden oluyordu. Genç Polonya dönemi
kabarelerinin şakacı hücumlarına hedef olan Tarnowski, Boy’un “Yeşil Baloncuk”unda da hicivli bir biçimde anıldı.
• Varşova, Rus işgali altında olduğu için sanat sert bir sansüre bağlıydı. Zenon Przesmycki (Miriam) 1901’de “Chmiera” başlıklı bir dergi çıkarmaya başladı ve ekonomik güçlüklere karşın, 1917’ye dek dergiyi çıkarmaya devam etti. Krakov dergilerinden farklı olarak “Chmiera”, başlangıcından itibaren okuyucu pazarında seçkinci bir yere sahipti. Przesmycki, romantizmin dahisi Cyprian Kamil Norwid’i
sanatsal öncü olarak seçmişti. Miriam , dizi halinde yazdığı makalelerinde, zamanında anlaşılamayarak yalnız olan romantik şairin felsefi düşüncelerini ve şiirsel görüşlerini Polonyalılara hatırlatıyordu
