KARAKTER VE DEĞER EĞİTİMİ 11.HAFTA-1.DERS
Sunu İçeriği
Değer Eğitiminde Kullanılan Yaklaşımlar
1. Değerlerin Doğrudan Öğretimi ( Değer telkini, Davranış değiştirme 2. Değer Açıklama
3. Değer Analizi 4. Ahlaki Muhakeme
Temel demokratik değerlerin okul eğitiminin bir parçası olması gerektiği hemen herkesçe savunulan bir görüş olmasına karşın bu eğitimin nasıl yapılması gerektiği konusunda görüş farklılıkları
bulunmaktadır (Doğanay, vd. 2012 : 85).
Örneğin; karakter eğitimi çocuğun sağlam bir karaktere sahip olması için gerekli olan saygı ve sorumluluk değerlerine önem verirken, vatandaşlık eğitimi vatan ve milletine karşı sorumluluklarını yerine getirebilen kültürel değerleri içselleştirmiş bir insan olmasını hedef edinmektedir.
Çocuklara hangi değerlerin kazandırılacağı ile ilgili farklı hedefleri olan bu yaklaşımlar değerlerin nasıl öğretileceği noktasında farklı uygulamalar ortaya koysalar da keskin ayrımlara sahip değildirler. Bu da değerler eğitiminin çok yönlülüğünden kaynaklanmaktadır (Helstead and Taylor, 2000).
Önemli olan değerler eğitiminde tek bir yöntem veya metodun uygulanmasından ziyade farklı metot ve yöntemlerin bir arada kullanımının daha verimli olacağı öngörülmektedir (Kaymakcan ve Meydan, 2011: 34)
Değerler eğitimiyle ilgili alanyazın incelendiğinde, bu konudaki yaklaşımları üç temel kategoride toplayabiliriz.
Bunlar;
genel doğru kabul edilen değerleri öğrenciye aktarmayı hedefleyen tümdengelimci (değerlerin doğrudan öğretimi),
öğrencilerin kendi değerlerini oluşturmalarına yardım eden, bu yolla genel doğrulara öğrencileri ulaştırmaya çalışan tümevarımcı (değer analizi, değer belirginleştirme)
karakter eğitimi ile adil topluluk okulları gibi daha bütüncül ve her iki yaklaşımdan da istifade eden yönleri bulunan yaklaşımları da bütüncül yaklaşımlar ismiyle ele alınabilir
1. Değerlerin Doğrudan Öğretimi Yaklaşımı
Değerlerin doğrudan öğretimi yaklaşımında, yetişkinlerin çocuklara ahlaki değerleri doğrudan öğreterek, onların davranışlarını şekillendirme ve onlara iyi alışkanlıklar kazandırma görev ve sorumluluğu olduğu inancı yatmaktadır.
Bu değer anlayışının temelinde otoritenin kurallarına itaat anlayışı yatmaktadır (Halstead ve Taylor, 2000; akt: Doğnay, 2006: 267). Çocuk yetişkin ilişkisi bağlamında yaşanan baskılayan ilişkilerin hakim olduğu dışa bağlı evrede çocuğun saygı duygusunu tek yönlü olarak yaşadığını, çocuğun kuralları
kutsal ve değişmez olarak kabul ettiğini ileri süren Piaget’e göre, küçük çocuklar davranışları niyetlere göre değil, sonuçlara göre değerlendirmektedirler (Deniz, vd., 2007: 186).
Yetişkinler doğru ve gerekli olarak düşündükleri temel değerleri (adalet, doğruluk, dürüstlük vb.) belirlerler ve bunları telkine dayalı bir yaklaşımla efsanevi kahramanlar, öyküler, töresel oyunlar ve kahramanlık şarkıları aracılığıyla anlatım, gösteriler, alıştırma- tekrar yapma, didaktik soru sorma gibi yöntemleri kullanarak öğretirler.
Bu yaklaşım, tümdengelimci bir mantığa sahip olduğu için, önce kural veya genellemeler sunulur, daha sonra verilen örneklerle bu kural ve genellemeler desteklenir. (Taşpınar ve Atıcı, 2002: 36).
Değer eğitimi üzerinde çalışanlar değer eğitiminin, değerleri ortaya çıkarmak üzere etkinlik düzenleme ya da örtük program yoluyla değil; değerlerin doğrudan öğretimini savunurlar (Milson ve Ekşi, 2003:
105).
Doğrudan öğretim yaklaşımında, öğrenciye kazandırılacak hedefler, hedeflere ulaştırılacak etkinlikler için ayrılan zaman bellidir. Öğrencinin performansı izlenir ve öğrenciye anında dönüt verilerek öğrenci yönlendirilir.
Öğretim hedefleri, öğrencilerin yeteneklerine uygun materyallerin seçimi ve öğretimin basamak basamak ilerleyişi öğretmenin kontrolünde olmakla birlikte, etkileşim otoriterdeğildir. Öğrenci katılımı önemlidir. Öğrenme keyifli bir akademik atmosferde gerçekleşir (Senemoglu, 1997: 494).
Bu yaklaşımda önce benimsenmesi beklenen değer bir kural olarak ifade edilir, ardından da öğretim stratejileri yoluyla benimsetilmeye çalışılır (Kaymakcan ve Meydan, 2011: 35).
Bu yaklaşımda öğrenciyi öğrenmeye hazırlamak üzere öğrenme konusu üstüne dikkati çekme, ne öğrenileceği ve bunların nerelerde kullanılacağı hakkında öğrenciye bilgi vermeye dönük etkinlikler yer almakta ve önceki öğrenmeler ile yeni öğrenmeler arasında ilişki kurulmaktadır.
Yeni hedef davranışların kazandırılmasını sağlayacak açıklamalar, örnekler, sorular, demonstrasyonlar çeşitli araç ve gereçlerle sunulur. Öğrenilenlerin kalıcılığını arttırma ve yeni durumlarda
kullanılmalarını sağlamaya dönük etkinliklere yer verilir. (Senemoglu, 1997: 495-498).
Değerlerin doğrudan öğretiminde genel olarak iki yöntemden bahsedilebilir:
Değerlerin telkin edilmesi
Davranış değiştirme yöntemi (Kaymakcan ve Meydan, 2011: 36).
a. Değeri Telkin Etmek
Türk Dil Kurumu Güncel Türkçe Sözlükte "telkin, bir duyguyu, bir düşünceyi aşılama (isim). Bilinç dışı bir sürecin aracılığıyla, kişinin ruhsal veya fizyolojik alanıyla ilgili bir düşüncenin gerçekleştirilmesi (ruh bilimi).” şeklinde tanımlanmıştır. Telkin yaklaşımında, yetişkin tarafından iyi kabul edilen değerler tartışılmaksızın kurallar olarak ortaya konur, çeşitli örnekleme ve genellemelerle desteklenerek öğrenciler bunlara uymak için ikna edilir.
Öğrenciden önceden tespit edilen değerin doğruluk ya da yanlışlığını sorgulaması, farklı bağlamlarda nedenler ve sonuçlar üzerine fikir yürütmesi yerine değerin anlamını ve değer ile ilgili örnekleri bilip takdir etmesi beklenir. İstenen değerlere uygun davranış gerçekleştiğinde öğrenciler ödüllendirilerek değerleri benimsemeleri amaçlanır (Kaymakcan ve Meydan, 2011: 36).
Telkin yaklaşımında, şiirler, masallar, kahramanlar, hikâyeler, özlü sözler kullanılarak daha önceden belirlenmiş değerlerin belli bir program dâhilinde öğrenciye aktarılması ve bu içselleştirmesi amaçlanmıştır
Telkin yaklaşımının amacı, arzu edilebilir olduğu düşünülen belirli değerleri içselleştirebilmek ya da yerleştirmektir. Bu yaklaşıma göre değerler, kaynağı toplum ve kültür olan davranışın standartları veya kuralları olarak görülür .
Telkin yoluyla değerler öğretimi hikâye kitaplarında, romanlarda ve filmlerde bulunan kahramanlar vasıtasıyla gerçekleştirilir. Telkin yoluyla değer öğretiminde, örnek yaşam olayları, abide şahsiyetlerin hayat hikâyeleri, şiirler ve marşlar sınıf içi ya da sınıf dışı etkinliği olarak kullanılabilir (Aktepe ve Aktepe, 2009: 199).
Kahramanlar kullanılarak değerler zaman ve mekânın dışına çıkarak bireylere aktarılabilir. Sanchez'e göre, bir kahraman, eylemleri zaman içerisinde belirli bir noktada bir kültürün ahlaki ve etik
standartlarını yansıtan bir kadın veya erkektir.
Kahramanların örnekleştirdiği bazı değerler belirli zaman ve mekânları aşarlar, daha geniş ve evrensel olarak görülebilirler.
Kahramanlar vasıtası ile değerler eğitimi standart ders kitaplarını aşan çeşitli eğitim materyal ve prosedürlerinin kullanılmasını gerektirir. Çoklu ortam eğitimi ile kahramanların çok boyutlu özellikleri derinlemesine resmedilebilir
Değerler eğitimini telkin yoluyla gerçekleştirmek isteyen eğitimcilere göre değerler, toplum içerisindeki bireylerin davranışlarını belirleyen ve bu davranışlara rehberlik eden standartlaşmış kurallardır.
Bir öğrencinin değerli olması tamamen toplumsal kurumların standartlarını ve kurallarını kabul etmesine bağlıdır. Öğrenciler kendilerine telkin edilen değerleri, kabul ederek kendi değer sistemini oluşturur. Telkin sürecinde öğrenci alıcı ve tepki göstericidir
Bu yaklaşımın temelinde, yetişkinlerin çocuklara ahlaki değerleri doğrudan öğreterek onların davranışlarını şekillendirme ve iyi alışkanlıklar kazandırma görev ve sorumluluğu olduğu inancı yatmaktadır.
Bu yaklaşımda öncelikle kazandırılacak değer, belirlenmekte ve zamanlanmış ve programlanmış etkinlikler aracılığıyla bu değer kazandırılmaya çalışılmaktadır (Doğanay, 2011:236).
Bu yöntem uygulanırken amaç belirlenmeli, ölçütün ne olduğu belirlenmeli, davranışları pekiştirici yöntem seçilmeli, tartışmadan kaçınarak yöntem uygulanmalı, değerlendirmesi yapılarak gerektiğinde tekrarlama yapılmalıdır(Doğanay, 2011:238).
b.
Davranış Değiştirme Yöntemi
davranışçı yaklaşımın önemli kuramcılarından birisi olan, B. Frederic Skinner tarafından operant koşullanmadan esinlenerek geliştirilmiştir. Bireylerin davranışlarını değiştirmek/şekillendirmek için kullanılan bir yöntemdir
Bu yöntem ile değerler eğitimine başlanmadan önce, kazandırılmak istenen hedeflerin ve bu hedeflerin davranışsal tanımlarının yapılması önerilmektedir.
Örneğin, eğer öğrenciye “demokratik yaşayabilme” özelliği kazandırılmak isteniyorsa, bu özelliği kazanan öğrencilerin hangi davranışı göstermeleri gerektiği derse, üniteye başlamadan önce açık bir
şekilde ifade edilmelidir. Hedeflerin davranışsal tanımlarının yapılması öğretmeye ve öğrenilenleri geçerli bir şekilde ölçmeye yardım edecektir.
Bu yöntemde öğretmenin görevi davranışları biçimlendirmektir. Öğretmenler davranışları
biçimlendirebilmek için uygun teknikleri, pekiştireçleri ve ikincil pekiştireçleri (aferin, teşekkür ederim vb.) uygulamalıdırlar.
Ayrıca öğretmenler öğrenme ortamında öğrencilerin öğrenme hızlarındaki bireysel farklılıklar da göz önüne almalıdırlar. Değerler eğitimi sürecinde özellikle cezadan kaçınılmalıdır. Uygun davranışlar pekiştirilmeli, uygun olmayan davranışlar ise görmezlikten gelinmelidir (Senemoğlu, 1997: 175-178).
2. Değer Açıklamak
Hümanizme göre, merkezde insan vardır. Gerçeği bulmak bireyin yeteneğidir. Fakat gerçeğe ulaşma genel kabul görmüş şeyleri hemen kabullenme değil, bilimsel yöntemleri kullanma ile olur.
Hümanistik eğitim anlayışına göre, kişilerin algıları davranışlarını etkilemekte ve ona yön vermektedir.
Önemli olan geçmiş ya da gelecek değil yaşanılan andır.
Değer açıklama yaklaşımı, temelde "hümanistik psikoloji" ve "hümanistik eğitim" hareketinden ortaya çıkmıştır. Çünkü bu yaklaşım Gordon Allport, Abraham Maslow, Carl Rogers‘in fikir ve teorilerini uygulamaya yöneliktir
Değer açıklama yaklaşımının ana çıkış noktası, hem matematiksel düşünmeyi hem de duygusal farkındalığı kullanarak öğrencilerin kişisel davranış kalıplarını incelemek ve öğrencilerin değerlerini açığa çıkartıp bu değerleri gerçekleştirmelerinde onlara yardım etmektir.
Diğer taraftan değer açıklama yaklaşımının bir amacı da, öğrencilerin sahip oldukları değerlerin farkına varmalarını sağlamak, bu değerleri tanımlamak, değerler arasındaki ilişkileri fark ettirmek, değer çatışmalarını ortaya çıkartıp, bu çatışmaları çözmek, öğrencilerin kendi değerlerini başkalarıyla paylaşmalarını sağlamak ve kendi değer sistemlerine göre davranmaları konusunda öğrencileri cesaretlendirmektir (Superka vd., 1976 : 105).
Değer açıklama yaklaşımının ana kısımlarını açıklayan yedi aşamalı bir süreç vardır. Bu süreçleri şu şekilde sıralayabiliriz (Rokeach, 1975:123). Bunlar:
1. Bir seçimle yüz yüze kaldığında alternatifleri araştırmak.
2. Seçmeden önce muhtemel sonuçlarına önceden bakmak.
3. Diğerlerine bağlı olmaksızın kişinin kendi seçimini yapması.
4. Kişinin kendi tercih ve değerlendirmelerinin farkında olması.
5. Kişinin tercih ve seçimlerini başkalarına açıklamada istekli olması.
6. Seçim ve tercihlere uygun bir tarzda davranış göstermesi.
7. Bu tarzda tekrarlı bir şekilde davranış göstermesi.
Bu süreçler aşağıdaki değer tercihlerini işleme olarak yorumlanabilir.
1. Dar görüşlülük ya da kapalı görüşlülükten ziyade açık görüşlülük.
2. Geçmiş ya da mevcut zamandan ziyade gelecek zaman perspektifi.
3. Bağımlılık ve itaatten öte bağımsızlık ve özgürlük.
4. Kendini aldatmadan ziyade kendi kendinin farkında olma.
5. Korkaklıktan ziyade dik durma cesareti.
6. Mantıksal tutarlılık.
7. Güvensizlik ve bağımlı olmaktan ziyade güvenilirlik ve bağımsızlık (Rokeach, 1975:123) Dale’ye göre değer açıklaması; öğrencilerin yukarıda belirtilen yedi adımlık süreci takip ederek, kendi şahsi değerlerini açığa çıkarma yollarını ararlar.
Değer açıklamada öğretmenler öğrenci değerleri hakkında yargısızdırlar. Öğrencileri etkileme kaygısı ile öğretmenler, öğrenciler hangi değere ulaşırlarsa ulaşsınlar onlara saygı duyarlar (Dale ,1994:5).
Değer açıklama yaklaşımının içeriği ve öğretimi dört ana başlıkta toplanabilir. (Kirschenbaum, 2000:
4).
1. Arkadaşlık, aile, sağlık, kişisel zevkler, sosyal, kültürel ve siyasi bir konu öğretmenler, öğrenciler, grup liderleri ve grup üyeleri tarafından seçilir.
2. Öğretmenler, grup liderlerini, ebeveynleri ve bu konu hakkında diğer katılımcıları yazmaya, konuşmaya, tartışmaya sevk edecek veya teşvik edecek bir soru sorar veya bir etkinlik düzenlerler.
3. Etkinlik gerçekleştirme ve tartışma sürecinde öğretmen bütün görüşlere saygı duyulduğu psikolojik güven atmosferini sınıfta oluşturur.
4. Öğretmen sınıfta düzenlendiği etkinlikler aracılığıyla öğrencilerin seçilen konuyu, "Dar görüşlülük/Açık Görüşlülük", "Geçmiş veya mevcut zaman/Gelecek zaman",
"Bağımlılık/Özgürlük", "Kendini aldatma/Kendinin farkında olma", "Korkaklık/Dik durma",
"Mantıksal tutarsızlık/Mantıksal tutarlılık", "Güvensizlik/Güvenilirlik" açısından değerlendirmelerini sağlar.
Değer açıklama yaklaşımı kişinin neye değer verip, neye değer vermediğini, kendine uygun değerleri nasıl seçip ve nasıl doğruladığını, arkadaş ve çevre etkisinden bağımsız bir şekilde değer seçimini yaptığını ve bu seçtiği değere uygun davranış gösterip göstermediğini ortaya koyar. Bu yaklaşım; kişisel değerler ile ahlaki değerleri birbirinden ayırmadığı ve aralarındaki farkı ortaya koymada başarısız olduğu, doğru davranış ve yanlış davranış arasında ayrım yapmadığı, değerleri sadece açıkladığı fakat öğretmediği için eleştirilmiştir.
