Girifl
Androgenesis ya da gynogenesis yoluyla in vitro veya in situ uyart›mla bir çok bitkide haploid embriyo ve bitkilerin elde edilmesi bitki ›slah›nda önemli geliflmelere yol açmaktad›r. Çünkü haploidler ve bunlar›n kromozom say›lar›n›n katlanmas›yla elde edilen dihaploidler bir bitki materyalinde homolog kromozomlardaki resesiflerin dominant allelleri taraf›ndan maskelenmeden kolayca belirlenmesini sa¤lar. Bu durum genetik-sitolojik ve fizyolojik analizlerde araflt›r›c›lara ve ›slahç›lara büyük kolayl›klar sa¤lamaktad›r (1,2,3,4). Ayr›ca, ›slah aç›s›ndan
daha da önemlisi, genetik yap›n›n dura¤an hale getirilebilmesi için arka arkaya yap›lmas› gereken ve uzun y›llar alan kendileme ve seleksiyon safhalar›na gerek b›rakmayarak ›slah sürecini k›saltmas›d›r.
Bu güne kadar bir çok türde in vitro androgenesis yoluyla haploid eldesi baflar›yla uygulanm›fl (5) ve ›slah programlar›na entegre edilmifltir (6,7,8). Ancak, Cucurbitaceae familyas› türlerinde anter veya ovul kültürleriyle in vitro elde edilen haploidler genetik ve ›slah çal›flmalar›nda kullan›lacak düzeyde olmam›flt›r (9,10,11).
1980’li y›llarda gama ›fl›n› uygulanm›fl polenlerle tozlama
H›yarda (Cucumis sativus L.) Ifl›nlanm›fl Polenlerle Tozlama Yoluyla in situ Haploid Embriyo Uyart›m›
Gülat ÇA⁄LAR
KSÜ Ziraat Fakültesi, Bahçe Bitkileri Bölümü, Kahramanmarafl-TÜRK‹YE Kaz›m ABAK
Çukurova Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Bahçe Bitkileri Bölümü, Adana-TÜRK‹YE
Gelifl Tarihi: 22.07.1996
Özet: H›yarda ›fl›nlanm›fl polenlerle yap›lan tozlamalarla meyve tutumu, tohum oluflumu ve partenogenetik embriyo uyart›m› üzerine, polenlere uygulanan ›fl›n dozlar›n›n, ana ebeveyn olarak kullan›lan genotiplerin ve tozlamalar›n yap›ld›¤› mevsimin etkisi incelenmifltir.
Bu amaçla, 1992-93 ve 1993-94 y›llar›nda, polenlere 300, 450 ve 600 Gy gama ›fl›n› uygulanarak Qamar F1, Seraset F1, Dere ve Çengelköy çeflitlerinde y›l boyunca tozlamalar yap›lm›flt›r.
Polenlere uygulanan ›fl›n dozlar›,meyve tutumunu ve tohum oluflumunu etkilememifltir. Hibrit çeflitler her zaman aç›k tozlanan çeflitlere göre daha yüksek meyve tutumu sa¤lam›fllard›r. Tohum oluflumu en fazla Qamar F1 çeflidinde bulunmufltur. Tohum oluflumunda en yüksek de¤erlere haziran ay›nda ulafl›lm›flt›r. Her iki y›lda da en yüksek haploid embriyo uyart›m› 300 Gy ›fl›n dozu ile elde edilmifl, ›fl›n dozu yükseldikçe bu uyart›m azalm›flt›r. Haploid embriyo uyart›m› için uygun dönemin nisan-ekim aylar›
aras›ndaki s›cak devrede bafllad›¤›, ancak en yüksek uyart›mlar›n haziran ya da temmuz aylar›nda sa¤land›¤› saptanm›flt›r. Elde edilen embriyolar›n ço¤unlu¤unun globüler safhada oldu¤u görülmüfltür. Denemelerden elde edilen embriyolar›n sadece %25-35’i sert yap›da bulunmufltur. Bitkiye dönüflebilecek yap›da olan bu sert-beyaz embriyolar tüm çeflitlerde ço¤unlukla nisan ile ekim aylar›
aras›nda elde edilmifltir.
In situ Haploid Embryo Induction in Cucumber (Cucumis sativus L.) After Pollination By Irradiated Pollen
Abstract: In this study the effects of irradiation doses, maternal genotypes and season on fruit set, seed production and parthenogenetic embryo induction after pollination by irradiated pollen in cucumber were investigated. Qamar F1, Seraset F1, Dere and Çengelköy cultivars were pollinated throughout the years with the use of pollen exposed to gamma irradiation at 300, 450 and 600 Gy.
The irradiation doses did not affect fruit set or seed production. Hybrid genotypes set more fruits than open pollinated ones. Qamar F1 cultivar had the highest seed production. The highest seed production were realised in June. A 300-Gy dose led the highest haploid embryo induction for two successive years. It appeared that the higher the irradiation doses the lower the haploid induction.
The hot period between April and October was found to be the best season for haploid embryo induction. The highest haploid induction, however, was obtained in June or July. Most of the embryos were found in the globular stage. Of the total embryos obtained only 25-35% was the solid ones. In all genotypes the white-solid embryos that could be turned into plantlets were mostly obtained between April and October.
yaparak in situ uyart›mla haploid embriyolar›n elde edilmesi ve bunlar›n in vitro kültüre al›narak bitkiye dönüfltürülmesi üzerinde araflt›rmalar bafllam›flt›r. Bu yöntem tarla, meyve, sebze ve süs bitkilerine ait bir çok türde denenmifltir (12,13,14,15). Ayn› yöntemi Cucumis türlerinde deneyen araflt›r›c›lar, haploid embriyo uyart›m›
üzerine polenlere uygulanan ›fl›n dozlar›n›n, genotiplerin, tozlama zamanlar›n›n, hatta tozlamada her difli çiçek için kullan›lan polen miktar›n›n etkili oldu¤unu bildirmifllerdir (16,17,18,19,20). Kavunda, elde edilen embriyo ve bitki say›s›n›n yeterli düzeye ulaflmas› sonucunda bu yöntem art›k ›slah programlar›nda rutin olarak kullan›lmaya bafllanm›flt›r (21 ). Öteki Cucumis türlerinde henüz ›slah çal›flmalar›na yetecek düzeyde embriyo verimi ve bitki eldesi sa¤lanamam›fl olup, yöntemin verimlili¤ini art›rmaya yönelik çal›flmalar devam etmektedir.
Burada sunulan çal›flmada, h›yarda ›fl›nlanm›fl polenlerle yap›lan tozlamalarda meyve tutumu, tohum oluflumu ve partenogenetik embriyo uyart›m› üzerine polenlere uygulanan ›fl›n dozlar›n›n, ana ebeveyn olarak kullan›lan genotiplerin ve tozlamalar›n yap›ld›¤›
mevsimlerin etkileri incelenmifltir.
Materyal ve Metod
Bu araflt›rma Bahçe Kültürleri Araflt›rma Enstitüsünde (Erdemli-‹çel) 1992-94 y›llar› aras›nda yürütülmüfltür.
Materyal
Çal›flmada ikisi partenokarp meyve ba¤layan F1 hibrit Qamar ve Seraset çeflitleri, di¤erleri ise aç›k tozlanan yerli Dere ve Çengelköy çeflitleri olmak üzere dört genotip ana ebeveyn olarak kullan›lm›flt›r. ‹lk iki çeflit ginoik oldu¤u ve erkek çiçek vermedi¤i için son iki çeflit ayn› zamanda polen kayna¤› olarak da kullan›lm›flt›r.
Metod
Araflt›rman›n yap›ld›¤› iki y›l boyunca tohumlar birer ay aral›klarla ekilerek bütün y›l boyu tozlama yap›labilecek durumda bitki bulundurulmaya çal›fl›lm›flt›r. Bitkiler birinci y›l basit ›s›tmal› bir cam serada, ikinci y›l ise iklim kontrollu cam serada yetifltirilmifllerdir. Ancak, bölge koflullar›nda yüksek s›cakl›k ve onun neden oldu¤u hastal›k-zararl› bask›s› nedeniyle temmuz-eylül aylar›
aras›nda sa¤l›kl› bitki yetifltirmek mümkün olamam›flt›r.
Dikimde, s›ralar aras›nda ve s›ra üzerinde bitkiler aras›nda mesafeler 100+50x40 cm olmak üzere çift s›ral› dikim tekni¤i uygulanm›flt›r. Bitkiler belirli büyüklü¤e ulaflt›¤›nda ask›ya al›nm›fllard›r. Hibrit çeflitler tek gövdeli
yetifltirilirken, Dere ve çengelköy çeflitlerinin difli çiçeklerini daha çok yan dallarda oluflturmas› nedeniyle yan dal vermelerine izin verilmifl ve daha sonra bu dallarda 2-3 göz üzerinden budama yap›lm›flt›r (22).
Polen kayna¤› olarak kullan›lacak olan Dere ve Çengelköy çeflitlerine ait polenlerin çimlenme yüzdeleri aras›nda önemli bir fark görülmedi¤inden daha sonraki tozlamalarda iki çeflide ait polenler kar›flt›r›larak kullan›lm›flt›r. Erkek çiçek tomurcuklar› anthesisten bir gün önce toplanm›fl, taç ve k›smen çanak yapraklar›ndan ayr›larak petrilere konmufl, ›fl›nlamaya haz›r duruma getirilmifltir. lfl›n kayna¤›na (Cobalt 60) yerlefltirilen petrilerdeki anterlere toplam 300, 450 ve 600 Gray olmak üzere üç farkl› dozda gama ›fl›n› uygulanm›flt›r.
Ifl›nlamalar iki y›lda da bitkilerin erkek ve difli çiçek verme durumuna ba¤l› olarak yaklafl›k 15-30 günlük aral›klarla Çukurova Üniversitesi T›p Fakültesi Radyotera- pi Anabilim Dal›na ait ›fl›n kayna¤›nda yap›lm›flt›r.
Ifl›n uygulanan tomurcuklar, ›fl›n uygulamas›n› izleyen gece bekletilerek anterlerin olgunlaflmas› ve patlamas›
sa¤lanm›flt›r. Ifl›nlaman›n ertesi günü (O.gün) anterleri aç›lm›fl olan bu tomurcuklar›n diflicik tepesine sürtülmesiyle tozlamalar yap›lm›flt›r. Tozlamadan artan tomurcuklar n-pentana band›r›larak çiçek tozlar›n›n dökülmesi sa¤lanm›flt›r (23). Bu çiçek tozlar›
buzdolab›nda saklanarak daha sonraki günlerdeki tozlamalarda kullan›lm›flt›r. Difli çiçekler, yabanc› polen giriflinin önlenmesi amac›yla anthesisten bir gün önce ve tozlaman›n da hemen arkas›ndan alüminyum bir pensle kapat›lm›fllard›r. Tozlama sonucu oluflan meyveler 3-4 hafta sonra hasat edilmifltir. Meyveler içerisindeki tohumlar ç›kar›larak mikroskop alt›nda tek tek aç›l›p içlerindeki embriyolar incelenmifltir.
Bulgular
l. Meyve Tutumu: Tablo 1’de görüldü¤ü gibi çal›flman›n birinci y›l›nda meyve tutumu Qamar F1 ve Seraset F1 çeflitlerinde s›ras›yla ortalama % 66.4 ve % 55.5 olmufltur. Dere ve Çengelköy çeflitlerindeki meyve tutumu da s›ras›yla ortalama % 33.3 ve % 43.4 olarak gerçekleflmifltir. ‹kinci y›l Qamar F1 ve Seraset F1 çeflitlerinde yaklafl›k % 79 oran›nda meyve tutumu sa¤lan›rken, Dere ve Çengelköyde yaklafl›k % 51-52 olmufltur (Tablo 2). Her iki tablodan anlafl›laca¤› üzere, meyve tutum oran› aç›k tozlanan çeflitlerde hiçbir zaman F1 hibritlerin düzeyine ulaflamam›flt›r. Bu durum ana
Tablo 1. Mevsime ba¤l› olarak 4 genotipte de¤iflik dozlarda ›fl›nlanm›fl polenlerle tozlanan ve meyve ba¤layan çiçek say›lar› ile meyve tutum oranlar›
(1992-93).
Genotipler Qamar Seraset Dere Çengelköy
Aylar Dozlar TÇS TMS MTO TÇS TMS MTO TÇS TMS MTO TÇS TMS MTO
300 14 6 42.9 27 6 22.2 13 6 46.2
N‹SAN 450 - - - - - - - - - - - -
600 - - - - - - - - - - - -
300 10 7 70.0 5 1 20.0 23 2 8.7 13 3 23.1
MAYIS 450 8 5 62.5 2 1 50.0 9 3 33.3 6 4 66.6
600 5 4 80.0 2 2 100.0 9 7 77.7 5 2 40.0
300 14 12 85.7 13 12 92.3 7 4 57.1 10 5 50.0
HAZ‹RAN 450 13 10 76.9 13 10 76.9 8 5 62.5 11 6 54.5
600 13 11 84.6 14 11 78.6 7 3 42.9 5 2 40.0
300 5 3 60.0 5 3 60.0 - - - - - -
EYLÜL 450 4 3 75.0 6 5 83.0 - - - - - -
600 4 3 75.0 5 2 40.0 - - - - - -
300 11 9 81.0 11 8 72.7 5 1 20.0 6 1 16.7
EK‹M 450 11 6 54.6 9 7 77.8 6 1 16.7 5 1 20.0
600 11 8 72.7 11 7 70.0 1 0 0.0 1 0 0.0
300 11 9 81.8 11 6 54.6 12 0 0.0 16 7 43.8
KASIM 450 9 9 100.0 12 8 66.7 9 3 33.3 11 6 54.5
600 10 4 40.0 14 3 21.4 7 0 0.0 15 4 26.7
300 8 4 50.0 9 7 77.8 10 4 40.0 15 8 53.3
ARALIK 450 13 6 46.2 8 4 50.0 10 6 60.0 15 14 93.3
600 11 7 63.6 8 3 37.5 10 5 50.0 14 5 35.7
300 6 6 100.0 5 2 40.0 8 5 62.5 7 2 28.6
OCAK 450 4 3 75.0 6 2 33.3 3 1 33.3 6 3 50.0
600 2 0 0.0 4 2 50.0 8 3 37.5 7 2 28.6
300 4 1 25.0 5 0 0.0 5 0 0.0 2 1 50.0
fiUBAT 450 6 6 100.0 5 4 80.0 4 0 0.0 4 1 25.0
600 7 5 71.4 6 4 66.7 2 0 0.0 4 2 50.0
300 1 0 0.0 1 0 0.0 1 0 0.0 1 0 0.0
MART 450 4 1 25.0 2 1 50.0 3 3 100.0 2 0 0.0
600 7 2 28.6 2 1 50.0 7 2 28.6 2 0 0.0
TOPLAM 226 150 66.4 220 122 55.5 174 58 33.3 196 85 43.4
TÇS: Tozlanan çiçek say›s› (adet); TMS: Tutan meyve say›s› (adet)
MTO:Meyve tutum oran› (%); -: Yeterli difli çiçek ya da polen olmad›¤›ndan tozlama yap›lmad›.
Tablo 2. Mevsime ba¤l› olarak 4 genotipte de¤iflik dozlarda ›fl›nlanm›fl polenlerle tozlanan ve meyve ba¤layan çiçek say›lar› ile meyve tutum oranlar›
(1993-94).
Genotipler Qamar Seraset Dere Çengelköy
Aylar Dozlar TÇS TMS MTO TÇS TMS MTO TÇS TMS MTO TÇS TMS MTO
300 22 17 77.3 21 16 76.2 17 8 47.1 22 14 63.6
N‹SAN 450 21 20 95.2 22 17 77.3 17 8 47.1 21 11 52.4
600 20 8 40.0 22 15 68.2 16 10 62.5 18 9 50.0
300 8 5 62.5 9 9 100.0 8 8 100.0 8 8 100.0
MAYIS 450 8 7 87.5 9 9 100.0 8 6 75.0 7 5 71.4
600 8 5 62.5 8 5 62.5 8 5 62.5 3 0 0.0
300 6 5 83.5 6 5 83.3 6 2 33.3 6 1 16.7
HAZ‹RAN 450 6 4 66.7 6 5 83.3 6 2 33.3 6 2 33.3
600 6 6 100.0 6 5 83.3 6 2 33.3 6 3 50.0
300 3 1 33.3 3 1 33.3 3 0 0.0 3 0 0.0
TEMMUZ 450 3 3 100.0 3 2 66.7 3 0 0.0 3 0 0.0
600 3 6 100.0 3 2 66.7 3 0 0.0 3 0 0.0
300 8 7 87.5 8 7 87.5 - - - - - -
EYLÜL 450 8 8 100.0 8 7 87.5 - - - - - -
600 9 9 100.0 8 7 87.5 - - - - - -
300 4 4 100.0 3 1 33.3 3 0 0.0 3 1 33.3
EK‹M 450 3 3 100.0 3 1 33.3 3 0 0.0 2 0 0.0
600 6 4 66.7 5 5 100.0 3 0 0.0 1 1 100.0
300 3 1 33.3 3 3 100.0 3 1 33.3 5 1 20.0
KASIM 450 3 0 0.0 3 0 0.0 5 0 0.0 3 0 0.0
600 3 0 0.0 3 1 33.3 3 0 0.0 3 0 0.0
300 4 4 100.0 4 4 100.0 4 4 100.0 4 4 100.0
ARALIK 450 4 3 75.0 4 4 100.0 4 4 100.0 4 4 100.0
600 4 4 100.0 4 4 100.0 4 3 75.0 4 4 100.0
300 4 4 100.0 4 4 100.0 4 4 100.0 4 4 100.0
OCAK 450 4 4 100.0 4 4 100.0 4 4 100.0 4 4 100.0
600 4 4 100.0 4 4 100.0 4 3 75.0 4 4 100.0
300 4 4 100.0 4 4 100.0 4 3 75.0 4 1 25.0
fiUBAT 450 4 4 100.0 4 4 100.0 4 4 100.0 4 0 0.0
600 4 4 100.0 4 3 75.0 4 2 50.0 4 0 0.0
300 2 1 50.0 2 2 100.0 2 0 0.0 2 1 50.0
MART 450 2 2 100.0 2 1 50.0 2 0 0.0 2 2 100.0
600 2 2 100.0 2 1 50.0 2 0 0.0 2 2 100.0
Toplam 203 160 78.8 204 162 79.4 163 83 50.9 165 86 52.1
ebeveyn olarak kullan›lan genotipin meyve tutumuna etkisini aç›kça ortaya koymaktad›r.
Yine Tablo 1 ve 2’de görüldü¤ü gibi, iki y›l boyunca yap›lan tozlamalarda, kullan›lan her üç ›fl›n dozunda da meyve tutumu sa¤lanabilmifltir. Özellikle, ikinci y›l›n hemen bütün dönemlerinde üç ›fl›n dozunda da, tozlanan çiçekler % 100’e varan oranlarda meyve ba¤lam›fllard›r.
Buna göre ›fl›nlanm›fl polenlerle tozlanan çiçeklerin meyve ba¤lamas›nda, polenlere uygulanan 600 Gray’e kadar olan
›fl›n dozlar› önemli bir farkl›l›k yaratmam›flt›r.
Ifl›nlanm›fl polenlerin kaç gün süreyle tozlamalarda kullan›labilece¤inin saptanmas› da yeterli say›da meyve tutumunun sa¤lanabilmesi bak›m›ndan önemlidir. Tablo 3’den de anlafl›laca¤› üzere, ›fl›nlanm›fl polenlerle yap›lacak tozlamalarda yeterli oranda meyve tutumunun
sa¤lanabilmesi için, polenlerin ›fl›nlama iflleminden hemen sonraki üç gün süre ile kullan›labilece¤i belirlenmifltir. Üç günden fazla bekletilen polenlerle yap›lan tozlamalarda meyve ba¤layan çiçek say›s› h›zla düflmektedir.
2.Tohum Oluflumu: Ifl›nlanmam›fl (kontrol) polenlerle tozlama sonucu oluflan ve yaklafl›k 3-4 hafta sonra hasat edilen meyvelerdeki tohumlar›n içleri normal embriyolar taraf›ndan doldurulmufl, tohum kabu¤u hafif sertleflmifl- ken, ›fl›nlanm›fl polenlerle tozlama sonucu oluflanlarda tohum kabuklar›n›n daha yumuflak ve hemen hepsinin içlerinin bofl oldu¤u görülmüfltür. Yap›lan istatistiksel analizlerde, her iki y›lda da meyve bafl›na ortalama tohum say›s› üzerine, polenlere uygulanan farkl› ›fl›n dozlar›n›n etkisi önemsiz olurken, çeflitlerin ve uygulamalar›n yap›ld›¤› aylar›n etkisi önemli bulunmufltur (Tablo 4 ve 5).
Tablo 3. 4 genotipte ›fl›nlanm›fl de¤iflik yafltaki polenlerle tozlanan ve meyve ba¤layan çiçek say›lar›.
Çeflit 0. gün 1. Gün 2. Gün 3. Gün
TÇS TMS MTO TÇS TMS MTO TÇS TMS MTO TÇS TMS MTO
Qamar 129 94 72.9 71 44 61.9 20 12 60.0 6 0 0.0
Seraset 136 80 58.8 61 28 45.9 18 13 72.2 5 1 20.0
Dere 93 35 37.6 68 17 25.0 11 6 54.5 2 0 0.0
Çengelköy 138 72 52.2 46 11 23.9 10 2 20.0 2 0 0.0
Toplam 496 281 56.7 246 100 40.7 59 33 55.9 15 1 6.7
TÇS: Tozlanan çiçek say›s› (adet) TMS: Tutan meyve say›s› (adet) MTO: Meyve tutum oran› (%)
Tablo 4. Mevsime ba¤l› olarak ›fl›nlanm›fl polenlerle tozlama sonucu 4 genotipte elde edilen meyve bafl›na ortalama tohum say›s›
(adet) (1992-93)
Çeflitler
Aylar Qamar Seraset Dere Çengelköy Ortalama
May›s 438.73 234.50 202.93 245.93 280.52 ab Haziran 312.20 298.06 335.40 297.96 310.90 a
Ekim 253.70 74.55 123.33 14.33 116.48 cd
Kas›m 66.23 14.13 10.90 88.30 44.89 cd
Aral›k 369.20 87.43 81.00 129.16 166.70 bc
Ocak 37.56 6.50 24.63 88.73 39.35 cd
fiubat 10.80 1.93 0.00 17.83 7.64 d
Mart 1.17 4.70 34.60 0.00 10.12 d
Ortalama 186.19 90.25 101.60 110.28
a b b ab
D%1 (Çeflit): 81.28; D%1 (Aylar): 125.25
Tablo 5. Mevsime ba¤l› olarak ›fl›nlanm›fl polenlerle tozlama sonucu 4 genotipte elde edilen meyve bafl›na ortalama tohum say›s›
(adet) (1993-94) Çeflitler
Aylar Qamar Seraset Dere Çengelköy Ortalama Nisan 195.83 111.83 194.23 177.57 169.87 abc May›s 275.10 111.77 245.00 231.47 217.34 ab Haziran 293.93 157.93 300.33 239.23 247.86 a
Temmuz 259.67 144.67 0.00 0.00 101.09 cd
Ekim 222.37 54.07 0.00 108.33 96.19 cd
Kas›m 8.67 16.77 53.67 11.67 22.70 d
Aral›k 325.60 119.20 146.27 151.77 185.71 abc
Ocak 256.93 68.03 101.83 95.26 130.51 bcd
fiubat 198.87 56.73 83.50 7.00 86.53 cd
Mart 227.50 96.67 0.0 0.00 81.04 cd
Ortalama 226.50 94.36 112.47 102.20
a b b b
D%1 (Çeflit): 81.28; D%1 (Aylar): 125.25
Tablo 4 ve 5’den de izlenebilece¤i gibi, meyve bafl›na en fazla tohum 1. y›l 186 adet, 2. y›l 226 adet olmak üzere Qamar Fl çeflidinden al›nm›flt›r. Öteki çeflitlerde bu say›
90-112 adet aras›nda de¤iflmifltir. Seraset F1 çeflidi meyve bafl›na en az say›da tohum içeren genotip olmufltur.
Tozlamalar›n yap›ld›¤› mevsimin tohum oluflumu üzerine etkisi incelendi¤inde en yüksek de¤erlerin haziran ay›nda elde edildi¤i görülmektedir (meyve bafl›na l. y›l ortalama 310.9, 2. y›l 247.9 adet tohum). En düflük tohum verimi k›fl aylar›nda olurken, kas›m aylar›ndaki düflük tohum verimi de dikkat çekmifltir (Tablo 4 ve 5).
3. Embriyo uyart›m›: Denemede kullan›lan tüm genotiplerde, her ›fl›n dozunda ve y›l›n tozlama yap›labilen tüm aylar›nda embriyo uyart›m› sa¤lanm›flt›r. Tohumlar içerisindeki embriyolar›n normalden daha küçük oldu¤u ve embriyo tafl›yan tohumlar›n hiçbirisinin endosperm bulundurmad›¤› görülmüfltür. Bu nedenle, elde edilen embriyolar›n döllenme olmaks›z›n sadece bir uyart›m sonucu meydana geldi¤i ve dolay›s›yla haploid oldu¤u düflünülmüfltür. lki y›l süresince yap›lan tozlamalar sonucu 4 genotipte elde edilen embriyo say›lar› ile meyve bafl›na düflen embriyo miktarlar› Tablo 6’da verilmifltir. Her iki y›lda da embriyo uyart›m› üzerine genotiplerin etkisi istatistiksel olarak önemli ç›kmazken, ›fl›n dozlar› ile uygulamalar›n yap›ld›¤› aylar›n etkileri % 1 düzeyinde önemli olmufltur (Tablo 7 ve 8). Polenlere uygulanan 300 Gy ›fl›n dozu meyve bafl›na 1. y›lda 1.66 adet, 2. y›lda ise 2.66 adet haploid embriyo uyart›m› yaparak en baflar›l›
sonucu ve›mifltir. Ifl›n dozu yükseldikçe embriyo uyart›m›
düflmüfltür. 600 Gy ›fl›n dozu meyve bafl›na 1. y›lda 0.58 ve 2. y›lda 0.73 adet embriyo oluflumu ile en düflük uyart›m› yapm›flt›r. Tüm çeflitlerde meyve bafl›na ortalama embriyo say›lar› y›l içerisinde aylara göre büyük de¤iflim
göstermifltir. Özellikle nisan-ekim aylar› aras›nda haploid embriyo say›s› oldukça yüksek bulunmufltur. I. y›lda meyve bafl›na 3.10 adet embriyo ile haziran ay›, 2. y›lda ise meyve bafl›na 4.28 adet embriyo ile temmuz ay› en baflar›l› dönemler olarak belirlenmifltir (Tablo 7 ve 8).
lkinci y›lda nisan-temmuz aylar› aras›nda elde edilen meyve bafl›na haploid embriyo say›lar›n›n istatistiksel olarak ayn› gruba girdi¤i görülmüfltür. So¤uk aylarda ise her iki y›lda da meyve bafl›na ortalama embriyo say›s›
1.00’›n alt›na düflmüfltür.
Eylül ay›nda yerli çeflitlerde sa¤l›kl› bitkiler yetifltirilemedi¤inden sadece hibrit çeflitlerde tozlamalar
Tablo 6. Toplam embriyo say›lar› ile meyve bafl›na ortalama embriyo miktarlar›
Toplam embriyo (adet) Meyve bafl›na embriyo (adet) Çeflitler 1992-93 1993-94 1992-93 1993-94
Qamar 282 422 1.88 2.64
Seraset 198 405 1.62 2.50
Dere 90 165 1.55 2.16
Çengelköy 179 186 2.11 1.99
Toplam 749 1178
Ortalama 1.82 2.32
Tablo 7. Farkl› dozlarda ›fl›nlanm›fl polenlerle uyart›m sonucu mevsime ba¤l› olarak meyve bafl›na elde edilen ortalama embriyo say›s› (adet) (1992-93)
Ifl›n Dozlar›
Aylar 300 Gy 450 Gy 600 Gy Ortalama
May›s 2.24 0.66 1.05 1.32 b
Haziran 4.52 3.12 1.65 3.10 a
Ekim 2.07 1.44 0.29 1.27 b
Kas›m 0.52 0.42 0.11 0.34 b
Aral›k 1.96 0.82 0.86 1.21 b
Ocak 0.78 0.46 0.58 0.60 b
fiubat 1.00 0.08 0.13 0.40 b
Mart 0.00 0.25 0.00 0.08 b
Ortalama 1.66 0.91 0.58
a ab b
D%1 (Dozlar): 0.77; D%1 (Aylar): 1.59
Tablo 8. Farkl› dozlarda ›fl›nlanm›fl polenlerle uyart›m sonucu mevsime ba¤l› olarak meyve bafl›na elde edilen ortalama embriyo say›s› (adet) (1993-94)
Ifl›n Dozlar›
Aylar 300 Gy 450 Gy 600 Gy Ortalama
Nisan 4.90 2.95 2.32 3.39 ab
May›s 3.91 2.04 0.90 2.28 ab
Haziran 5.48 2.63 1.33 3.15 ab
Temmuz 8.00 3.54 1.29 4.28 a
Ekim 0.13 0.08 0.06 0.09 b
Kas›m 1.33 0.00 0.00 0.44 b
Aral›k 1.81 0.42 0.73 0.99 ab
Ocak 0.19 0.25 0.08 0.18 b
fiubat 0.15 0.06 0.58 0.27 b
Mart 0.75 1.12 1.12 0.62 b
Ortalama 2.66 1.30 0.73
a ab b
D%1 (Dozlar): 1.46; D%1 (Aylar): 3.39
yap›labilmifltir. Bu nedenle istatistiksel olarak de¤erlendirilmeyen ve tablolarda gösterilemeyen bu dönemde, özellikle 300 Gy ›fl›n dozuyla hibrit çeflitlerde meyve bafl›na 1 . y›lda 3.30 adet 2. y›lda ise 6.57 adet olmak üzere oldukça yüksek oranda haploid embriyo uyart›m› sa¤land›¤› görülmüfltür.
4. Embriyolar›n de¤iflik geliflme safhalar›nda bulunma durumu: H›yar embriyolar›n›n geliflme dönemleri olan globüler, yürek, torpedo ve kotiledon safhalar›n›n her birinde çok say›da embriyoya rastlanm›flt›r. Ancak, bu embriyolardan globüler ve yürek safhas›nda olanlar›n baz›lar› sert-beyaz ve bitkiye dönüflebilecek bir yap›da olurken, baz›lar› bitkiye dönüflme yetene¤inde olmayan yumuflak bir yap›ya sahip olmufltur. Embriyolar›n sert ya da yumuflak olmas› veya geliflme döneminin bafllang›c›nda ya da ileri geliflme safhalar›nda bulunmas›, genotiplere ve uyart›mda kullan›lan ›fl›n dozlar›na göre önemli bir farkl›l›k göstermemifltir. Dört genotipe ait de¤iflik geliflme safhalar›nda bulunan embriyo say›lar› y›llara göre Tablo 9 ve 10’da verilmifltir.
Embriyolar›n ço¤u globüler safhada bulunurken, yürek ya da daha ileri geliflme dönemindeki embriyo say›lar› daha az olmufltur. Az say›da da olsa iyi geliflmifl torpedo ya da baz›lar› klorofil içeren kotiledon safhas›na ulaflm›fl embriyolar yan›nda, sert-beyaz anormal flekilli embriyolarla yumuflak-renksiz endosperm benzeri yap›lara da rastlanm›flt›r. Bitkiye dönüflebilecek yap›daki sert embriyolar›n oran› birinci y›l % 34.1, ikinci y›l % 21.0 olmufltur. ‹kinci y›l özellikle nisan ay›nda tüm çeflitlerde bir önceki y›la göre çok say›da embriyo elde edilmifl, ancak bunlar›n % 80’den fazlas›n›n yumuflak
oldu¤u görülmüfltür. Bu durum, ikinci y›ldaki sert embriyo oran›n›n genel olarak birinci y›la göre çok düflük ç›kmas›na neden olmufltur.
Embriyolar›n ço¤unun yumuflak olmas› ve bu yüzden bitkiye dönüflmemesi üzerine, meyvelerin daha geç hasat edilerek bitki üzerinde uzun süre kalmas›n›n bitkiye dönüflebilecek yetenekte sa¤l›kl› embriyo oluflumunun art›r›lmas›na etkisi araflt›r›lm›flt›r. Ancak, hasat süresinin 5-6 hafta kadar uzat›lmas› bu aç›dan herhangi bir olumlu etki yapmad›¤› gibi özellikle s›cakl›klar›n yüksek oldu¤u dönemlerde nekroze embriyolar›n say›s›n›n artmas›na da yol açm›flt›r.
Tart›flma
Bu çal›flmada ana ebeveyn olarak kullan›lan genotipler ile mevsimlerin h›yarda meyve tutumu üzerine etkili olduklar› bulunmufltur. Hibrit çeflitler her dönemde aç›k tozlanan yerli çeflitlerden daha fazla meyve ba¤lam›fllard›r. Bu durum hibrit çeflitlerin aç›k tozlanan çeflitlere göre olumsuz koflullardan (düflük-yüksek s›cakl›klar ile hastal›k-zararl›lar gibi) daha az etkilenmesinden kaynaklanm›flt›r. ‹kinci y›l bitkilerin iklim kontrollu cam serada yetifltirilmesi özellikle k›fl aylar›ndaki meyve tutum oran›n› artt›rm›fl ve tüm genotiplerde % 100’e varan oranlara ulafl›lm›flt›r. Buna karfl›n bölgemiz koflullar›nda yaz ve sonbahar aylar›ndaki afl›r› nem ve s›caklar ile hastal›klar›n yo¤un bask›s› nedeniyle, özellikle yerli çeflitlerde 0 (s›f›r) gün yafll› polenler kullan›lmas›na ra¤men, baz› tozlamalarda meyve tutumu sa¤lanamam›flt›r. Önceki çal›flmalarda da mevsim ve
Tablo 9. Geliflme dönemlerine göre haploid embriyo say›lar› (1992- 93)
Embriyolar Qamar Seraset Dere Çengelköy Topl.-ort.
Toplam embriyo 282 199 90 179 750
sert globüler 37 41 19 31 128
sert yürek 37 25 9 21 92
torpedo 11 - - - 11
kotiledon 5 6 5 7 23
sert anormal flekilli - 1 - 1 2
yumuflak globüler 87 51 29 44 211
yumuflak yürek 91 57 24 63 235
yumuflak endosperm 14 18 4 12 48
benzeri
sert embriyo oran› % 31.9 36.7 36.7 33.5 34.1 yumuflak embriyo oran› % 68.1 63.3 63.3 66.5 65.9
Tablo 10. Geliflme dönemlerine göre haploid embriyo say›lar› (1993- 94)
Embriyolar Qamar Seraset Dere Çengelköy Topl.-ort.
Toplam embriyo 422 405 165 186 1178
sert globüler 50 38 28 12 117
sert yürek 50 22 7 13 92
torpedo 2 - 1 2 5
kotiledon 8 6 4 5 23
sert anormal flekilli 4 3 1 2 10
yumuflak globüler 188 221 95 95 599
yumuflak yürek 106 104 28 46 284
yumuflak endosperm 14 11 1 11 37
benzeri
sert embriyo oran› % 27.0 17.0 24.8 18.3 21.0 yumuflak embriyo oran› % 73.0 83.0 75.2 81.7 79.0
genotipin meyve tutumu üzerine benzer flekilde etkili oldu¤u bildirilmifltir (24). ‹ki y›ll›k uygulama sonuçlar›na göre, meyve tutum oranlar›n›n polenlere uygulanan farkl›
›fl›n dozlar›ndan etkilenmemesi, araflt›rmada kullan›lan
›fl›n dozlar›n›n fazla yüksek olmamas›ndan kaynaklanm›flt›r. Nitekim, önceki çal›flmalarda da 500- 700 Gy’e kadar olan ›fl›n dozlar›n›n meyve tutumunu önemli ölçüde etkilemedi¤i bildirilmifltir (25,26). Van Den Boom ve Den Nijs (27) h›yarda 2 kGy dozda bile % 50 meyve tut›unu sa¤lanabilece¤ini ve lethal etkinin 4 kGy’de bafllad›¤›n› vurgulam›fllard›r.
Tozlamada kullan›lan polenlerin muhafaza süresi artt›kça meyve tutumu azalm›flt›r. Taze polenler (0 gün yafll›) kullan›ld›¤›nda % 100’e varan oranda meyve tutumu sa¤lanabilmifltir. Bu oran polen yafl›yla ters orant›l› olarak de¤iflmifl ve genellikle 2 günden daha yafll›
polenler meyve tutumu için gerekli uyart›m›
sa¤layamam›fllard›r. Bu durum karpuzda yap›lan önceki çal›flmalarda da belirlenmifltir (28,29).
Bu çal›flmada kullan›lan ›fl›n dozlar› meyvelerin içerdi¤i tohum say›s› üzerine önemli bir etki yapmam›flt›r.
Halbuki, h›yarda 300-900 Gy dozlar›nda ›fl›nlanan polenlerle yap›lan tozlamalarda (30) ve karpuzda 400 Gy’e do¤ru yükselen ›fl›n dozlar›yla yap›lan tozlamalarda elde edilen tohum say›s›n›n azald›¤› bildirilmektedir (29).
Bizim sonuçlar›m›zla önceki çal›flmalar›n sonuçlar›
aras›nda görülen bu farkl›l›¤›n, tozlamada kullan›lan polen miktar› ve kalitesi ile ilgili olmas› kuvvetle olas›d›r.
Nitekim, h›yarla ayn› familyadan olan kavunda yap›lan çal›flmalarda tozlamada bir difli çiçek için daha fazla say›da erkek çiçek tomurcu¤u kullan›lmas›n›n tohum say›s›n›
önemli ölçüde artt›rd›¤› bildirilmifltir (16). Meyve bafl›na tohum say›lar› her iki y›lda da ilkbahar ve erken yaz aylar›nda (en fazla haziran ay›nda) yüksek olmufltur. Bu durum, ilkbahar ve erken yaz aylar›n›n h›yar›n yetiflme koflullar›na en uygun iklimsel özelliklere sahip dönemler olmas›ndan kaynaklanm›flt›r. Ayr›ca, k›fl aylar›ndaki düflük s›cakl›klar ile yaz aylar›ndaki yüksek s›cakl›klar tozlamada kullan›lan polenlerin canl›l›¤›n› ve çimlenme yetene¤ini olumsuz etkilemektedir (22). Meyve bafl›na en fazla tohumun iki y›lda da Qamar F1 çeflidinden elde edilmesi ana ebeveyn olarak kullan›lan genotiplerin etkili oldu¤unu göstermektedir. Polenlere uygulanan ›fl›n dozlar› meyve tutumu ve toh›un oluflumunu etkilemezken, embriyo uyart›m›nda çok önemli rol oynam›flt›r. Nitekim, 300 Gy
›fl›n dozu ortalama 2.66 adet/meyve ile en yüksek
embriyo uyart›m›n› sa¤larken, en yüksek doz olan 600 Gy’de bunun yaklafl›k 1 /3’ü düzeyinde bir uyart›m sa¤lanm›flt›r. Bu bulgu çeflitli bitkilerde ›fl›n dozu yükseldikçe embriyo uyart›m›n›n azald›¤›n› bildiren daha önceki çal›flmalar›n bulgular›yla benzerdir (12,14,15,30,31). Baz› araflt›r›c›lar haploid embriyo uyart›m›nda ana ebeveyn olarak kullan›lan genotipin baz›
türlerde önemli oldu¤unu bildirmifllerdir (12,18,19,20).
Bizim çal›flmam›zda ise, kullan›lan her 3 ›fl›n dozuyla 4 genotipte de haploid embriyolar elde edilmifl ve çeflitler aras›nda meyve bafl›na haploid embriyo say›s› bak›m›ndan önemli bir fark bulunmam›flt›r. Bu sonuç oldukça önemli olup çal›flmada izlenen ve baflar›l› sonuç veren bu tekni¤in genotip seçici olmad›¤›n› gösteren bir iflarettir. Nitekim, daha sonra yerli ve yabanc› birçok genotip kullanarak yapt›¤›m›z çal›flmalarda da yöntemin genotip seçici olmad›¤› do¤rulanm›flt›r (32,33).
Nisan-ekim aylar› aras›ndaki dönemde tüm çeflitlerde oldukça yüksek oranda embriyo elde edilmifltir. Örne¤in temmuz ay›nda Qamar Fl çeflidinde meyve bafl›na 20.0 adet embriyo gibi oldukça iyi bir düzeye ulafl›labilmifltir.
Bu durum s›cak aylar›n embriyo uyart›m›ndaki olumlu etkisini göstermektedir. H›yarda, haploid embriyo uyart›m›n›n s›cak dönemlerde artmas›na iliflkin bu bulgular kavunda elde edilen önceki bulgularla paralellik göstermektedir (20,24)
Embriyolar›n geliflmelerini tamamlam›fl olmas› ya da ileri geliflme dönemlerinde bulunmalar›, bunlar›n bitkiye dönüflmelerinin kolay olmas› bak›m›ndan çok önemlidir.
Bu çal›flmada çok say›da embriyo elde edilmesine karfl›n bunlardan ço¤u globüler safhada bulunmufltur. Yürek ve kotiledon gibi ileri geliflim safhalar›ndaki embriyolara daha az say›da rastlanm›flt›r. Bu durum tohum içinde embriyo ve endospermin hiç bir zaman birarada bulunmamas›ndan kaynaklanabilir (24). Yine, bu çal›flmada çok say›da yumuflak embriyolara rastlan›lm›flt›r.
Bu yumuflak embriyolar hiçbir zaman bitkiye dönüflmemektedir. Embriyolar›n geliflme dönemleriyle sert-yumuflak embriyo oranlar›n› mevsim ile birlikte bitkilerin yetiflme koflullar›n›n da etkileyebilece¤i dikkate al›nmal›d›r (24). Bundan sonraki çal›flmalarda bu durumu dikkate alan denemelere yönelinmesinde yarar görülmektedir. Çünkü, bitkiye dönüflebilecek sert-beyaz embriyolar›n ço¤unlu¤u tüm çeflitlerde nisan-ekim aylar›
aras›ndaki dönemde elde edilmifltir.
1. Lespinasse, Y., Godicheau, M., Duran, M., Potential Value and Method of Producing Haploids on the Apple Tree, Malus pumila (Mill.). In Vitro Culture. Acta Horticulturae, 131, 223-230, 1983.
2. Abak, K, Biberde (Capsicum annum L.) Anter Kültürü Yoluyla Haploid Bitki Elde Etme Üzerinde Araflt›rma. Ank. Üniv. Zir. Fak.
Y›l., 1983. Cilt: 33. Fasikül 1,2, 3, 4’den ayr› bas›m, I55-163.
1983b.
3. Dunwell, J. M., Haploid Cell Cultures. In: Plant Cell Cullure-A Practical Approach (ed: R.A. Dixon). lRL Press Ltd. Chapter 2, 21- 36. 1985.
4. Zhang, Y. X., Lespinasse, Y., Chevreau, E., lnduction of Haploidy in Fruit Trees. In: ln vitro Culture and Horticultural Breeding. (eds:
J Janicks. R.H Zimmerman). Acta Horticulturae. 280, 293-305.
1990.
5. Bajaj, Y.P.S., ln Vitro Production of Haploids. In: Handbook of Plant Cell Culture (eds: D.A. Evans, W.R. Sharp, P. V. Ammirato, Y. Yamada). Macmillan Publishing Company. Vol. 1, Chapter 6, 228-287, 1983.
6. Abak, K., Biberde (Capsicum annum L.) stomatal diffüzyon direnci ile Phytophtora capsici’ye dayan›kl›l›k aras›ndaki iliflki. Ank. Üniv.
Zir. Fak Y›ll., 33. 7682, 1983.
7. Wenzel, G., Strategies in Unconventional Breeding For Disease Resistance. Ann. Rev. Phytopat., 23, 149-172, 1985.
8. Kuckuck, H., Kahabe, G., Wenzel G., Fundamentals of Plant Breeding. Springer-Verlag Berlin Heidelberg. 1991.
9. Xue. G.R., Yu. W.Y, Fei, KW., Watermelon plants derived by in vitro anther culture. Plant Physiology Commun. (CHN), 4, 40-42, 1983.
10. Ragnet. MA., Etudes préliminaires de l’obtention d’habloides de melon, par cultures d’anthères in vitro. Mémoire (Ingénièur ENlTAH), option cultures légumières et grainiéres, Angers. 64 p, 1984.
11. Chambonnet, D., Dumas De Vaulx, R., Obtention of embryos and plants from in vitro culture of unfertilized ovules of Cucurbita pepo.
Cucurbit Genetic Cooperative, 8, 66, 1985.
12. Badea, E.M., Vrinceanu, V., Rancu, P., The influence of the genotype and of pollenisation with irradiated pollen on the gynogenesis of sunflower. VII. International Congress on Plant Tissue and Cell Culture, IAPTC, June 24-29, 1990, Amsterdam.
Abst., 193, 1990.
13. Dore, C., Obtention de plantes haploides de chou cabus (Brassica oleracea L. ssp. capitata) après culture in vitro d’ovules pollinisés par du pollen irradié. C.R. Acad. Sci., Paris 309, Série III, 729- 734, 1989.
14. Zhang, Y.X., Lespinasse, Y., Pollination with gamma-irradiated pollen and development of fruits, seeds and parthenogenetic plants in apple, Euphytica, 54, 101-109, 1991.
15. Raquin, C., Etude Des Conditions D’obtention de Petunias Haploides Gynogenètiques Par Culture in vitro D’ovaries de Plantes Pollinisees Par du Pollen Irradié. In: Nuclear Techniques and in vitro Culture for Plant Improvement. IAEA. Vienna, 207-211, 1986.
16. Sauton, A., Dumas De Vaulx, R., Obtention de plantes haploides chez le melon (Cucumis melo L.) par gynogenese induite par du pollen irradie. Agronomie, 7, 141-148, 1987.
17. Truong-Andre, I., In vitro haploid plants derived from pollinisation by irradiated pollen on cucumber. In: Proceedings of the Eucarpia Meeting on Cucurbit Genetics and Breeding. May 31-June 1-2, 1988. Avignon-Montfavet, 143-144, 1988.
18. Gürsöz, N., Abak, K., P›trat, M., Rode, J.C.,Dumas De Vaulx, R., Obtention of haploid plants induced by irradiated pollen in watermelon (Citrullus lanatus). Cucurbit Genetic Cooperative, 14, 109-110, 1991.
19. Sar›, N., Abak,K.,P›trat, M., Dumas De Vaulx, R., Kavunlarda (Cucumis melo L. var. inodorus Naud ve C.melo L. var. reticulatus Naud) partenogenetik haploid embriyo uyart›m› ve bitki eldesi.
Do¤a Tr. J. Agric. Foresty, 16, 302-314, 1992a.
20. Pryozowski, J., Niemirowicz-szczytt K.,Main factors affecting Cucumber (Cucumis sativus L.) haploid embryo development and haploid plant characteristics. Plant Breeding 112 (1) 70-75, 1994.
21. Sauton, A., Haploid Gynogenesis in Cucumis sativus Induced by Irradiated Pollen. Cucurbit Genetic Cooperative, 12, 22-23, 1989.
22. Günay, A., Özel Sebze Yetifltiricili¤i, Ça¤ Matbaas›. Cilt II, 323 s., 1981.
23. Risser, G., Rode, J.C., Use of n-pentane for mixing melon pollen.
Cucurbit Genetic Cooperative, 7, 54, 1984.
24. Sauton, A., Effect of Season and Genotype on Gynogenetic Haploid Production in Muskmelon, Cucumis melo L. Scientia Horticulturae, Amsterdam, 35, 71-75, 1988.
25. Pandey, K.K., Przywara, L., Sander, P.M., Induced parthenogenesis in kiwifruit (Actinidia deliciosa) through the use of lethally irradiated pollen. Euphytica, 51, 1-9, 1990.
26. Cuny F., Processus d’induction d’embriyons haploides par du pollen irradié chez le melon (Cucumis melo L.). Responses du pollen à l’irradiation gamma. Thèse de Docteur, Spécialité “Biologie et Cytologie végétales”, Univ. d’Avignon et des Pays de Vaucluse, Avig.,139 p, 1992.
27. Van Den Boom, J.M.A., Den Nijs, A.P.M., Effects of Gama Radiation on Vitality and Competitive Ability of Cucumis Pollen.
Euphytica, 32, 677-684, 1983.
28. Sar›,N., Abak, K., P›trat, M., Rode, J.C., Dumas De Vaulx, R., Karpuzda (Citrullus lanatus (Thunb.) Mansf.) ›fl›nlanm›fl polenle haploid bitki eldesi: Ifl›nlanm›fl polenlerde çimlenme yetene¤inin de¤iflimi. Kükem Dergisi, 15(2), 15-21, 1992b.
Kaynaklar
29. Sar›, N., Karpuzlarda Ifl›nlanm›fl Polen Uyart›m›yla Haploid Bitki Eldesi Üzerine Genotipin ve Mevsimin Etkisi ile Ifl›nlama Yerine Geçebilecek Uygulamalar Üzerinde Araflt›rmalar. Doktora Tezi.
Çukurova Üniv. Fen Bil. Enst., Adana 244 s., 1994.
30. Niemirowicz-Szczytt, K., Dumas De Vaulx, R., Preliminary Data on Haploid Cucumber (Cucumis sativus L.) induction. Cucurbit Genetic Cooperative, 12, 24-25, 1989.
31. Gürsoz, N., Kavun (Cucumis melo var. inodorus ve reticulatus) ve karpuzda (Citrullus lanatus (Thunb) Mansf) ›fl›nlanm›fl polenle uyart›lan in situ partenogenetic embriyolardan in vitro kültürü ile haploid bitki eldesi. Çukurova Univ. Fen Bil. Enst. Yüksek Lisans Tezi, Adana, 60 s., 1990.
32. Ça¤lar, G., Abak, K., Farkl› h›yar genotiplerinde ›fl›nlanm›fl polenlerle uyart›m yoluyla haploid embriyo ve bitki eldesi üzerinde bir araflt›rma. Türkiye 2. Ulusal Bahçe Bitkileri Kongresi, 3-6 Ekim 1995, Adana. Cilt II, 159-162, 1995.
33. Ça¤lar, G., Abak,K., Haploid Production Efficiency in Cucumber.
Cucurbit Genetic Coop., 19, 36-37, 1996.
