Prof. Dr.
TURAN YAZGAN
Sosyal Güvenlik Açısından
ZEKÂT
Türk Dünyası Araştırmaları Vaklı
TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALAKi VAKFI YAYINI : 35
KUTSUN SERİSİ : 2
nu Esı:ıı
B i i k n ı ı b r K ı u ı ı l ı ı n ı ı ı ı 2 0 . 7 . 1 9 8 0 l;ırrlı vc 8 / 1 3 0 7 s a y ı l ı k a r ; ı n y l ı ı k a m i l y ; ı ı ; u u ı a h i / n ı e ı v e r d i ğ i k a b u l e d i l e r e k v e j g i m u a f i y e t i t a n ı n m ı ş o l a n T Ü I I K D U N Y A . S l M I A Ş T I H M A L A H I V A K f l ' n ı n y a y ı n ı d ı r .
l l e v l ı a k k ı n m l ı f u z d ı ı r . T Ü H K D Ü N Y A S I A n A Ş T I R M A L A l l I V A K F İ ' [ İ l l i m ü s a a d e s i ü l ı n a k s i / ; ı ı ı t a n ı a ı ı ı e ı ı , k ı s m e n v e y a h e r h a n g i b i r d e ğ i ş i k l i k y a p ı l a r a k i k t i b a s e d i U n ı c z .
Binııc.ı M a s k ı ; ['•)(^') İ k i i ı C i BaskL 1 9 7 2
Û ç ü n c ı ı finskı 1 9 H 7 Kriııak Kıım. ; öiTier O n a y
I^iizgi ; Yıtlugteküı Dizgi M«rkezi
H a b e r l e ş m e A d r e s i : l ' . K . 2 S 2 , A k s a r a y - İ S T A N D U L T e l e f o n l a r : 5 1 1 II) U Ü - 5 1 1 I b 'M
İstanbul - 1987
S U N U Ş
V a k f ı m ı z h e r k e s i n e v d e , y o l d a , b e l d e rahat
lıkla o k u y u p zevk a l a c a ğ ı ve istifade e d e c e ğ i bu k i t a p ları neşretmeyi bir v a z i f e s a y m a k t a d ı r . Bu d i z i m i z i n b a ş l ı c a vasıflarından birisi halka faydalı bilgiler ver
m e s i , diğeri ise ilmî v e ciddî o l m a s ı d ı r .
T ü r k i y e ' d e çok a z k i t a p o k u n d u ğ u bir ger
çektir. B u n u n sebeplerini tespit e t m e k ve hepsini o r t a d a n k a l d ı r m a y a ç a l ı ş m a k , bu h u s u s ü a g ü c ü o l a n her Türk a y d ı n ı n ı n vazifesidir.
Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı olarak bu yeni d i z i m i z ile millî k ü l t ü r ü m ü z e hizmet e d e b i l m e n i n y a n ı n d a , kitap o k u m a z e v k i n i n v e k i l a p d a n f a y d a l a n m a a l ı ş k a n l ı ğ ı n ı n k a z a n ı l m a s ı n a d a y a r d ı m c ı o l m a k e m e l i n d e y i z .
Bu g a y e y e hizmet e t m e n i n hazzı ve h e y e c a nıyla o k u y u c u l a r ı m ı z a s e l â m v e s a y g ı l a r ı m ı z ı s u n u y o r u z .
P r o f . D r . T u r a n Y A Z G A N
Ana ve Babamın Aziz Ruhuna
ÖN SÖZ
Sosyal siyaset sahasında çalışan bir öğ
retim üyesi olarak, yirmi yılı aşkın bir süre için
de, Türkiye'de ilim adamı vasfını kazanmanın yolunun yabancı dilde 5-10 kitaptan alınacak not
ların kompozisyonundan geçtiğini tespit ettim.
Çocuklarımıza sosyal güvenliği bir ders olarak okuturken kendi kaynaklarımıza hiç bir şekilde dayanmanın mümkün olmadığım gördüm. Yazıl
mış bir "Maliye" ders kitabında zekât veya fit
reyi bir kaç satırdan fazla bulmak nasıl kabil değilse sosyal siyaset kitaplarımızda da bunları ancak bir kaç kelime olarak bulmak müm
kündür.
Öğrencilerimize, işçilerimize bu kavram
ları sorduğum zaman kesin ve doğru bilene na
dir de olsa rastlamadığımı ifade edersem mübalâğa olmaz. Anama zekât kime verilir diye sorduğum zaman onun da değişmez cevcibı "ho
caya verilir" idi.
Yaptığım araştırmalar, meselenin üzerin
de yabancıların daha çok durduğunu gösterdi.
Menfi gelir vergisi üzerine okuduğum kitaplar beni, zekâtın Türk sosyal siyasetcilerince ince
lenmemiş olmasının affedilmez bir gaflet oldu
ğu sonucuna götürdü.
Bir seminerde Millî Eğitim Bakanlığı da yapmış bir profesörün müesseseyi çağ dışı ilân etmesi bu incelemeyi yayınlamama yol açtı. Ken
di müesseselerimizin kolaylıkla ve peşin hüküm
le çağ dışı ilân edilmesinin münferit bir hadise olmadığını, cemiyetimizin her kesimine yayılmış ve kökleşmiş bir hastalık olduğunu gördüm. Fit
re ve zekâtta, en azından maliye kitaplarında mo
dem vergileme prensipleri olarak gösterilen bir çok prensibi bulmak kabildi.
Ancak dinî mevzular üzerinde ulu orta fi
kir yürütmek de mümkün değildir. Bu sebeple incelemelerimi neşretmeden evvel çok düşün
düm. Nihayet büyük bir ihtiyatla ve tevazu için
de "Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi"nin 6 sayısında yayınladım. Aradan yedi yıl geçti. Sa
dece taktir edildiğini tespit ettim. Bundan cesa
ret alarak ve teşvikleri de düşünerek bu kitapçıkla bu makaleyi yeniden yayınlıyorum.
Her türlü tenkit, düzeltme, yol gösterme
ye karşı ancak minnettarlık duyarım.
Kim tarafından olursa olsun, okunur ve fayda sağlarsa ne mutlu...
Prof. Dr. Turan YAZGAN
İÇİNDEKİLER
Giriş 9 I-Kurân'da Sosyal Dayanışma 13
Il-Sosyal Güvenlik Kavramı ve Fitre,
Zekat ... 20
a-Tehlikeye Uğrayanlar 20 b-İnsan Haysiyetine Yaraşır Asgari
Geçim 30 IlI-Vergi Açısından Zekat ve Fitre 43
a-Zekat 45 b-Fitre 54 IV- Yeniden Gelir Dağılımı ve Zekât 59
Sonuç 75
Sosyal Güvenlik Açısından Zekât
Giriş:
Sosyal yardımlar, sosyal güvenlik tarihi
nin ikinci merhalesinde, tehlikeye uğrayan in
sanları tehlikelerin zararlarından kurtarmak bakımından çok tesirli rol oynamış müesseseler
dir. Esas itibarıyla dinî mahiyet taşıyan bu yar
dımlar, yer yüzünde gelmiş geçmiş, tek taıu-ılı-çok tanrılı bütün dinlerde çok önemli bir yer işgal ederler'. Netice itibarıyla vasıtab veya vasıtasız şekilde "ferdî tasarruflar"ın; tehlikeye
1- Batı k a y n a k l a n , b u b a k ı m d a n istisna o l a n t e k d i n i n B r a h m a n i z m o l d u ğ u n u i d d i a e d e r . Bu d i n d e i n s a n ı n in
s a n a y a r d ı m ı y a s a k o l d u ğ u i ç i n , c e m i y e t kastlara a y n i m ı ş t ı r . G e r ç e k t e n s o s y a l y a r d ı m ı n o l m a d ı ğ ı bir c e m i y e t t e c e m i y e t , seBller v e d i ğ e r l e r i olarak tabakalara aynlur. Hindistan'da kast s i s t e m i n i n cari o l d u ğ u b i l i n m e k l e b i r l i k t e b u n u B r a h m a n i z - m e b a ğ l a m a k y a n l ı ş o l a b i l i r . B r a h m a n i z m i ç i n t s U m A n s i k - lopAdlsl'ne bakılabilir. Ç e ş i t l i d e ğ e r l e r i i ç i n i s e , Bk. C e m U M e r i ç ; B i r D f i n y a m n E ş i ğ i n d e , İstanbul, 1976.
10
uğrayan, dolayısıyla "kazanma gücü"nü kaybe
dip tasarrufiarını tüketen açlık ve sefaletle yüz yüze gelmesi mutlak olan diğer fertlere aktarıl
masından ibarettirler. Bu aktarma, dinî bir emri yerine getirme, merhamet...gibi duygulara da
yanmaktadır. Her din, değişik müesseselerle ve değişik şekillerde sosyal yardımların işletilme
sini sağlamıştır.
Bu incelemenin maksadı sosyal yardım
ları veya sosyal güvenlik tarihçesini incelemek değildir. İslâmiyet'in sosyal yardım müessesele
rinin, modern sosyal güvenlik ve vergicilik açı
larından özelliklerini araştırmaktır.
Türkiye'de sosyal bilimler,nerede ise ta
rih dahil, tamamıyla batı kaynaklarına dayalı ola
rak yazılmakta ve okutulmaktadır. Bu yüzden Türk aydınının çok büyük çoğunluğu da özel merakı olmadıkça millî, dinî, sosyal müessese
lerini bilmemektedir. Belki bundan daha acıkh olan husus da bunları çag dışıkabûl ederek pe
şinen gönlünden ve defterinden, kitabından silmiş olmasıdır.
Millî, dinî müesseselere hudutsuz hür
met gösteren, bunlara gönülden bağh olan hal
kımızın da hemen her kesimi, bu müesseseler hakkında da yeterli olmayan bilgilere veya yan- hş bilgilere sahiptir. Şüphesiz bu onların kusuru değildir. Bunun bütün günahı, vebali, "Batının
S O S T A L O Ü V E N L t K A Ç I S I N D A N Z E K A T I 1
Yeniçeri Ordusu"^ haline gelmiş Türk aydımrun- dır ve bu tip aydmı yetiştirmekte ısrar eden
"Türk Eğitim Sistemi"nindir.
Millî müesseselerimizi öğretmek, sevdir
mek ve saydırmak bakımından camüerimizin de fonksiyonlamu doğru olarak ve yeterli olarak ye
rine getirdiklerini söylemek imkânsızdır. Türk eğitim sistemi üe milletten koparılan "okumuş'-
'larımızı maalesef camiler kendine çekmek ye
rine " i t m e k " yolunu -büyük ö l ç ü d e - seçmekted'irler. Camilerimizde de doğru bilgi
yi verecek olanlar yok denecek kadar az oldu
ğu gibi, doğru bilgiyi vermesi gerekenlerin (müderris yerine profesör) zaten cami ile ilgisi kesilmiş bulunmaktadır. Bilindiği gibi camide yükseklik ifade e d e n kürsü ve minbere, eski Türk toplumlanmn en önemli sınıfı olan "ümiye"
sımfina mensup olanlar çıkabilirdi. Bu gün imam
lara, hatiplere terkedilen bu yerler, ilmiye sınıfı ile caminin bağının kopmuş olduğunu göster
mektir. Gerçekten de bu gün ilmiye sınıfı yeter
li dinî bilgiye zaten sahip değildir.
Hiç şüphesiz aynı sınıfin mensubu olarak
2- Bu b e n z e t m e k ı y m e t l i m ü t e f e k k i r C e m i l M e r i c ' e aittir. M a n a y ı a y n ı y a z a r ı n ş u c ü m l e s i n d e d a h a a ç ı k o l a r a k bulabiliriz: " A y d ı n l a r ı m ı z , Batı'nın h e r hastalığını i t h â l e m e m u r b i r a n o n i m ş i r k e t . O n d o k u z u n c u a s ı r d a ithâl e t t i ğ i h a s talığın a d ı b u h r a n d ı . . . " C e m ü M e r i ç ; B n n l k e , İstanbul, 197S, S . 7 4 .
12 P r o f . D r . T U M I N T J U G A N
bu satırların yazanıun da bilgileri yetersiz, hatta köksüzdür. Bu sebeple bu inceleme fitre ve ze
kât konusunda bilgi vermek cüretine, hiç bir za
man sahip değildir. Bu incelemeyi modern bir yozum denemesi olarak da kabul etmemek ge
rekir. Çünkü yorum denemesi yapmak çok da
ha büyük ve yanlış bir cüret olur. Bu inceleme, fitre ve zekât hakkındsdd asgaıt bilgilerimizin sosysd güvenlik ve vergileme açısından, iddia
sız olarak gözden geçirilmesinden ibarettir.
I-KURAN'DA SOSTAL DATANIŞMA
Kurân-ı Kerim'de aynî ve nakdî veya ma
nevî transferlerle ilgili pek çok hüküm yer al
maktadır. SayabUdiğimiz kadanyla en az 88 ayette yer alan bu çeşit transferler, İslâmiyet'in yüce bir din oluşunun gereği olduğu gibi, Müs
lüman'ın yüce bir insan, gerçek bir insan olma
sını da sağlamaktadır.
Genel olarak bu transferler, bir cemiyet içinde, sosyal dayamşmayı en geniş şekilde sağ- leunaktadır. Sosyal dayamşma; sosyal yardım, sosyal güvenlik, iktisadî yardım ve manevî yar
dımla sağlanır. Bunların hepsinin temel özelliği- rü, karşılık beklemeksizin yapümalan teşkü eder.
Sosyal dayanışma, her şeyden önce ma
nevî yardımlarla sağlanır. Her hangi bir kimse
ye karşılık beklemeksizin iyüik etmek, tath
14 F r o l . u r . I U H A T I ım.vnn
dil-güler yüzle muamele etmek manevî yardım- dur. Bunu yapabilmek için bir kimsenin zenginol- ması şart değildir. Aynı şekilde manevî yardım yapılan kimserün, yoksnlolması da gerekmez. İs
lâmiyet'te, bir çok ayette insanlar "hayır işlemeye" çağrılmakta, anaya, babaya, komşu
ya, yolcuya, misafire maddî güçten yoksun olun
sa dahi iyilik yapmaları emredilmekte, gönül alınması istenmektedir^.
Sosyal dayanışmanın, dolayısıyla bir ce
miyetin mutluluğunun en önemli unsuru, şüphe
siz manevî yardımlaşmadır. Böyle bir yardımlaşma için kendisini hazırlayamamış nef- sirü yenememiş; bunu bir vaz geçilmez ahlâk ka
idesi, her zaman baş vurulması gerekli bir
3- M e s e l â Kurân'ın ikinci S û r e s i ' n i n 148. v e 158. a y e t l e r i n d e hayır i ç i n y a r ı ş m a y a , farz o l m a d ı ğ ı h a l d e hayır i ş l e m e y e ç a ğ ı n i m a k t a d ı r . 2 / 8 3 ' t e , A n a y a , b a b a y a , a k r a b a y a , ö k s ü z l e r e , y o k s u l l a r a i h s a n v e şeflcatle m u a m e l e e d i l m e s i , b ü t ü n i n s a n l a r a iyi s ö z s ö y l e n m e s i e m r e d i l m e k t e d i r . 2 / 1 7 7 - 1 8 9 - 1 9 7 ' d e f e n a l ı k l a r d a n k a ç ı n m a y a iyiliği A l l a h ' m bil
d i ğ i n i b i l d i r m e k t e d i r .
S a d e c e ikinci S u r e ' d e y e r a l a n b u h ü k ü m l e r e d i ğ e r s u r e l e r d e n d e p e k ç o k e k l e m e k m ü m k ü n d ü r . N i s a , M â i d e , E n ' â m , A'râf, T e v b e , Y û n u s , Hûd, Yûsuf, Nahl. tsra Kehf, Mer
y e m Tâhâ, E n b i y â , H a c c , M ü ' m i n û n , K a s a s , A n k e b û t , S e b e ' , Saffat, F u s s i l e t , Şuarâ, C â r i y e , N e c m , R a h m a n , D e h r - İ n s a n , Mutaffifîn, L o k m a n C u m ' a b u n l a r d a n d ı r . Her h a n g i bir Ku
r a n m e a l i y a n ı n d a b i l h a s s a Bk. A h m e t O k u t a n ; K n r â n - ı K e - rim'in K o n n l a n ı ı a G ö r e A y n l n u ş T ü r k ç e A n l a m ı ; İstanbul,
1967, s.614-619.
davranış biçimi olarak benimseyememiş bir fer
din maddî transfer yapması imkânsızdır. Müm
kün olsa bile bu tür transferler cebrîtransferler olabüir.
Halbuki sosyöil yrdımlarda cebıîlik yok
tur. Sosyal dayamşmayı ğlayan sosyal yardım
lar, gönüUü ve karşılıksız olarak verilen aynî veya nakdî değerlerdir. İslâmiyet'in sosyal yardımlar
la ilgüi hükümleri de pek çoktur. İnsanların pa
ra ve mallarından başkalarına infak etmeleri, ihsan etmeleri, sadaka vermeleri, sosyal yardı
mı ifade etmektedir. Bazı yerlerde,"yoksullar...
için harcayın, yoksulları... doyurun" şeklinde de sosyal yardım yapılması istenilmektedir''. Sosyal yardım, bir yardımlaşma çeşidi olarak daima zenginden fakire doğru bir transferi ifade etme
mektedir. Nitekim İslâmiyet'te de bazı hallerde yoksul olmayanlara veya yoksul olup olmadık
ları belli edilmeksizin hısım-akrabaya.komşuya, misafire transfer yapılması mümkün olabilmek
tedir. Meselâ bir çeşme yapturmak (hayır işi) böy-
4- K e l i m e k e l i m e y a p ı l a n Kuran t e r c ü m e l e r i n e g ö r e z e k â t k e l i m e . s i h a r i ç , s o s y a l y a r d ı m l a r l a ilgili Kuran a y e t l e r i n i n ç o ğ u n d a s a d a k a k e l i m e s i , ö n e m l i bir k ı s m ı n d a d a nafa
k a (enfak) k e h m e s i g e ç m e k t e d i r . Bk. M u h a m m e d Bin Hamza;
X V . T ö z T ı l B a ş l a n a d a T a p ı l m ı ş K n z â n T e ı c n m e s l ; I. Cilt (Hazırlayan A h m e t T o p a l o ğ l u ) ; İ s t a n b u l , 1976 S u r e 2 . a y e t : 2 5 4 - 2 6 1 - 2 6 2 - 2 6 5 - 2 6 7 - 2 7 0 - 2 7 2 ' d e n a f a k a ; a y n ı S u r e a y e t . 363-364-271-273-280'de d e s a d a k a k e l i m e s i g e ç m e k t e d i r . Di
ğ e r bir ç o k a y e t t e d e a y n ı k e l i m e l e r e r a s t l a m n a k t a d ı r .
16 Prof. u r . T U I U U V IMunn
ledir. Bu çeşmeden herkes su içecektir. Kurban etinin bir kısmmı komşuya vermek -fakirlerin hakkı mahfuz- de buna misâl teşkil eder. Fakat esas itibanyla sosyal yardım, muhtaç olmayan
dan muhtaç olana doğru bir transferdir^.
Günümüzde sosyal yardım; bu manala
rına ilâve olarak, işverenlerin çalışanlara, kök üc
retlerine bağlı olarak ayınm yapmadan eşit şekilde verdiği aynî ve nakdî değerleri de içi
ne alan bir terim haline gelmiştir. Asimda bu du
rum yukarıda söylediklerimizle çelişmemektedir. Çünkü sosyal yardım için ve
renin zengin, alanın muhtaç olması mutlaka şart değildir. Tıpkı manevî yardımlarda olduğu gibi, sosyal yardımlarda da, insanlar arası sosyal da- yamşmamn sağlanması esastır. Ancak işveren- lerce yapılan bu çeşit transferlerin (çocuk parası, yakacak parası, veya yakacak.yemek parası ve
ya yemek...)sosyal yardım mı yoksa ücretin baş
ka isimdeki bir parçası olarak faktör geliri mi olduğu tartışılabilir^.
5- Kuran a y e t l e r i n i n bir k ı s m ı n d a s a d e c e "Nafaka v e rin", bir k ı s m m d a i s e "şunlara şunlara nafaka v e r i n " ifadeleri g e ç m e k l e d i r . V e r i l e c e ğ i y e r b e l i r t i l m i ş s e b u n l a n n b a ş ı n d a h e m e n d a i m a y o k s u l l a r , m u h t a ç l a r g e l m e k t e d i r . M e s e l S Bk.
t b i d , 2/25426 l-262-265-267-270-2n'de belirsiz: 2 6 3 ' d e n 2 7 r d e y o k s u l l a r a 2 7 3 ' d e n y o k s u l l a r v e JUlah ( C . C . ) y o l u n d a g ü ç l e ri y e t m e y e n l e r e v e r i l m e s i b e l i r l e n m i ş t i r .
6- Turan Y a z g a n ; G e l i r D a ğ ı l u n ı A ç ı s u ı d a n S o a r a l C f l v e n U k ; İktisat F a k ü l t e s i Y a y ı n ı . İ s t a n b u l , 1975. s. 47-48.
S O S T A L OthnCNLtK AÇISINDAN K E K A T 17
Ne çeşit bir transfer olursa olsun, sosyal yardımın VEREN insan tipine mahsus bir trans
fer olduğudur.En sevdikleri servet unsurların
dan dahi verebilmeyi âdet edinmiş insan, müslüman tipini temsil edebilen insandır. Bu hu
sus bir çok ayette belirtildiği gibi, pek çok ha
diste de tespit edilebilir'^.
Sosyal dayanışmarun üçüncü unsuru sos
yal güvenliktir. İslâmiyjet, manevî transferlere, sosyal yardımlara ne derece önem vermişse sos
yal güverüiğe de aym derecede önem vermiş
tir. Tehlikeye uğrayan insanın, tehlikenin zararlcirından kurtarılması sosyal güveıüiği teş
kil eder. İslâmiyet'te bu güvenlik ZEKAT yoluy
la sağlanmaktadır. Zekâtm, İslâmm beş şartmdan biri oluşu İslâmiyet'te sosyal güverüiğin ö r t m i - ni anlemiamıza yeter. Bu konu, asü konumuzu teş
kil ettiğinden, ilerideki sahifelerde derinliğine incelenmeye çalışılacaktır.
Bur cemiyette sosyal dayanışmayı sağla
yan diğer bir unsur, iktisadî yardımdur. Her ne kadar transfer, mal camn yongası olsa da, baş
kasına bir kısmım aktarabilmek, son derece in
sanî, İslâmî bir davramş ise de, asıl olein muhtaç
. 7- Bu h a d i s l e r i ç i n Bk. M. Y u s u f K â n d e h l e v î ( Ç e v i r e n : A . M. Büyükarar, A . ö . T e k i n , Ö. F. H a r m e n ) H a d i d e r l e Ez.
P e 7 g a ı ı ı b e r A a h a b ı ' n ı n T a f a d ı ğ ı M f l d f i n a ı ı l ı k , İstanbul 1974, c. II, s . 7 3 2 - 8 4 6 .
f . 2
P r o f . Dr. rotum T H Z G A N
olmamaktır. Bu sebepla muhtaç hale gelmeyi ön
leyici yardımlar daha mutlu bir cemiyet için şart
tırlar. İşte bunlara iktisadî yardım denir. İş kurana yardım etmek, ödünç vermek bu cüm
ledendir. Desteklenmediği taktirde işi bozulacak ve muhtaç hale gelecek bir kimseyi bu duruma düşürmemek, sosyal dayanışmanın en güzel ör
neklerinden biridir. Tam bir sosyal dayanışma cemiyeti yaratabilen İslâmiyet, iktisadî yardımı da emretmiştir. Gerçekten zekâtın verileceği yerlerden iiirisi de borçlulardır (Tevbe: 60). Gü
nümüzde borçluları sosyal güvenlik müessese
leriyle destekleyen bir ülke yoktur. Diğer taraftan ribâ ile ilgili hükümler de, dolaylı olarak borçlulann korunmasım sağlamakta, onların ağu:
faiz yükü altında iktisadî hürriyetlerini kaybede
rek muhtaç hale gelmelerini önleme gayesi gütmektedir^. Darda olan borçluya kolaylık gös
terilmesi hususundaki ayet de bu bakımdan çok manalıdır^.
İktisadî yardım, tehlikenin zararı doğma
dan, tehlikenin kendisine karşı yapılan bir mü
cadele şeklidir. Bir kimsenin hastalanmadan evvel, hastalanmasıra önlemek için tedbir almak
8- Bakara 278-279. A ç ı k l a m a l a r i ç i n b k . S e y y i d K n - t a b ; ( F i z ı l â l i ' l Kmân/ K u r e n ' u ı G ö l g e s i n d e ) : M ü t e r c i m l e r I.K. Ş e n g ü l e r . M . E. S a r a ç , B. Karlığa): İ s t a n b u l 1972, Cilt:2, 3 . 1 3 4 , 1 3 9 .
9- Bakara, 280.
S O S Y A L G Ü V E N L İ K A Ç I S I N D A N Z E K A T 19
10- Şu h a d i s b u n u ç o k g ü z e l i f a d e e t m e k t e d i r : " V e r e n e l , alan e l d e n ü s t ü n d ü r " .
ne ise (temizlik, besleme, aşı...) insanların işsiz kalmalarını, iflâs etmelerini önleyici tedbirleri al
mak da odur. Her ikisi de hem iktisadî açıdan maliyeti düşürür, hem de sosyal açıdan daha sağlam bir cemiyet demektir. Gerçekten verem
liyi tedavi etmek,veremi önlemekten daha zor daha yüksek maliyetlidir. Muhtaç hale gelenin sürekli ihtiyaçlarını karşılamak, onun işinin bo- zulmasım önlemekten daha zor ve pahalıdır. Üs
telik veremh bir cemiyet veya düencili bir cemiyet veremsiz ve dilencisiz bir cemiyetten daha kötüdür'°
II-SOSYAL GÜVENLİK KAVRAMI VE FİTRE-ZEKAT
Sosyal dayanışmanın sağlanmasında en büyük rolü oynayan müessese, şüphesiz sosyal güvenliktir. Günümüzde sosyal güvenlik, kendi iradeleri dışında tehlikeye uğrayan insanların, bu tehlikelerin zararlarından kurtarılma garanti
si olarak tarif edilebilir. Bu basit ve kısa tarifin unsurları teker teker ele alınırsa, fitre ve zekâ
tın modern sosyal güvenlik kavramına yakın de
ğil, fakat tıpa tıp uygun oldukları söylenebilir.
A-TEHLİKEYE UĞRATANLAR
Sosyal güvenlik, tehlikeye uğrayanlar için söz konusu olan bir garantidir. Tehlike, in
sanın iradesi dışında başına gelen ve onu kazan
maktan alıkoyan her çeşit hadisedir. Gerçekten hastalanan insan, istemeyerek hasta olmuştur ve hastalığı devam ettiği sürece çalışmazsa, kaza-
namaz. İhtiyarlayan insan, malûl kalan insan, iş siz kalan insan, yetim kalan çocuk, dul kalan kadm hep aynı durumdadır. Kendi istekleri dı
şında ve kazanma güçlerirü kaybeden bu insan 1ar, tehlikeye uğramış insanlardur. Bunların sosyal güvenliğe ihtiyaçları vardır. Başka bir ifa
de üe toplum bu insanların açlık ve sefaletle yüz yüze bırakmamak zorundadur.
Eğer her hangi bir çeşit transfer ödeme (aynî-nakdî, fertten-ferde, cemiyetten ferde, dev
letten ferde) bu insanlara gidiyorsa bu transfer
ler sosyal güvenlikle Ugilidür. Bunların dışındaki insarüara yani tehlikeye uğramayanlara gidiyor
sa, bu transferlerin mutlaka sosyal güvenliğin dı
şında tutulmaları gerekir. Bu bakımdan hâlen Türk sosyal sigfortasında 25 yıl sigortalı ve 5000 gün (14 yıl kadar) prim ödediği için kendilerine ayhk bağlananlar, eğer yaşhlık tehlikesine ilmen, bühassa tıbben uğramamışlarsa, buıüarın aldık
ları aylık, sosyal güvenlik aylığı değUdir. O hal
de bir müessesenin âdımn sosyal sigorta olması, sosyal güverüik teşküâtı içinde yer alması, onun sosyal güvenlik müeâsesesi olması için yeterli değildir. Mutlaka ve mutlaka tehlikeye uğrayan insana eğilmesi gerekir.
Türk sosyal sigortasırun yaşldık aylığı adı altında ödediği her aylık, yukarıdaki sebeple na
sıl sosyal güverüik aylığı değüse; İslâmiyet'in bü
22 Prof. Dr. T U î L K N T A Z O A N
tün yardım müesseseleri de sosyal güvenliğe dahil edilemez.
Kıırân-ı Kerim'in bir çok yerinde fakirle
re muhtaçlara, yetimlere, vermek, infak etmek, zekât vermek, ihsan etmek gibi terimler geçmektedir". Bir çok yerinde ise akraba, komşu, yol(n£, üllah yolunda gaza eden, fakir,
î K a h t a ç , yetim...ve benzerleri içinharcamak,
hayir etmek, haklarmı ayılmak,..gibi terimler geçmektedir Bunlardan bir kısmı daha önce işaret ettiğimiz sosyal yardım mahiyeti taşımak
ta, bir kısmı ise sosyal güvenlik manasına gal- mektedir. Diğer transfer çeşitleriyle birlikte sosyal dayanışmayı temine yönelik bulunmakta
dırlar. Zekât konusunu inceleyen eserler, hemen hemen ittifak halinde zekâtın verileceği grupla
rı, şöyle tespit etmişlerdir'"^:
-Fakirler, -Miskinler,
-Zekât üzerinde çalışanlar,
11- 2 / 8 3 . . . a l a y a , a n a y a iyilik e t m e k , h ı s ı m l a r a , y e t i m l e r e , m i s k i n l e r e . . .
12- M i s â l o l a r a k 2 8 / 7 7 ' d e i h s a n e t m e k , 6 R / 1 8 ' d e faki
rin h a k k ı n ı a y ı r ı r ı a k , 1 6 / 7 5 ' d e h a r c a m a k , 2 2 / 3 6 ' d a y e d i r m e k , 3 7 d e e t v e r m e k . . .
13- Y u n u s V e h b i Y a v u z : İ s l â m ' d a Z e k â t M â e s s e s e s i . İ s t a n b u l , 1972, s . 2 4 1 - 2 9 5 .
-Kalpleri İslâm'a ısmdırılmak istenenler, -Köleler,
-Allah (C.C.) yolundakiler, -Borçlular,
-Yolcular,
Bu tespit, bu gruplarm bir çoklarmı yer yer ifade eden pek çok ayetin yanmda hepsini birden ifade eden Tevbe suresinin 60. ayetine dayanmaktadır'''. Bu gruplarm ilk bakışta "teh
likeye uğrayanlar"dan teşekkül ettiği açıktur. An
cak bu gruplar içinde tehlikeye uğrama bakımından farklılıklar olduğu düşünülebilir:
a- Birinci olarak "kendi iradelerinin dı
şında tehlikeye uğrayanları" ayırt etmemiz icap eder. Bunlar ne kadar tedbir almış olursa olsun, hatta devlet olarak da ne kadar tedbir alınmış olursi olsun önlenmesi, kaçınılması, kurtulunma- sı imkânsız olan veya mümkün olamayan tehli
kelere uğrayanlardır: Babası ölen yetim, ihtiyarlayıp iş tutamaz hale gelen kimse, doğuş
tan sakat olan ve para kazanamayan kimse, her
14- XV. asır b a ş l a r ı n d a k i T ü r k ç e ' y l e b u g r u p l a r ş ö y l e i f a d e e d i l m i ş l e r d i r : "Yoksullar, m i s k i n l e r , i ş ç i l e r (yani z e k â t d i r i c i l e r toplayıcılar), g ö n ü l l e r i d ü z i n i l m i ş l e r (yani P e y g a m b e r z a m a n ı n d a bir b ö l ü k kâfir var idi ki, anlara bir ö l ü z e k â t m a l ı n d a n virürler idr, b u n l a r ı n g ö n l ü n d ü z m e k - a l m a k - i ç i n ) , m ü k â t e p l e r , b o r ç l u l a r , Tanrı y o l u n d a ( y a n i g a z i l e r ) , y o l eri.
Bk. M u h a m m e d b i n H a m z a : X V . . . a . g . e . , s. 146, a y e t , 60.
24 Prof. Dr. TüRAN TAZGAN
hangi bîr kâzâyâ uğrayıp çalışma gücü ebediyen eksilen ve hatta tamamen yok olan sakat veya malûl, hastalanan ve belli bir süre para kazana
mayan kimse, evin ekmeğini kazanan erkeği ölen ve dul kalan kadın,...Bunlar önlenmesi mümkün olmayan veya olamayan tehlikelere uğ- raımşlardır. Bu tehlikeler ise tabiî tehlikelerdir.
Allah (C.C.)'ın nizamı içinde vardırlar: ölüm, ka
za, afetler, hastalık'^ insanların hayatı, bu dün
yada, bu tehlikelerle mücadele etmekten ibarettir. Ama daima mağlûp olmak kaderi ile karşı karşıyadırlar.
Bu tehlikelerin sonucu faldrliktir. Çün
kü bu tehlikeler biyolojik tehlikelerdir ve insa- m çeılışma gücünden mahrum bıraku:. Eğer insanın, ailenin geçimi, bu çalışma gücüne bağ
lı ise, (ki insanların çok büyük çoğunluğu için böyle olduğu şüphesizdir) gelir eksilir ve hatta sıfıra düşer. Yani insarüar muhtaç hale gelir.
İşte zekâtın verilmesi gerekli olan fakir
ler ve miskinler, böyle tehlikeler sonucu muh
taç hale düşmüş olanlardır. Bu manada muhtaçbk bazı insanlar için geçicidir, bazı insanlar için ise ölünceye kadar «ürer. Meselâ yetim çocuk, ça
lışma çağma gelip iş buluncaya veya kurunca
ya kadar; ihtiyar ölünceye kadar, hasta iyileşip
ıs- Bu t e h l i k e l e r i ç i n b k . T u ı a n Yazgan; S o s y a l S i g o z t a , İktisat F a k ü l t e s i Y a y ı n ı , İ s t a n b u l . 1977, s. 16-26.
İşe başlayıncaya kadar muhtaç olabilir. O halde fakirlik ve miskinlik insanm elinde olan bir so
nuç değildir. Bunun için de onlara transfer gerekir.
Burada miskiıüer kelimesi üzerinde bi
raz durmak gerekmektedir'®. Miskinin tehlike
ye uğrayan yarü muhtaç olan kimse olduğuna hiç şüphe yoktur. Ancak bihnen midir, dilenmeyen veya düenmekten çekinen midir, yoksa kitap eh
li gayrı müslimlerden muhtaç olanlara mı miskin denir, münakaşa edilmektedir. Gayri müslim olup tehlikeye uğrayan bir kimse olarak kabul edilirse, şu nokta çok önem kazanmaktadır: Gü
nümüzde sosyal güvenlik bir İNSAN HAKKI ola
rak kabul ve tescil edilmiştir. İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi, Birleşmiş Milletler Ana
yasası, hemen hemen bütün mülî anayasalar, bu arada bizim 1961 ve 1982 Anayasalarımız da sos
yal güvanliği bir insan hakkı olarak kabul etmiş- tür. Bir ülkedeki vatandaşlsu: arasında ayırım yapmadan, onlardan her hangi biri kendi irade
si dışında tehlikeye uğradığı zaman, bu tehlike
nin zararlarından kurtarılması, yarü belli bir seviyede geçim imkâmna kavuşturulması, dün
yanın ancak XX. yüz yılda düşünebildiği bir hu
sustur. İslâmiyet ise VII. yüz yılda
16- G e n i ş b i l g i i ç i n b k . Y u n u s V e h b i Yavuz, İal&m'da Z«kfit M â e n e M a l , İstanbul. 1972. s.242-249.
2 6 Prof. Dr. TUMN YAZGAN gerçekleştirmiştir. Gerçekten Kurân'da fakirler
den ayrı olarak miskinlerden bahsedlilmesi, gayrı müslim olup, tehlikeye uğrayanların da sosyal güvenlik haklarının bulunduğunu bilhas
sa belirtmektedir.
b - İkinci olarak çalışma gücü olduğu hal
de de bazan muhtaç hale gelebilen insanları ayırt edebiliriz. Bunlar biyolojik değU fakat iktisadî bir tehlikeye uğramış kimselerdir. İslâmiyette bu grup henüz modern sosyal güvenlik müessese
lerinin ulaşamadığı bir genişliğe elastikiyete ka- vuşturuîinuştur. Bu grup içine işsizler, borçlular, gaziler ve yolcularla köleler dahil edilebilir. Her hangi bir sebeple istemediği halde işinden çı
karılan veya işi bozulan bir kimse, çalışma gücü mevcut olduğu halde geliri kesilmiştir ve muh
taç hale düşebilir. Çok açık bir şekilde iş bulun
caya veya iş kuruncaya kadar bu işsizin ihtiyaçlarının esiri olmaktan yani fakirlikten kur
tarılması gerekir. Bunların aksi halde geçimleri
ni sürdürmeleri ancak "borçla" kabildir. Eğer işsizlere, İslâm müfessirlerince fakirler grubu içinde yer verilmiyorsa mutlaka borçlular gru
bu içinde sosyal güvenlik hakkına sahip kimse
ler olarak yer verilmesi icap eder. Kaldı ki,
"iyilik" için borçlanan ve varlığından bunu öde
yince çalışma gücü kaldığı halde belli bir geçim seviyesinin altında yaşamakla yüz yüze kalabile
cek olan kimseler de, tehlikeye uğramış sayılır.
S O S Y A L GUVENLIK AÇISkNDAN ZEKAT il
Ancak burada iradî borçlanma, tehlike kavramı
nı ortadan kaldırmaz. Yeter ki, ödemek niyetiy
le borçlansın, fakat istemediği halde ödeyemez duruma düşsün.
Günümüzde, askerlik de bir sosyal gü
venlik tehlikesi sayılmak icap eder. Çünkü eğer ekmeği kazanan, askere gittiği için, geride bı
raktığı aile efradı, muhtaç duruma düşüyorsa, bu onların iradesi dışında bir tehlikedir. Askere gi
deni, Aîlah(C.C.) yolunda olardan içine alan grup dışında mütalâa edemeyiz. Aym şekilde gazi ola
rak askerden dönen ve sonuç olarak çalışmak ve kazanmak imkânından mahrum kalanlar da sosyal güvenliğe muhtaçtırlar'^. Kölelerin duru
mu ise, hem köleliğin kaldırılması bakımından, hem de kölenin istese de kendi nam ve hesabı
na kazanmasının mümkün olmaması açısından önem taşımaktadır. Bunlara, bilhassa kölelikten kurtulabilmeleri için zekât verilmesi gerçekten tehlikenin zararını da kendisini de ortadan kal
dırabilecek bir sosyal güvenlik tedbiridir.
c - Üçüncü grupta, zekât gelirlerinin
"tahsis"\vcm. mümkün olduğu kimseler yer al-
17- T ü r k i y e ' d e istiklâl m a d a l y a s ı s a h i p l e r i n e ö d e n e n aylıklar g a z i l e r i m i z i n p e k ç o ğ u n u n ihtiyaç i ç i n d e kıvranarak e k s i l m e l e r i n d e n s o n r a b a ğ l a n a b i l m i ş t i . b k . Turan Y a z g a n ; T ü r k i y e ' d e S o s y a l G ü v e n î l k S i s t e m i , İstanbul, 1969, (İktisadî Araştırmalar Vakfı).
2 8 rrot. Dr. Tuıtfur TJUccjLrr
maktadır. Dikkat edilirse bunlar, biyolojik veya İktisadî bir tehlikeye uğrayanlara değildir:
"Müellife-i Kulûb" ve zekâtı toplayan memı/rlar.
Her hangi bir fon meydana geldiği zaman, bu fon tahsis edilen gayesi dışına sarf edilmemelidir.
Bunun önlenmesi son derece önem arz eder. Ze
kât da tahsisi bir vergidir. Nerelere tahsis edi
leceği belli edilmiştir. Ancak eğer fon, gayeyi tahakkuk ettirip artıyorsa artan kısmın gelişi gü
zel harcanmaması icap eder. İşte bu üçüncü grup bir elastikiyeti sağlayan grup olarak değer- lendüilebüir. Bu gruba giren "müeUefe-i Kulûb", zekâtm aslî gayesi dışında anccik insanların doğ
ru yola getirilmesi, doğru yoldan yani İslâmiyet'
ten sapmamaları için h a r c a n a b i l e c e ğ i n i belürtmektedir'®. Bunun yanmda Islâmiyete taar
ruzların yalnız askerî yoldan olmadığı hatırlanur- sa, bu harcamaların önemi ve yerindeliği daha kolay anlaşılır. Zekâtı toplayan memurlara gelin
ce, tahsisî bir vergi sisteminin böyle bir harca
mayı kabul etmesi kadar tabiî bir husus düşünülemez. Daha ileride, modern sosyal gü
venlik temayüllerini incelerken bu konunun öne
mini daha iyi anlamak mümkün olacaktır.
Zekâtın tehlikeye uğrayanlarla ügisini araştırırken, ele aldığımız üç grubun hangisine
18- Hazreti Ö m e r d e v r i n d e b u g r u b a ö d e m e l e r dur
d u r u l m u ş t u r , b k . Y u n u s V e h b i Y a v u z a . g . e . , s,259.
S O S T A L G Ü V E N L İ K A Ç I S D I T O R N Z E K A T 2 9
Öncelik vereceğimiz, kendiliğinden ortaya çık
mış bulunmaktadır. Aslında zekâtın verilebilece
ği yerleri belirten ayeti kerime, öncelik şurası bakımından İslâm âlimleri arasında tartışmalıdır.
Zekât gelirlerinin her ç ^ba eşit şekilde bölüş
türülmesi, hal ve şartlara göre dağıtılması, vere- rün arzusuna bağlı olarak dağıtılması ve sınıfların ihtiyacına göre suralanarak dağıtılması gibi çe
şitli görüşler ortaya atılmıştır'^. Daha önce de belirttiğimiz gibi, zekâtla ügih veya genel olarak
"sosyal dayanışma" müesseseleri ile ilgili pek çok hüküm bulunmaktadu: ve bunlardan veril
mesi gerekli yeri veya yerleri gösteren ayetle
rin d e p e k ç o ğ u umumiyetle fakirleri, fakirleri-miskinleri, muhtaçları, yetimleri, dulla
rı hedef göstermektedir^". Kısaca bizim birinci gruba soktuğumuz manada tehlikeye uğrayan
ları hedef almaktadır. Bu durum gerçek bir sos
yal güvenlik kavramı ile karşı karşıya olduğumuzu gösterir.
Umumiyetle tatbikatta, zekâtın fertten ferde verilmesi halinde, ön sırayı akraba içindeki
19- Bu m ü n a k a ş a l a r i ç i n b k . İ b i d , s.296-303.
20- K a b a c c v e M u h a m m e d Bin Hamza: X V a . g . e . ü z e r i n d e y a p t ı ğ ı m ı z i n c e l e m e y e g ö r e transfer yerini b e l i r t e n k e l i m e l e r , Kurân'm 48 y e r i n d e g e ç m e k t e d i r . B u n l a n n 12'si y e t i m l e r i h e d e f a l m a k t a d ı r . 11 ' i n d e m i s k i n ( t e r c ü m e y e g ö r e ) k e l i m e s i g e ç m e k t e d i r . 1 4 ' ü n d e y o k s u l l a r k e l i m e s i kulla- m l m a k t a d ı r .
^ ° P r o f Tiy. T U R A N TUZCUN
'/OİfSUİIann aidimi görülmektedir. K u r â ^ - d a d a h ı
s ı m k e l i m e s i s ı k s ı k geçmekte v e gerçek yok
sulu yani tehlikeye uğrayanı bulmanın yolunu belirtmektedir. Bunun anlamı, kimin hasta, kimin dul, kimin yetim, kimin ihtiyar..., olduğunu ön
ce akrabaları bilir dolayısıyla zekât mutlaka ve mutlaka tehlikeye uğrayana gitmiş olur. İkinci sı
rada komşunun yer almasının .sebebi de gene, tehlikeye uğrayıp uğramadığını bilmek ve zekâ
tı, insanları uğradıkları tehlikelerin zararlarından kurtarmak için vermektedir. Günümüzde, cemi
yet çok dinamik bir bünye kazanmış olduğu, herkesin doğduğu yerden mütemadiyen doydu
ğu ve doyacağını tahmin ettiği yere aktığı, akra
balığın ve kom.şuluğun zayıflayıp çok daraldığı düşünülürse fertten ferde zekâtın sosyal güven
liği sağîıyacağ! veya başka bir ifade ile tehlike
ye uğrayanları isabetle seçmemize imkân bulunamayacağı kolayhkla kabul edilebilir. Fa
kat zskâî, İslâmî bir m.üessese olarak fertten dev
lete, devletten ferde doğru da işlemesi mümkün bir müessesedir. Dolayısıyla günümüz şartlarına da uygundur.
B - INSAN HAYSIYETINE YARAŞıR ASGARI GEÇIM
Sosyal güvenlikte e n önemli husus teh
likeye uğrayan insanların tehlikelerin zararlarm- dan, insan haysiyetine yaraşır asgarî bir geçim
S O S T A L G t t V E N L t K A Ç I S I N D A N Z E K Â T 3 1
seviyesine kavuşturularak kurtarılmalarıdır.
Kurân-ı Kerim'de bu seviye YOKSULLUK çizgi
sinin üstü olarak belirlenmiş başka hiç bir mad
dî ölçüye yer verilmemek suretiyle ZAMANA ve MEKANA göre değişebileceği gerçeği gün gi
bi aşikâr kılınmıştır. Gerçekten "yoksul'a, muh
taca..., " verin emri içinde zamana ve mekâna göre değişmesi gereken bir asgarî geçim sevi
yesi gizlidir. Muhtaçlık da daha önce belirtme
ğe çalıştığımız gibi, ifade dışında tehlikeye uğramakla ortaya çıkan bir sonuçtan ibarettir.
Muhtaçlık çizgisinin bittiği yerde varlık veya en azından insanın kendi kendine yeterlik çizgisinin başlayacağı şüphesizdir. Ancak bu çiz
gileri çizmek, günümüzde de son derece önem arzetmekte ve güçlük doğurmaktadır. Menfaat grupları arasında ihtilâf çıkarmayacak bir çizgi
nin çizilebilmesi imkânsızdır.
Peygamberimiz'in hadis-i şeriflerinde, kendi dönemi için şu çizginin çizildiğini görüyo
ruz: "Beş "ukiyye"den az gümüşte, beş "zevd'- 'den az devede, beş "vesak"tan az hububatta zekât veıme mükellefiyeti yoktuı^'. "Atlarla kö
lelerin zekâtım affettim. Fakat sizler, her kırk dir
hemden bir dirhem zekât verin^^" "... altından
21- Y u n u s V e h b i Yavuz; a . g . e . , s. 104 (Ayni, Buharf Şer
hi, c.IV, s , 2 8 3 ' e atfen).
22- İ b i d , s. 105.
3 2 Prof. D r . TUKAN T A Z G A N
ytmi dinara kadar bir şey yoktur. Senin yirmi Di
nar'ın bulunduğu ve ûzennden bir yıl geçtiği va
kit, ondan yarım dinar zekât vermen gerekir^^",
"Yağmur, nehir ve göze suları kendiliğinden su
lanan veya kendiliğinden sulu olan arazi mahal
lelerinde onda bir, hayvanlar ve havuzlar yardum ile sulanan toprak mahsûllerinde ise yirmide bir zekât verilir^*.
Bu ve benzeri hadisler dikkate alınırsa, bu devre ait çizilmiş olan varlık çizgisinin bazı özellikleri tespit edilebilir.
- Çeşitli servet unsurları zekâta tâbidir.
- Üretim zekâta tâbidir.
- Servet unsuru da olsa zarurî ihtiyaçlar zekâttan istisna edilmiştir.
- Köle, insan olarak bir servet unsuru, bir mal değildir. İnsan zenginliğine basamak yapı
lamaz. Dolayısıyla zekâtını vermek değil, kendi
sini hür kılmak icap eder ve hatta hürriyetini sağlayabilmek için gerekirse kendisine zekât ve
rilmelidir. Nitekim kölelerin, zekât verilmesi ge
reken, dolayısıyla tehlikeye uğramış bir grup
23- i b i d , s . 1 0 5 ( A b d u n a h m a n e l - B e n s â , F « U ı n ' r - R a b b a n î c V I I I , B . 2 4 0 . a t f e n ) .
2 4 - î b i d , s. 120 ( N e s e î , S ü n e n , C : V , s . a i ' e atfen.)
olduğu daha evvel tespit edilmişti.
Servet unsurları -başka bir ifade ile sermaye- zekâta tâbidir. Devrin başlıca serma
ye unsurları da hadislerde sayılmıştır. Altın gü
müş deve, koyun sığır... Bunlarda üretimde kullanılması veya kullanılmaması sonucu değiş
tirmemektedir. Altın ve gümüş iktisadî hayata dahil edilsin edümesin, eğer bir yıl boyunca fer
din net aktifini teşkü etmiş ve belli b ü miktarı aş- mışsa zekâtının verilmesi icap etmektedir.
Buradan çıkanlabüecek sonuç İDDİHARın ön
lenmesi ve varlık unsurlarının üretimde kullaml- ması, belli bir birikim seviyesinin üstüne çıkınca da, zekâtimn verilmesi suretiyle servetin törpü
lenmesi ve yaygınlaşmasının sağlanmasıdır.
Servet unsurunun bizatihi zekâta tâbi ol
mayıp, üretimin zekâta tâbi olması da mümkün
dür. İktisadî bir gaye ile servet unsurları bir fabrücaya dönüştürülse bu taktirde üretimden ze
kât vermek icap etmektedir. Tıpkı tarladan de
ğil, mahsûlden zekât verilmesi gibi. Üretimden zekât verilebilmesi için ise üretimin de belli bir seviyeyi aşması gerekmektedir. Ayrıca üretim teksifi ise yani dış girdiler kullanılarak yapıhyor ise verüen zekât nispeti de düşmektedir. Bura
dan kendi kendine üreyen bir hayvancdıkla, özel olarak yapılan bir besicüüc, sütçülük veya tavuk-
f . 3
Prof. D r . T D R A N T A Z G A N
çuluğun veya fabrika üretiminin veya sulama ve gübreleme yolu ile yapılan entansif ziraatın
teşvik edildiğini de çıkarmak pekâlâ mümkün
dür. Aynı zamanda izdiham, yığılma ve birikimi önleyip mümkün olduğu kadar faktör bileşimi
ne gitmenin zaruretini de bu hadiseler taspit et
memize imkân vermektedir.
Görülüyor ki, zekâtta hem BİRİKİM ve hem de ÜRETİME göre bir asgarî ZENGİNLİK çizgisi çizilmiştir. Birikim yerine üretim, az fak
tör -az girdi- kullanarak üretim yerine çok fak
tör çok girdi kullanarak üretim (modern üretim) tercih edilmiştir.
Biricimden ve üretimden zekât alınabil
mesi için belli bir birikim ve üretim seviyesine ulaşmak gerekmektedir. Bu seviye yoksulluk çiz
gisinin üstünde bir seviyedir ve Kurân'da belir
tilmemiş, zaman ve mekâna bırakılmıştır.
İslâmiyet'in ilk döneminden ve dört ha
life devrinde bu çizgi hadislere göre tatpik edil
miştir. Çizginin bir ülkedeki hayat standardı ile yakından ilgiH olduğu, zekâtın varlık ve üretime dayalı olmasından kolaylıkla anlaşılabilir. Bu se
viyede ekonomik gelişmeye paralel olarak de
vamlı yükselen bir seviyedir. Zekât bu yüksehşi bütün cemiyete yaymak gibi son derece önem
li bir rol oynamaktadır.
S U S T A L c m r E N L I K AÇISINDAN Z E K A T
Yoksulluk çizgisinin üstünde olan bu çiz
gi, günümüzdeki asgarî ücret ve asgarî geçim seviyesi gibi çizgüerden farklıdu:. Bu farklüüc as
garî ücretin ve asgarî geçimin sadece gelire nispetle ifade edilmiş çizgüer olmasmdandır.
Zekât ise sadece üretim (yarü gelir) değil, aym zamanda varlıkla da ügüidir. Bu sebeple "zen
ginlik çizgisi" de diyebüeceğimiz bu asgari ha
yat standardı çizgisini çizmek çok daha zordur.
Yetersizlik çizgisi varlıkla ügüi olarak, es
kiye kıyasla çizüemez. Çünkü günümüzde var
lık veya s e r m a y e unsurları son d e r e c e çeşitlenmiştir. Sadece altın, gümüş ve hayvan
dan ibeuret değüdir. Varlığa deıhü taşınır ve taşın- meız malların bir kısmı da sermaye malı vasfında değUdü. Dolayısıyla, sermaye malı vasfında ol
mayan ve hemen hemen hudutsuz çeşidi olan değerlerin hangüeri ve ne kadarı zenginlik çiz- gisirün altında tutulacaktır ve çizginin gerçek se
viyesini bulmak için buıüara asgarî ne kadar sermaye malı eklemek^erekecektir? Bu soru
nun cevabı nasıl verilirse verilsin netice itibarıyla bir "kabûrden ibârettü".
Konuyu uzun uzun tartışmak daima müm
kündür ve tartışmaya da açmak gerekir. Burada görevimizin bundan ibaret olduğunu zanne
diyoruz.
36 Prof. D r . T U I U N T A Z G A N
V a r l ı k
B G e l i r
( Ş e k i l 1) A s g a r î h a y a t s t a n d a r d ı : BC A s g a r î V a r l ı k , O B A s g a ri G e l i r .
İnsanın asgarî ihtiyaçlannı, sadece belirli bir gelir seviyesi ile karşılamaya imkân yoktur.
İnsanoğlu istihlâkinden arttırdığı gelirinin bir kıs
mı ve ailesine zarurî olan dayanıklı tüketim mal- larmı alur ve ev-barksahibi olmaya çalışır, halde bir tek çizgi ile ASGARI'yi çiznıek daima yanlış
tır. Bu sebepledir ki İslâm hukuku her iki asga
rîyi birden dikkate almaktadır. O A, varlık unsurlarında asgarî seviyeyi, OB'de katma değer veya gelirde asgarî seviyeyi belirtmektedir.
OA'ya yapılan ilâvelerin bir kısmı İDDİ- HAR edilen değerler olabüir, bir kısrm dayamklı tüketim malları (\i\ks), bir kısmı da istihdamı
S O S T A L G Ü V C N L t K A Ç I S I N D A N Z E K A T 37
mümkün istihsâl malları olabüir. Hangi gruba gi
rerse girsin OA seviyesini geçen varlık unsur
ları ZEKAT'a tâbi olmaktadır. Gelirden servete aktanlan (üzerinden bir yıl geçen) ve üctisadî ha
yata dahil edilmeyen altın-gümüş, para, mücev
her..., gibi unsurlar sadece zekâta tâbi olmakla kalmaz, aynı zamanda gösteriş istihlâkinin, israf ve lüksün sebebini de teşkil eder. Bu ise ideal MÜSLÜMAN tipinin hayat tarzına ters düşen bir durumdur.
OA seviyesini aşan ve istihsâlde kullanıl
mayan ve gizli olan bu tür varlık unsurlarına sa
hip olan bir kimsenin geUri sıfır dahi olsa, bu insanın zekât vermesi icap etmektedir. Meselâ ihtiyarlık, hastalık, sakatlık, dulluk..., gibi bir teh
like ile geliri sıfır olan bir kimse OA seviyesini aşan bir varlığa sahipse kendisine zekât verile
meyeceği gibi, varlığı nakde çevirecek (veya trampa) varlığı OA seviyesine düşünceye kadar ZEKAT borçlusu olmaya da devam edecektir.
Yeter ki OA'yı aşan varlıktan bü kısrmm satmakla OB gelir seviyesine tekabül eden bür bedel alı
nabilsin. Varlığın gelüe, gelüin varlığa çevrilme
si daima mümkün olduğu için İslâm hukukunun böyle b ü içtihada ulaşmış olmasını çok tabiî ve doğru bulmak gerekir. Aksi halde evinde veya bankada bir kaç milyon parası veya altıtî» oldu
ğu halde düenen bir kimsenin dilencüiğini meş-
3 8 Prof. D r . T D I I A N T A Z G A N
ru saymamız icap ederdi. İşte İslâm böyle bir duruma cevaz vermemektedir.
OA asgari varlık sınırını çizmekle bera
ber, geliri sıfu: olan, bir tehlikeye uğramış insan için, zekât verme seviyesini teşkil etmemekte
dir. Geliri sıfır olanın ve varlığı OA olanın zekât alması icap etmektedir. Çünkü OA her insan için (aile) asgarî varlık seviyesini teşkil etmektedir.
Bu varlıktan fedakârlık -insanın haysiyeti zedelenmeden- edilemez. Eğer insamn varlığı AC - OA kadar fazla ise tam sınıra gelmiştir. OC'- yi aşan varlık sahipleri zekât borçlusu OC'nin al
tındaki varlık sahipleri de zekât alacaklısıdır.
Varlık V a r h k + G e l i r
Z e k â t Sınırı
' A s g a r i Varlık Sınırı
G e l i r
(Şekil 2) G e l i r i sıfır o l a n ı n z e k â t a l m a v e v e r m e sınırı
S O S T A L G Ü V E N L İ K A Ç I S I N D A N Z E K A T 3 9
Bu durumun tam tersi, varlığı sıfır, geliri OB kadar olan bir insan da düşünebiliriz:
V a r l ı k
A s g a r î G e l i r Sınırı A
G e l i r + V a r l ı k Z e k â t Sınırı
D G e l i r
( Ş e k i l 3) V a r l ı ğ ı sıfır o l a n ı n z e k â t a l m a v e v e r m e s ı n ı n
Varlığı sıfu- olduğu halde geliri OB kadar olan bir kimse de zekât borçlusu değildir. Çün
kü cemiyet hayatı içinde aile olarak yaşayabil
mek için bir takım dayanıklı tüketim mallarına da asgarî seviyede sahip olmak icap eder. Eğer yıl
lık gelir, OB geçim maliyetini karşıladıktan baş
ka, OA varlık seviyesini de satın almaya yetip aşıyorsa bu taktirde zekât borcu da olacaktır.
Böyle olmadığı taktirde, evi, yeri, mobilyası, ara
bası, tarlası, bağı... olmayan (dikili ağacı bulun
mayan), fakat yılık gelüi lüks bir otelde lüks bir şekilde yaşamaya yeten ve gelirinin hiç bir ku-
4 0 Prof. D r . TTTRAN T A Z G A N
ruşunu varlığa aktarmadan tüketip bitiren bir kimseyi zekât borçlusu saymamamız gerekir. İs
lâmiyet böyle b ü hayatı da tasvip etmemekte, id- diharı yasakladığı kadar, israfı ve lüks tüketimi de yasaklamakta ve tasarrufu teşvik etmektedir.
O halde bu insanın asgarî geçim seviyesini aşan gelirini tasarruf etmesi, yurt, yuva sahibi olup sağlam bü aüe hayatı içine girmeye çalışması ge
rekir. Dolayısıyla DA kadar b ü varlığa sahip oluncaya kadar, geliri OC = DA -^ AC kadaı olan bir kimse de zekât vermeyecektü. Yıllık ge
liri OC'yi geçmiş kimse bunun OA kadarı ile, mütevazı geçim seviyesini sağlayacak, AC kada
rı üe O A ya eşit bir asgarî varlığa sahip olacak, artan kısmından da zekât verecektü.
Bu bakış tarzı içinde geliri varlığa, varlı
ğı gelire çevüme imkânının mevcut olduğunu düşünmekteyiz. Aynı şekilde OB'yi veya OA'yı da millî para bürimine çevirmemiz gerekmekte
dir. Çok güç gibi görünen bu husus, aynî eko
nomi döneminde, gerek varlık unsurlarının, gerek tüketim mallarımn çok az cinste olduğu dönemde, belirli fizikî miktarlarla tespit edümiş- tü. Günümüzde de tıpkı asgarî ücretin tespiti gi
bi, asgarî geçim ve varlık seviyeleri de tespit edüebüü. Ancak bu husus ayrı bü konudur. Şim
dilik OA ve OB seviyelerini tespit edilmiş muay
yen Türk lüaları olarak kabul edip varlıkla geliri birleştirerek tahlilimizi sonuçlandırabiliriz.
S O S T A L G Ü V E N L İ K A Ç I S I N D A N Z E K A T 4 1
V a r l ı k + pe\h
M ü k e l l e f l e r
O
T e h l i k e y e U ğ r a y a n l a r
( Ş e k i l 4) A s g a r î h a y a t s t a n d a r d ı
O, sıfır gelir ve varlık çizgisidir. OB + AB, insan haysiyetine yaraşrr asgarî geçim sevi
yesidir. Bu seviye aile dikkate alınarak ve aile ge
nişliğine bağlı şekilde farklılaştırılmalıdır.
Sağlıklı ve çalışan bir aile reisi bu seviyeyi sağ
ladığı zaman normal bir hayat seviyesine ulaşmış demektir. Bu seviyeye ulaşıncaya kadar, insan
lardan en azından sosyal güvenlik vergisi alına
maz. Bu seviyenin üstü, diğer vergiler bir tarafa zekâta tâbidir. Bu seviyenin üstüne çıkmakta in
sanlar hürdürler. Gelirleri eultıkça varlıkları da
42 Prof. D r . T U R A N T A Z G A N
artabilir. Varlık içinde iddihar ve gösterişe ya
rayan lüks eşyalar tercih edilmemelidir. Üretime ayrılan sermaye unsurları ise aksine teşvik edil
melidir. Nitekim teksifi ziraatte (traktör, sulama, gübreleme), zekât daha düşük nispette olduğu halde üretimin tamamen tabiata terkedilmesi ha
linde daha yüksek nispette ödenmektedir.
Ancak insanlar, tehlikeye uğrayınca, yıl
lık toplam itibarıyla OA seviyesini tutturamazlar.
Önce gelir düşer, bir yıl boyunca çalışamaz du
ruma gelen bir insan OB asgarî varlık seviyesi
ne düşer. Daha da uzun sürerse, asgarî varlıktan da vaz geçmek icap eder. İşte bu vaz geçme du- .rumuna gelen insana FAKİR denebilir. Aynı şe
kilde hiç varlığı olmayan ancak AB gelir seviyesi ile yaşayan insan da FAKİRdir. Çünkü zarurî eş
yalardan mahrumdur. O halde zekât fakirlik çiz
gisinin üstünde bir seviyeden itibaren alınıp verilebilmektedir. Böylece insanların aile, mal, mülk ve eşya sahibi olmaları teşvik edilmekte, fakat harcamalarının her zaman lüks ve israftan uzak tutulması sağlanmaktadır.
III
Buraya kadar sadece ZEKAT müessese- siıti, sosyal güvenlik tarifinin unsurlarından teh- lüceye uğrayarüar ve insan haysiyetine yaraşu:
asgarî seviye açısından ele aldık. Sonuç zekâtın tehlikeye uğrayarüara verileceği ve tehlikeye uğrayaıüarın belli bir asgarî hayat standardının altına düşeceğiıun kabul edildiği merkezinde toplanmıştır. Bu standardın ise sadece gelire ve
ya sadece varhğa göre değil, her ikisine göre çizüen çok orjinal ve makul b ü standart olduğu ortaya çıkmıştır.
Buraya kadar fitreden bahsedilmemesi- nin sebebi, gerek fitrenin verileceği tehlikeye
VERGİ AÇISINDAN ZEKAT VE FİTRE
44 P r o f . D r . T U R A N T A Z G A N
uğrayanlar, gerekse vermesi ve alması gereken
leri tayin eden asgarî hayat standardı çizgisinin her ikisinde aynı oluşudur. Bu özelliklerinden dolayı fitre de zekât gibi bir sosyal güvenlik mü
essesesidir, ikisi arasındaki en önemli fark ise, zekâtın İslâm'ın Beş Şartından biri olmasına kar
şılık fitrenin bazı mezheplere göre farz bazıları
na göre ise vacip olmasıdır. Hatta bazı ilim adamlarına göre fitre sünnet kabul edilmişken bazılarına g ö r e de zekâtla birlikte neshedilmiştir^®.
Gerek zekât, gerek fitre, fertten ferde transfer edüdiği zaman hem sosyal güvenlüc ver
gisi veya primi hem de ivazı mahiyetindedir.
Fertten devlete transfer edildiği zaman ise sos
yal güvenlik vergisi veya primi mahiyetleri açık
lık ve kesinlik kazanmaktadır. Bu taktirde devletin tehlikeye uğrayanları nas'ü seçeceği, onları hangi seviyeye kadar tehlikelerin zararla
rından kurtaracağı daha önce tespü etmeğe ça
lıştığımız esaslarla belirlenmiştir.
Bilindiği gibi,günümüzde sosyal güven
lik vergi ve primler yoluyla sağlanmaktadır. Ze
kât tam bir VERGİ, fitre ise hem vergi hem prim karakteri arzetmektedü. Her üdsine de vergi ola
rak baktığımız taktüde kanaatimizce, çok ilgi çe
kici bazı prensipler tespit edüebilir.
25- Y u n u s V e h b i Yavuz; a . g . e . , s. 189.
G e l i r
O
V e r g i V e r e n l e r
" S ı n ı r
V e r g i A l a n l a r
(Şekil 5) M e n f i G e l i r V e r g i s i
A - ZEKAT a- MökeUef
Gerek zekâtın, gerek fitrenin mükellef
leri, eğer şimdiye kadar yaptığımız açıklamalar yanlış değilse, en azından İslâm hukukuna aykı
rı değilse; çizmeğe çalışuğımız asgarî hayat stan- dardı çizgisinin üstünde kalarüardır.
Bilhassa zekât için böyle bir çizginin çi
zilmiş olduğu, daha önce de belirttiğimiz gibi pek çok hadisle sabittir. Bu çizginin üstünde ka
lanların bir çeşit sosyal güvenlik vergisi mükel
lefi olmaları, gerek vergileme prensipleri
4 6 Prof. D r . T U R A N T A Z G A N
açısından, gerekse sosyal güvenlik prensipleri açısından son derece uygundur. Modern deni
len vergileme prensipleri içinde de daima bir ÎSTÎSNA haddi söz konusudur. Bu had, gelir ver
gisinde asgarî geçim indirimi şeklinde uygulan
maktadır. Diğar vergüer içinde çeşitli asgarî seviyeler çizilmiştü:^^. Asgarî geçim indirimi se
viyesi ile fitre ve zekâttaki asgarî hayat standar
dı çizgisi birbirinden çok farklıdır. Burada önemli olan herkesin mükellef olması değil, be
lirli bir ekonomik güce ulaşmış olanların vergi mükellefi olmasıdır ki, bu bakımdan, fitre ve ze
kâtta çizilen çizgiyi çok daha modern -çok daha makul- saymamız gerekir. Çünkü hiç bir mal var
lığı olmayan asgarî ücretli bir kimseyi vergi öde
meye mecbur tutan bu günkü sistemimiz, bu insanın ilelebet değil bir dikili ağaç, evine bir halı bile almasına imkân vermez. Zira asgarî üc
ret -aileyi de dikkate almadan-insanm sadece tü
ketim ihtiyaçlanm karşılamaya yeter asgarî geliri belirlemektedir. Bunun tamamen vergiden müs
tesna tutulması da maksadı sağlamaya yetmez.
İnsandan vergiyi, belirli bir varlık birikimine /as
garî/ sahip olduktan sonra ve belirli bir geliri aş
mak şartıyla almak gerekir. İşte bu nokta ancak İslâmiyet'in ruhu içinde çizilen asgarî hayat standardı çizgisirün üstüne çıkabilenleri mükel-
26- M. Orhan D i k m e n ; M a l i y e D e r s l e r i ; İstanbul, 1958, S.231-249.
lef saymak suretiyle gerçekleştirilmiş ol
maktadır.
Vergide iktidar pr .nsibi bakımından ele aldığımız zaman, gerçekten vergi ödeme iktidarı kanaatimizce, ancak ferdin gelir ve varlığım bir
likte mütalâa etmekle çizilebilir. Hele bu vergi bir sosyal güvenlik vergisi ise mutlaka varlık ve gelirin beraber ele alınması gerekir. Sahibi bu
lunduğu sosyal meskeni yanan bir aile reisinin, ancak ortalama bir kirayı içine aldığı kabul ve farz edilen bir asgarî ücretle yeniden ev sahibi olması mümkün olmadığı gibi, aym ücrete sahip fckkat ev sahibi olan diğer b ü kimseyle aynı ver
gi ödeme gücüne sahip olduğu da iddia edüe- mez. İşte modern vergüeme prensibi içinde düşünülememiş veya tatbik edüememiş olan bu husus, zekâtta çizüen asgarî ile tam olarak ger- çekleştirilmiştk.
Hangi seviyede ekonomik gücü olarüa- rın vergi mükellefi sayüması gerektiği hususu, günümüzde, bühassa Türkiye'de çok tartışümak- tadır. İslâmî düşünceıün getüdiği VARLIK da as
gariyi dikkate almadan yapılacak vergi reformlarımn MODERN olamayacağı açıktır. Bü
hassa MODERNlik uğruna yüzünü hemen Batı'- ya çevirenlerin bunu kavramaları gerekmektedü.
4 8 P r o f . Dr. T U R A N T A Z G A N
b - Mevzu:
Bilindiği gibi zekât, başta hadis-i şerifler olmak üzere pek çok kaynağa göre şu değerler üzerinden aimmaktadır.
- Gümüş - altm,
- Deve, koyun-keçi, sığır, atlar ve diğer hayvanlar,
- Toprak mahsûlleri (arpa, buğday, mısır...)
- Meyveler, - Ziynet eşyası, - Madenler, - Defineler, - Ticarî mallar
Bu değerler. Kurân'da geçen "mal" ke
limesinin yorumu ile, zamanla gruplanmışlardır.
Mal kelimesi ise "mal-mülk ve servet" manası
na gelmektedir. Buna göre zekâtta verginin mev- zusu "varlık"tu. Ancak İslâm hukuku bazı varlık unsurlarının üretimini vergiye tâbi tutmuştur:
Toprak mahsûlleri, meyveler..., gibi. Ashnda bu tür üretimden alınan ve "öşür" denilen vergiyi ve bu verginin üretimin teksifi olması halinde, nisbetirün onda birden yirmide bire düşmesini dikkate alarak, üretim faktörü olarak sahip olu
nan sermaye mallarının zekât dışında bırakıldı
ğını ve bunların en ü r e t k e n şekilde kullanılmasının teşvik edildiğini düşünmek
S O S T A L O Ü V E N L t K A Ç I S I N D A N Z E K A T 49
mümkündür. Diğer taraftan, aynî ekonominin hâ
kim olduğu bir devirde ziraat sektörünün ana sektör olduğu ve hayvancüık ve ziraî üretim ya
pan iş gücünün vergisini aynî olarak ödenmesi- Tün daha kolay olacağı dikkate alınarak, sermaye malı yerine üretimden bir payın (hayvancılıkta ana üretim gene hayvandır) verilmesinin kabul edilmesi, mevzuda bir değişiklikten çok, öde
mede bir kolaylık olarak da düşünülebilir. Züa- atten hareket ederek, sınaî üretimin de teşvik edilmesi gerektiği sanayide kullanılan sermaye mallarının da (makine, teçhizat dahil) kendüeri- nin değü, üretimin vergüendüileceği kabul edi- lebüir. Bir başka görüş olarak, üretimde kullanılan sermaye faktörünün, diğer servet un
surlarından ayn tutulduğu böylece modern ver
güeme prensiplerinden büi olarak kabul edilen AYIRMA prensibinin zekâtta da geçerli olduğu iddia edüebüü. Buna göre, üretimde kullanılan servet unsurlarıyla, tüketimde kullanılan servet unsurlarının farklı vergilendirmeye tâbi olduk
tan başka, teksifi üretim (veya fazla girdi kulla
nımı veya sermaye yoğun teknik) de kullanılan servet unsurları arasında da farklı vergilendüme söz konusu olmaktadır. O halde AYIRMA pren
sibini MODERN vergileme prensibi olarak tak- tim eden maliyecüerimiz ZEKATı da bu prensÜDe
uygun bir vergi olarak kabul etmiş olmuyorlar mı?
f . 4
9 0 P r o f . D r . T V İ U I N T A Z G A N
Belirli bir tavaıu aşan servet unsurları e ğ e r üretimde kullanılmıyorlarsa kendileri üze
rinden, üretimde kullaıulıyorlarsa üretimleri üze
rinden vergiye mevzu teşkil etmektedirler.
Ancak burada, üretimin gayn safî üretim oldu
ğu anlaşılmaktadır. Dış girdilerin kullanılması net tiretime geçerek vergilendirmeyi değil daha dü
şük luspette vergilendirmeyi gerektirmektedir (% lO'dan % 5'e). Günümüzde, dış girdiler mü
temadiyen artmaktadır. Gerek ziratta gerekse sa
nayide devam eden bu gelişme, zekâtta vergi mevzusunun yeniden yorumlanması ihtiyacıda doğurabilir.Gerçekte Kurân'da verginin mevzu- su ve nispeti açıkça belirlenmemiş olduğuna gö
re, İslâm hukuku zaman ve zemine göre bu kai
deleri geliştirmiştir. Bu gün ana esaslar (ayırma prensibi, girdi kullanılmasının teşviki...)sabit tu
tularak vergi mevzusunun ve nispetinin yeniden ele alınması düşünülebilir.
Başka bir açıdan, ihtiyaçların pek çok çeşitlendiği günümüzde, zekâtm aynî olarak ve- rilmesirün de mümkün ve makûl olmadığı rahat
lıkla söylenebilir. Tehlikeye uğrayan insanlara, tehlikerün zararından kurtarılması için, arpa, ko
yun ve kumaşın verilmesi artık bunları zarardan kurtarma manasına gelmez. Devletin bu türlü bir vergi tahsili mümkün değildir. O halde ödeme
lerin para ile yapılması gerekecektir. Hesabın
