Sosyal güvenlik, tehlikeye uğrayanlar için söz konusu olan bir garantidir. Tehlike, in
sanın iradesi dışında başına gelen ve onu kazan
maktan alıkoyan her çeşit hadisedir. Gerçekten hastalanan insan, istemeyerek hasta olmuştur ve hastalığı devam ettiği sürece çalışmazsa,
kaza-namaz. İhtiyarlayan insan, malûl kalan insan, iş siz kalan insan, yetim kalan çocuk, dul kalan kadm hep aynı durumdadır. Kendi istekleri dı
şında ve kazanma güçlerirü kaybeden bu insan 1ar, tehlikeye uğramış insanlardur. Bunların sosyal güvenliğe ihtiyaçları vardır. Başka bir ifa
de üe toplum bu insanların açlık ve sefaletle yüz yüze bırakmamak zorundadur.
Eğer her hangi bir çeşit transfer ödeme (aynî-nakdî, fertten-ferde, cemiyetten ferde, dev
letten ferde) bu insanlara gidiyorsa bu transfer
ler sosyal güvenlikle Ugilidür. Bunların dışındaki insarüara yani tehlikeye uğramayanlara gidiyor
sa, bu transferlerin mutlaka sosyal güvenliğin dı
şında tutulmaları gerekir. Bu bakımdan hâlen Türk sosyal sigfortasında 25 yıl sigortalı ve 5000 gün (14 yıl kadar) prim ödediği için kendilerine ayhk bağlananlar, eğer yaşhlık tehlikesine ilmen, bühassa tıbben uğramamışlarsa, buıüarın aldık
ları aylık, sosyal güvenlik aylığı değUdir. O hal
de bir müessesenin âdımn sosyal sigorta olması, sosyal güverüik teşküâtı içinde yer alması, onun sosyal güvenlik müeâsesesi olması için yeterli değildir. Mutlaka ve mutlaka tehlikeye uğrayan insana eğilmesi gerekir.
Türk sosyal sigortasırun yaşldık aylığı adı altında ödediği her aylık, yukarıdaki sebeple na
sıl sosyal güverüik aylığı değüse; İslâmiyet'in bü
22 Prof. Dr. T U î L K N T A Z O A N
tün yardım müesseseleri de sosyal güvenliğe dahil edilemez.
Kıırân-ı Kerim'in bir çok yerinde fakirle
re muhtaçlara, yetimlere, vermek, infak etmek, zekât vermek, ihsan etmek gibi terimler geçmektedir". Bir çok yerinde ise akraba, komşu, yol(n£, üllah yolunda gaza eden, fakir,
î K a h t a ç , yetim...ve benzerleri içinharcamak,
hayir etmek, haklarmı ayılmak,..gibi terimler geçmektedir Bunlardan bir kısmı daha önce işaret ettiğimiz sosyal yardım mahiyeti taşımak
ta, bir kısmı ise sosyal güvenlik manasına gal-mektedir. Diğer transfer çeşitleriyle birlikte sosyal dayanışmayı temine yönelik bulunmakta
dırlar. Zekât konusunu inceleyen eserler, hemen hemen ittifak halinde zekâtın verileceği grupla
rı, şöyle tespit etmişlerdir'"^:
-Fakirler, -Miskinler,
-Zekât üzerinde çalışanlar,
11- 2 / 8 3 . . . a l a y a , a n a y a iyilik e t m e k , h ı s ı m l a r a , y e t i m l e r e , m i s k i n l e r e . . .
12- M i s â l o l a r a k 2 8 / 7 7 ' d e i h s a n e t m e k , 6 R / 1 8 ' d e faki
rin h a k k ı n ı a y ı r ı r ı a k , 1 6 / 7 5 ' d e h a r c a m a k , 2 2 / 3 6 ' d a y e d i r m e k , 3 7 d e e t v e r m e k . . .
13- Y u n u s V e h b i Y a v u z : İ s l â m ' d a Z e k â t M â e s s e s e s i . İ s t a n b u l , 1972, s . 2 4 1 - 2 9 5 .
-Kalpleri İslâm'a ısmdırılmak istenenler, -Köleler,
-Allah (C.C.) yolundakiler, -Borçlular,
-Yolcular,
Bu tespit, bu gruplarm bir çoklarmı yer yer ifade eden pek çok ayetin yanmda hepsini birden ifade eden Tevbe suresinin 60. ayetine dayanmaktadır'''. Bu gruplarm ilk bakışta "teh
likeye uğrayanlar"dan teşekkül ettiği açıktur. An
cak bu gruplar içinde tehlikeye uğrama bakımından farklılıklar olduğu düşünülebilir:
a- Birinci olarak "kendi iradelerinin dı
şında tehlikeye uğrayanları" ayırt etmemiz icap eder. Bunlar ne kadar tedbir almış olursa olsun, hatta devlet olarak da ne kadar tedbir alınmış olursi olsun önlenmesi, kaçınılması, kurtulunma-sı imkânkurtulunma-sız olan veya mümkün olamayan tehli
kelere uğrayanlardır: Babası ölen yetim, ihtiyarlayıp iş tutamaz hale gelen kimse, doğuş
tan sakat olan ve para kazanamayan kimse, her
14- XV. asır b a ş l a r ı n d a k i T ü r k ç e ' y l e b u g r u p l a r ş ö y l e i f a d e e d i l m i ş l e r d i r : "Yoksullar, m i s k i n l e r , i ş ç i l e r (yani z e k â t d i r i c i l e r toplayıcılar), g ö n ü l l e r i d ü z i n i l m i ş l e r (yani P e y g a m b e r z a m a n ı n d a bir b ö l ü k kâfir var idi ki, anlara bir ö l ü z e k â t m a l ı n d a n virürler idr, b u n l a r ı n g ö n l ü n d ü z m e k - a l m a k - i ç i n ) , m ü k â t e p l e r , b o r ç l u l a r , Tanrı y o l u n d a ( y a n i g a z i l e r ) , y o l eri.
Bk. M u h a m m e d b i n H a m z a : X V . . . a . g . e . , s. 146, a y e t , 60.
24 Prof. Dr. TüRAN TAZGAN
hangi bîr kâzâyâ uğrayıp çalışma gücü ebediyen eksilen ve hatta tamamen yok olan sakat veya malûl, hastalanan ve belli bir süre para kazana
mayan kimse, evin ekmeğini kazanan erkeği ölen ve dul kalan kadın,...Bunlar önlenmesi mümkün olmayan veya olamayan tehlikelere uğ-raımşlardır. Bu tehlikeler ise tabiî tehlikelerdir.
Allah (C.C.)'ın nizamı içinde vardırlar: ölüm, ka
za, afetler, hastalık'^ insanların hayatı, bu dün
yada, bu tehlikelerle mücadele etmekten ibarettir. Ama daima mağlûp olmak kaderi ile karşı karşıyadırlar.
Bu tehlikelerin sonucu faldrliktir. Çün
kü bu tehlikeler biyolojik tehlikelerdir ve insa-m çeılışinsa-ma gücünden insa-mahruinsa-m bıraku:. Eğer insanın, ailenin geçimi, bu çalışma gücüne bağ
lı ise, (ki insanların çok büyük çoğunluğu için böyle olduğu şüphesizdir) gelir eksilir ve hatta sıfıra düşer. Yani insarüar muhtaç hale gelir.
İşte zekâtın verilmesi gerekli olan fakir
ler ve miskinler, böyle tehlikeler sonucu muh
taç hale düşmüş olanlardır. Bu manada muhtaçbk bazı insanlar için geçicidir, bazı insanlar için ise ölünceye kadar «ürer. Meselâ yetim çocuk, ça
lışma çağma gelip iş buluncaya veya kurunca
ya kadar; ihtiyar ölünceye kadar, hasta iyileşip
ıs- Bu t e h l i k e l e r i ç i n b k . T u ı a n Yazgan; S o s y a l S i g o z t a , İktisat F a k ü l t e s i Y a y ı n ı , İ s t a n b u l . 1977, s. 16-26.
İşe başlayıncaya kadar muhtaç olabilir. O halde fakirlik ve miskinlik insanm elinde olan bir so
nuç değildir. Bunun için de onlara transfer gerekir.
Burada miskiıüer kelimesi üzerinde bi
raz durmak gerekmektedir'®. Miskinin tehlike
ye uğrayan yarü muhtaç olan kimse olduğuna hiç şüphe yoktur. Ancak bihnen midir, dilenmeyen veya düenmekten çekinen midir, yoksa kitap eh
li gayrı müslimlerden muhtaç olanlara mı miskin denir, münakaşa edilmektedir. Gayri müslim olup tehlikeye uğrayan bir kimse olarak kabul edilirse, şu nokta çok önem kazanmaktadır: Gü
nümüzde sosyal güvenlik bir İNSAN HAKKI ola
rak kabul ve tescil edilmiştir. İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi, Birleşmiş Milletler Ana
yasası, hemen hemen bütün mülî anayasalar, bu arada bizim 1961 ve 1982 Anayasalarımız da sos
yal güvanliği bir insan hakkı olarak kabul etmiş-tür. Bir ülkedeki vatandaşlsu: arasında ayırım yapmadan, onlardan her hangi biri kendi irade
si dışında tehlikeye uğradığı zaman, bu tehlike
nin zararlarından kurtarılması, yarü belli bir seviyede geçim imkâmna kavuşturulması, dün
yanın ancak XX. yüz yılda düşünebildiği bir hu
sustur. İslâmiyet ise VII. yüz yılda
16- G e n i ş b i l g i i ç i n b k . Y u n u s V e h b i Yavuz, İal&m'da Z«kfit M â e n e M a l , İstanbul. 1972. s.242-249.
2 6 Prof. Dr. TUMN YAZGAN gerçekleştirmiştir. Gerçekten Kurân'da fakirler
den ayrı olarak miskinlerden bahsedlilmesi, gayrı müslim olup, tehlikeye uğrayanların da sosyal güvenlik haklarının bulunduğunu bilhas
sa belirtmektedir.
b - İkinci olarak çalışma gücü olduğu hal
de de bazan muhtaç hale gelebilen insanları ayırt edebiliriz. Bunlar biyolojik değU fakat iktisadî bir tehlikeye uğramış kimselerdir. İslâmiyette bu grup henüz modern sosyal güvenlik müessese
lerinin ulaşamadığı bir genişliğe elastikiyete ka-vuşturuîinuştur. Bu grup içine işsizler, borçlular, gaziler ve yolcularla köleler dahil edilebilir. Her hangi bir sebeple istemediği halde işinden çı
karılan veya işi bozulan bir kimse, çalışma gücü mevcut olduğu halde geliri kesilmiştir ve muh
taç hale düşebilir. Çok açık bir şekilde iş bulun
caya veya iş kuruncaya kadar bu işsizin ihtiyaçlarının esiri olmaktan yani fakirlikten kur
tarılması gerekir. Bunların aksi halde geçimleri
ni sürdürmeleri ancak "borçla" kabildir. Eğer işsizlere, İslâm müfessirlerince fakirler grubu içinde yer verilmiyorsa mutlaka borçlular gru
bu içinde sosyal güvenlik hakkına sahip kimse
ler olarak yer verilmesi icap eder. Kaldı ki,
"iyilik" için borçlanan ve varlığından bunu öde
yince çalışma gücü kaldığı halde belli bir geçim seviyesinin altında yaşamakla yüz yüze kalabile
cek olan kimseler de, tehlikeye uğramış sayılır.
S O S Y A L GUVENLIK AÇISkNDAN ZEKAT il
Ancak burada iradî borçlanma, tehlike kavramı
nı ortadan kaldırmaz. Yeter ki, ödemek niyetiy
le borçlansın, fakat istemediği halde ödeyemez duruma düşsün.
Günümüzde, askerlik de bir sosyal gü
venlik tehlikesi sayılmak icap eder. Çünkü eğer ekmeği kazanan, askere gittiği için, geride bı
raktığı aile efradı, muhtaç duruma düşüyorsa, bu onların iradesi dışında bir tehlikedir. Askere gi
deni, Aîlah(C.C.) yolunda olardan içine alan grup dışında mütalâa edemeyiz. Aym şekilde gazi ola
rak askerden dönen ve sonuç olarak çalışmak ve kazanmak imkânından mahrum kalanlar da sosyal güvenliğe muhtaçtırlar'^. Kölelerin duru
mu ise, hem köleliğin kaldırılması bakımından, hem de kölenin istese de kendi nam ve hesabı
na kazanmasının mümkün olmaması açısından önem taşımaktadır. Bunlara, bilhassa kölelikten kurtulabilmeleri için zekât verilmesi gerçekten tehlikenin zararını da kendisini de ortadan kal
dırabilecek bir sosyal güvenlik tedbiridir.
c - Üçüncü grupta, zekât gelirlerinin
"tahsis"\vcm. mümkün olduğu kimseler yer
al-17- T ü r k i y e ' d e istiklâl m a d a l y a s ı s a h i p l e r i n e ö d e n e n aylıklar g a z i l e r i m i z i n p e k ç o ğ u n u n ihtiyaç i ç i n d e kıvranarak e k s i l m e l e r i n d e n s o n r a b a ğ l a n a b i l m i ş t i . b k . Turan Y a z g a n ; T ü r k i y e ' d e S o s y a l G ü v e n î l k S i s t e m i , İstanbul, 1969, (İktisadî Araştırmalar Vakfı).
2 8 rrot. Dr. Tuıtfur TJUccjLrr
maktadır. Dikkat edilirse bunlar, biyolojik veya İktisadî bir tehlikeye uğrayanlara değildir:
"Müellife-i Kulûb" ve zekâtı toplayan memı/rlar.
Her hangi bir fon meydana geldiği zaman, bu fon tahsis edilen gayesi dışına sarf edilmemelidir.
Bunun önlenmesi son derece önem arz eder. Ze
kât da tahsisi bir vergidir. Nerelere tahsis edi
leceği belli edilmiştir. Ancak eğer fon, gayeyi tahakkuk ettirip artıyorsa artan kısmın gelişi gü
zel harcanmaması icap eder. İşte bu üçüncü grup bir elastikiyeti sağlayan grup olarak değer-lendüilebüir. Bu gruba giren "müeUefe-i Kulûb", zekâtm aslî gayesi dışında anccik insanların doğ
ru yola getirilmesi, doğru yoldan yani İslâmiyet'
ten sapmamaları için h a r c a n a b i l e c e ğ i n i belürtmektedir'®. Bunun yanmda Islâmiyete taar
ruzların yalnız askerî yoldan olmadığı hatırlanur-sa, bu harcamaların önemi ve yerindeliği daha kolay anlaşılır. Zekâtı toplayan memurlara gelin
ce, tahsisî bir vergi sisteminin böyle bir harca
mayı kabul etmesi kadar tabiî bir husus düşünülemez. Daha ileride, modern sosyal gü
venlik temayüllerini incelerken bu konunun öne
mini daha iyi anlamak mümkün olacaktır.
Zekâtın tehlikeye uğrayanlarla ügisini araştırırken, ele aldığımız üç grubun hangisine
18- Hazreti Ö m e r d e v r i n d e b u g r u b a ö d e m e l e r dur
d u r u l m u ş t u r , b k . Y u n u s V e h b i Y a v u z a . g . e . , s,259.
S O S T A L G Ü V E N L İ K A Ç I S D I T O R N Z E K A T 2 9
Öncelik vereceğimiz, kendiliğinden ortaya çık
mış bulunmaktadır. Aslında zekâtın verilebilece
ği yerleri belirten ayeti kerime, öncelik şurası bakımından İslâm âlimleri arasında tartışmalıdır.
Zekât gelirlerinin her ç ^ba eşit şekilde bölüş
türülmesi, hal ve şartlara göre dağıtılması, vere-rün arzusuna bağlı olarak dağıtılması ve sınıfların ihtiyacına göre suralanarak dağıtılması gibi çe
şitli görüşler ortaya atılmıştır'^. Daha önce de belirttiğimiz gibi, zekâtla ügih veya genel olarak
"sosyal dayanışma" müesseseleri ile ilgili pek çok hüküm bulunmaktadu: ve bunlardan veril
mesi gerekli yeri veya yerleri gösteren ayetle
rin d e p e k ç o ğ u umumiyetle fakirleri, fakirleri-miskinleri, muhtaçları, yetimleri, dulla
rı hedef göstermektedir^". Kısaca bizim birinci gruba soktuğumuz manada tehlikeye uğrayan
ları hedef almaktadır. Bu durum gerçek bir sos
yal güvenlik kavramı ile karşı karşıya olduğumuzu gösterir.
Umumiyetle tatbikatta, zekâtın fertten ferde verilmesi halinde, ön sırayı akraba içindeki
19- Bu m ü n a k a ş a l a r i ç i n b k . İ b i d , s.296-303.
^ ° P r o f Tiy. T U R A N TUZCUN
'/OİfSUİIann aidimi görülmektedir. K u r â ^ - d a d a h ı
s ı m k e l i m e s i s ı k s ı k geçmekte v e gerçek yok
sulu yani tehlikeye uğrayanı bulmanın yolunu belirtmektedir. Bunun anlamı, kimin hasta, kimin dul, kimin yetim, kimin ihtiyar..., olduğunu ön
ce akrabaları bilir dolayısıyla zekât mutlaka ve mutlaka tehlikeye uğrayana gitmiş olur. İkinci sı
rada komşunun yer almasının .sebebi de gene, tehlikeye uğrayıp uğramadığını bilmek ve zekâ
tı, insanları uğradıkları tehlikelerin zararlarından kurtarmak için vermektedir. Günümüzde, cemi
yet çok dinamik bir bünye kazanmış olduğu, herkesin doğduğu yerden mütemadiyen doydu
ğu ve doyacağını tahmin ettiği yere aktığı, akra
balığın ve kom.şuluğun zayıflayıp çok daraldığı düşünülürse fertten ferde zekâtın sosyal güven
liği sağîıyacağ! veya başka bir ifade ile tehlike
ye uğrayanları isabetle seçmemize imkân bulunamayacağı kolayhkla kabul edilebilir. Fa
kat zskâî, İslâmî bir m.üessese olarak fertten dev
lete, devletten ferde doğru da işlemesi mümkün bir müessesedir. Dolayısıyla günümüz şartlarına da uygundur.
B - INSAN HAYSIYETINE YARAŞıR ASGARI GEÇIM
Sosyal güvenlikte e n önemli husus teh
likeye uğrayan insanların tehlikelerin zararlarm-dan, insan haysiyetine yaraşır asgarî bir geçim
S O S T A L G t t V E N L t K A Ç I S I N D A N Z E K Â T 3 1
seviyesine kavuşturularak kurtarılmalarıdır.
Kurân-ı Kerim'de bu seviye YOKSULLUK çizgi
sinin üstü olarak belirlenmiş başka hiç bir mad
dî ölçüye yer verilmemek suretiyle ZAMANA ve MEKANA göre değişebileceği gerçeği gün gi
bi aşikâr kılınmıştır. Gerçekten "yoksul'a, muh
taca..., " verin emri içinde zamana ve mekâna göre değişmesi gereken bir asgarî geçim sevi
yesi gizlidir. Muhtaçlık da daha önce belirtme
ğe çalıştığımız gibi, ifade dışında tehlikeye uğramakla ortaya çıkan bir sonuçtan ibarettir.
Muhtaçlık çizgisinin bittiği yerde varlık veya en azından insanın kendi kendine yeterlik çizgisinin başlayacağı şüphesizdir. Ancak bu çiz
gileri çizmek, günümüzde de son derece önem arzetmekte ve güçlük doğurmaktadır. Menfaat grupları arasında ihtilâf çıkarmayacak bir çizgi
nin çizilebilmesi imkânsızdır.
Peygamberimiz'in hadis-i şeriflerinde, kendi dönemi için şu çizginin çizildiğini görüyo
ruz: "Beş "ukiyye"den az gümüşte, beş "zevd'-'den az devede, beş "vesak"tan az hububatta zekât veıme mükellefiyeti yoktuı^'. "Atlarla kö
lelerin zekâtım affettim. Fakat sizler, her kırk dir
hemden bir dirhem zekât verin^^" "... altından
21- Y u n u s V e h b i Yavuz; a . g . e . , s. 104 (Ayni, Buharf Şer
hi, c.IV, s , 2 8 3 ' e atfen).
22- İ b i d , s. 105.
3 2 Prof. D r . TUKAN T A Z G A N
ytmi dinara kadar bir şey yoktur. Senin yirmi Di
nar'ın bulunduğu ve ûzennden bir yıl geçtiği va
kit, ondan yarım dinar zekât vermen gerekir^^",
"Yağmur, nehir ve göze suları kendiliğinden su
lanan veya kendiliğinden sulu olan arazi mahal
lelerinde onda bir, hayvanlar ve havuzlar yardum ile sulanan toprak mahsûllerinde ise yirmide bir zekât verilir^*.
Bu ve benzeri hadisler dikkate alınırsa, bu devre ait çizilmiş olan varlık çizgisinin bazı özellikleri tespit edilebilir.
- Çeşitli servet unsurları zekâta tâbidir.
- Üretim zekâta tâbidir.
- Servet unsuru da olsa zarurî ihtiyaçlar zekâttan istisna edilmiştir.
- Köle, insan olarak bir servet unsuru, bir mal değildir. İnsan zenginliğine basamak yapı
lamaz. Dolayısıyla zekâtını vermek değil, kendi
sini hür kılmak icap eder ve hatta hürriyetini sağlayabilmek için gerekirse kendisine zekât ve
rilmelidir. Nitekim kölelerin, zekât verilmesi ge
reken, dolayısıyla tehlikeye uğramış bir grup
23 i b i d , s . 1 0 5 ( A b d u n a h m a n e l B e n s â , F « U ı n ' r -R a b b a n î c V I I I , B . 2 4 0 . a t f e n ) .
2 4 - î b i d , s. 120 ( N e s e î , S ü n e n , C : V , s . a i ' e atfen.)
olduğu daha evvel tespit edilmişti.
Servet unsurları -başka bir ifade ile sermaye- zekâta tâbidir. Devrin başlıca serma
ye unsurları da hadislerde sayılmıştır. Altın gü
müş deve, koyun sığır... Bunlarda üretimde kullanılması veya kullanılmaması sonucu değiş
tirmemektedir. Altın ve gümüş iktisadî hayata dahil edilsin edümesin, eğer bir yıl boyunca fer
din net aktifini teşkü etmiş ve belli b ü miktarı aş-mışsa zekâtının verilmesi icap etmektedir.
Buradan çıkanlabüecek sonuç İDDİHARın ön
lenmesi ve varlık unsurlarının üretimde kullaml-ması, belli bir birikim seviyesinin üstüne çıkınca da, zekâtimn verilmesi suretiyle servetin törpü
lenmesi ve yaygınlaşmasının sağlanmasıdır.
Servet unsurunun bizatihi zekâta tâbi ol
mayıp, üretimin zekâta tâbi olması da mümkün
dür. İktisadî bir gaye ile servet unsurları bir fabrücaya dönüştürülse bu taktirde üretimden ze
kât vermek icap etmektedir. Tıpkı tarladan de
ğil, mahsûlden zekât verilmesi gibi. Üretimden zekât verilebilmesi için ise üretimin de belli bir seviyeyi aşması gerekmektedir. Ayrıca üretim teksifi ise yani dış girdiler kullanılarak yapıhyor ise verüen zekât nispeti de düşmektedir. Bura
dan kendi kendine üreyen bir hayvancdıkla, özel olarak yapılan bir besicüüc, sütçülük veya
tavuk-f . 3
Prof. D r . T D R A N T A Z G A N
çuluğun veya fabrika üretiminin veya sulama ve gübreleme yolu ile yapılan entansif ziraatın
teşvik edildiğini de çıkarmak pekâlâ mümkün
dür. Aynı zamanda izdiham, yığılma ve birikimi önleyip mümkün olduğu kadar faktör bileşimi
ne gitmenin zaruretini de bu hadiseler taspit et
memize imkân vermektedir.
Görülüyor ki, zekâtta hem BİRİKİM ve hem de ÜRETİME göre bir asgarî ZENGİNLİK çizgisi çizilmiştir. Birikim yerine üretim, az fak
tör -az girdi- kullanarak üretim yerine çok fak
tör çok girdi kullanarak üretim (modern üretim) tercih edilmiştir.
Biricimden ve üretimden zekât alınabil
mesi için belli bir birikim ve üretim seviyesine ulaşmak gerekmektedir. Bu seviye yoksulluk çiz
gisinin üstünde bir seviyedir ve Kurân'da belir
tilmemiş, zaman ve mekâna bırakılmıştır.
İslâmiyet'in ilk döneminden ve dört ha
life devrinde bu çizgi hadislere göre tatpik edil
miştir. Çizginin bir ülkedeki hayat standardı ile yakından ilgiH olduğu, zekâtın varlık ve üretime dayalı olmasından kolaylıkla anlaşılabilir. Bu se
viyede ekonomik gelişmeye paralel olarak de
vamlı yükselen bir seviyedir. Zekât bu yüksehşi bütün cemiyete yaymak gibi son derece önem
li bir rol oynamaktadır.
S U S T A L c m r E N L I K AÇISINDAN Z E K A T
Yoksulluk çizgisinin üstünde olan bu çiz
gi, günümüzdeki asgarî ücret ve asgarî geçim seviyesi gibi çizgüerden farklıdu:. Bu farklüüc as
garî ücretin ve asgarî geçimin sadece gelire nispetle ifade edilmiş çizgüer olmasmdandır.
Zekât ise sadece üretim (yarü gelir) değil, aym zamanda varlıkla da ügüidir. Bu sebeple "zen
ginlik çizgisi" de diyebüeceğimiz bu asgari ha
yat standardı çizgisini çizmek çok daha zordur.
Yetersizlik çizgisi varlıkla ügüi olarak, es
kiye kıyasla çizüemez. Çünkü günümüzde var
lık veya s e r m a y e unsurları son d e r e c e çeşitlenmiştir. Sadece altın, gümüş ve hayvan
dan ibeuret değüdir. Varlığa deıhü taşınır ve taşın-meız malların bir kısmı da sermaye malı vasfında değUdü. Dolayısıyla, sermaye malı vasfında ol
mayan ve hemen hemen hudutsuz çeşidi olan değerlerin hangüeri ve ne kadarı zenginlik çiz-gisirün altında tutulacaktır ve çizginin gerçek se
viyesini bulmak için buıüara asgarî ne kadar sermaye malı eklemek^erekecektir? Bu soru
nun cevabı nasıl verilirse verilsin netice itibarıyla bir "kabûrden ibârettü".
Konuyu uzun uzun tartışmak daima müm
kündür ve tartışmaya da açmak gerekir. Burada görevimizin bundan ibaret olduğunu zanne
diyoruz.
36 Prof. D r . T U I U N T A Z G A N
V a r l ı k
B G e l i r
( Ş e k i l 1) A s g a r î h a y a t s t a n d a r d ı : BC A s g a r î V a r l ı k , O B A s g a ri G e l i r .
İnsanın asgarî ihtiyaçlannı, sadece belirli bir gelir seviyesi ile karşılamaya imkân yoktur.
İnsanoğlu istihlâkinden arttırdığı gelirinin bir kıs
mı ve ailesine zarurî olan dayanıklı tüketim mal-larmı alur ve ev-barksahibi olmaya çalışır, halde bir tek çizgi ile ASGARI'yi çiznıek daima yanlış
tır. Bu sebepledir ki İslâm hukuku her iki asga
rîyi birden dikkate almaktadır. O A, varlık unsurlarında asgarî seviyeyi, OB'de katma değer veya gelirde asgarî seviyeyi belirtmektedir.
OA'ya yapılan ilâvelerin bir kısmı İDDİ-HAR edilen değerler olabüir, bir kısrm dayamklı tüketim malları (\i\ks), bir kısmı da istihdamı
S O S T A L G Ü V C N L t K A Ç I S I N D A N Z E K A T 37
mümkün istihsâl malları olabüir. Hangi gruba gi
rerse girsin OA seviyesini geçen varlık unsur
ları ZEKAT'a tâbi olmaktadır. Gelirden servete aktanlan (üzerinden bir yıl geçen) ve üctisadî ha
yata dahil edilmeyen altın-gümüş, para, mücev
her..., gibi unsurlar sadece zekâta tâbi olmakla kalmaz, aynı zamanda gösteriş istihlâkinin, israf ve lüksün sebebini de teşkil eder. Bu ise ideal MÜSLÜMAN tipinin hayat tarzına ters düşen bir durumdur.
OA seviyesini aşan ve istihsâlde kullanıl
mayan ve gizli olan bu tür varlık unsurlarına sa
hip olan bir kimsenin geUri sıfır dahi olsa, bu insanın zekât vermesi icap etmektedir. Meselâ ihtiyarlık, hastalık, sakatlık, dulluk..., gibi bir teh
like ile geliri sıfır olan bir kimse OA seviyesini aşan bir varlığa sahipse kendisine zekât verile
meyeceği gibi, varlığı nakde çevirecek (veya trampa) varlığı OA seviyesine düşünceye kadar ZEKAT borçlusu olmaya da devam edecektir.
Yeter ki OA'yı aşan varlıktan bü kısrmm satmakla OB gelir seviyesine tekabül eden bür bedel alı
nabilsin. Varlığın gelüe, gelüin varlığa çevrilme
si daima mümkün olduğu için İslâm hukukunun böyle b ü içtihada ulaşmış olmasını çok tabiî ve doğru bulmak gerekir. Aksi halde evinde veya bankada bir kaç milyon parası veya altıtî» oldu
ğu halde düenen bir kimsenin dilencüiğini
meş-3 8 Prof. D r . T D I I A N T A Z G A N
ru saymamız icap ederdi. İşte İslâm böyle bir duruma cevaz vermemektedir.
OA asgari varlık sınırını çizmekle bera
ber, geliri sıfu: olan, bir tehlikeye uğramış insan için, zekât verme seviyesini teşkil etmemekte
dir. Geliri sıfır olanın ve varlığı OA olanın zekât alması icap etmektedir. Çünkü OA her insan için (aile) asgarî varlık seviyesini teşkil etmektedir.
Bu varlıktan fedakârlık -insanın haysiyeti zedelenmeden- edilemez. Eğer insamn varlığı AC - OA kadar fazla ise tam sınıra gelmiştir. OC'-yi aşan varlık sahipleri zekât borçlusu OC'nin al
tındaki varlık sahipleri de zekât alacaklısıdır.
Varlık V a r h k + G e l i r
Z e k â t Sınırı
' A s g a r i Varlık Sınırı
G e l i r
(Şekil 2) G e l i r i sıfır o l a n ı n z e k â t a l m a v e v e r m e sınırı
S O S T A L G Ü V E N L İ K A Ç I S I N D A N Z E K A T 3 9
Bu durumun tam tersi, varlığı sıfır, geliri OB kadar olan bir insan da düşünebiliriz:
V a r l ı k
A s g a r î G e l i r Sınırı A
G e l i r + V a r l ı k Z e k â t Sınırı
D G e l i r
( Ş e k i l 3) V a r l ı ğ ı sıfır o l a n ı n z e k â t a l m a v e v e r m e s ı n ı n
Varlığı sıfu- olduğu halde geliri OB kadar olan bir kimse de zekât borçlusu değildir. Çün
Varlığı sıfu- olduğu halde geliri OB kadar olan bir kimse de zekât borçlusu değildir. Çün