FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ
DOKTORA TEZĠ Kader ERÇĠK
‘‘GÜLCAN 2 X LAURANNE’’ VE ‘‘GUARA X NURLU’’
MELEZ F1 BADEM POPULASYONUNLARINDA BĠTKĠSEL VE YAĞ ASĠDĠ ÖZELLĠKLERĠNĠN KARAKTERĠZASYONU
BAHÇE BĠTKĠLERĠ ANABĠLĠM DALI
ADANA-201
8FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ
‘‘GÜLCAN 2 X LAURANNE’’ VE ‘‘GUARA X NURLU’’ MELEZ F1 BADEM POPULASYONUNLARINDA BĠTKĠSEL VE YAĞ ASĠDĠ
ÖZELLĠKLERĠNĠN KARAKTERĠZASYONU Kader ERÇĠK
DOKTORATEZĠ
BAHÇE BĠTKĠLERĠ ANABĠLĠM DALI
Bu Tez 13/09/2018 Tarihinde AĢağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oybirliği ile Kabul EdilmiĢtir.
……….…… ...………... ...………..
Prof. Dr. N. Ebru KAFKAS Prof. Dr. Salih KAFKAS Doç.Dr. A.Tülin ÖZ
DANIġMAN ÜYE ÜYE
……… ...
Dr.Öğr.Üyesi Ebru SAKAR Dr.Öğr.Üyesi Murat GÜNEY ÜYE ÜYE
Bu Tez Enstitümüz Bahçe Bitkileri Anabilim Dalında hazırlanmıĢtır.
Kod No:
Prof. Dr. Mustafa GÖK Enstitü Müdürü
Bu çalıĢma Ç.Ü. Bilimsel AraĢtırma Projeleri Birimi tarafından desteklenmiĢtir.
Proje No: FDK-2015-5372
Not: Bu tezde kullanılan özgün ve baĢka kaynaktan yapılan bildiriĢlerin, çizelge ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir.
DOKTORATEZĠ
‘‘GÜLCAN 2 X LAURANNE’’ VE ‘‘GUARA X NURLU’’ MELEZ F1 BADEM POPULASYONUNLARINDA BĠTKĠSEL VE YAĞ ASĠDĠ
ÖZELLĠKLERĠNĠN KARAKTERĠZASYONU
Kader ERÇĠK
ÇUKUROVA ÜNĠVERSĠTESĠ FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ BAHÇE BĠTKĠLERĠ ANABĠLĠM DALI DanıĢma : Prof. Dr. N. Ebru KAFKAS
II.DanıĢman : Prof. Dr. Ayzin BAYKAM KÜDEN Yıl: 2018, Sayfa: 369
Jüri : N. Ebru KAFKAS : Prof. Dr. Salih KAFKAS : Doç.Dr. A.Tülin ÖZ
: Dr.Öğr. Üyesi Ebru SAKAR : Dr.Öğr. Üyesi Murat GÜNEY
Bu çalıĢmada „„Gülcan 2‟‟ ve „„Lauranne‟‟ badem çeĢitlerinin melezlenmesinden („„Gülcan 2 x Lauranne‟‟) elde edilen 77 F1; „„Guara‟‟ ve „„Nurlu‟‟
badem çeĢitlerinin melezlemesinden („„Guara x Nurlu‟‟) elde edilen 89 F1 badem genotipi olmak üzere toplam 166 F1 genotipi ve ebeveynlerinin bazı morfolojik, fenolojik, pomolojik ve biyokimyasal özellikler bakımından karakterizasyonu yapılmıĢtır. Morfolojik özelliklerden, ağaç büyüme Ģekli, ağacın dallanması, çiçek rengi, antere göre stigmanın pozisyonu; fenolojik özelliklerden tam çiçeklenme ve tam çiçeklenmeye kadar geçen gün sayısı, olgunlaĢma için tam çiçeklenmeden sonra geçen gün sayısı, derim tarihi ve derime kadar geçen gün sayısı; pomolojik özelliklerden dıĢ kabuğun kavlama durumu, kabukta sütur açıklığı, kabuklu meyve renginin yoğunluğu ve kabuklu meyve rengi, kabuk sertliği, kabuklu meyve Ģekli, iç badem Ģekli, iç badem kabuğunun düzgünlüğü, iç badem rengi yoğunluğu, iç badem rengi, iç badem tüylülüğü, kabuklu meyve boyu, kabuklu meyve eni, kabuklu meyve kalınlığı, kabuklu meyve ağırlığı, iç badem boyu, iç badem eni, iç badem kalınlığı, iç badem ağırlığı, iç randımanı ve çift iç oranı özellikleri belirlenmiĢtir. AraĢtırmada yer alan 166 F1 melez genotipin meyvelerinde yağ asitleri GC/FID (Gaz Kromotografisi/Alev ĠyonlaĢtırmalı Dedektör) teknikleri kullanılarak belirlenmiĢtir.
Anahtar Kelimeler: Badem, yağ asitleri, GC, ıslah, karakterizasyon
PhD THESIS
PLANT AND FATTY ACID CHARACTERIZATION OF
‘‘GÜLCAN 2 X LAURANNE’’ AND ‘‘GUARA X NURLU’’ F1 HYBRID ALMOND POPULATION
Kader ERÇĠK ÇUKUROVA UNIVERSITY
INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES DEPARTMENT OF HORTICULTURAL PLANTS
Supervısor : Prof. Dr. N. Ebru KAFKAS
Supervisor two : Prof. Dr. Ayzin BAYKAM KÜDEN Year: 2018, Page: 369
Jury : N. Ebru KAFKAS : Prof. Dr. Salih KAFKAS : Assoc. Prof. A.Tülin ÖZ
: Assist. Prof. Ebru SAKAR : Assist. Prof. Murat GÜNEY
In this study, 77 F1 obtained from the hybridization of „„Gülcan 2‟‟ and
„„Lauranne‟‟ almond varieties („„Gülcan 2 x Lauranne‟‟); 89 F1 almond genotypes obtained from the crosses of „„Guara‟‟ and „„Nurlu‟‟ almond varieties and their parents („„Guara x Nurlu‟‟) were performed the morphological, phenological, pomological and biochemical characterization of a total of 166 F1 genotypes.
Morphological characteristics, the shape of the tree growth, the branch of the tree, the color of the flower, state by anterine stigma; phenological characteristics, full flowering and number of days until full bloom, the number of days after full flower for ripening, date of harvest and number of days until harvest; pomological characteristics the inner almond shape, the smoothness of the inner almonds, the intensity of the inner almond color and the inner almond color, the inner almond hair, shelled fruit length, shelled fruit width, shelled fruit thickness, shelled fruit weight, kernel shape, kernel texture, kernel color intensity, kernel color, kernel weight, kernel length, kernel width, kernel thickness, kernel performance and double kernel ratio were determined. Fatty acids were determined using GC / FID (Gas Chromatography / Flame Ionization Detector) techniques in the 166 F1 hybrid genotypes of the study.
Key Word: Almond, fatty acids, GC, breeding, characterization
Badem, ülkemiz için önemli, kurağa dayanıklı meyve türlerinden biridir.
Ülkemizin özellikle Ege, Akdeniz ve Güneydoğu Anadolu Bölgeleri badem yetiĢtiriciliğine uygun ekolojik koĢullara sahip olmasına karĢın, ülkemiz bademi ithal etmektedir.
Yerli badem çeĢitlerimizin tamamına yakını taĢ badem sınıfında olup kendine verimlilik özellikleri bulunmamaktadır. Kendine uyuĢmaz badem çeĢitleriyle bahçe tesis edildiğinde bahçe içerisinde uygun tozlayıcı çeĢitlerin bulundurulması zorunludur. Aksi halde, yeterli verim alınamamaktadır. Badem, ilkbahar geç donlarından en çok etkilenen türler arasında yer aldığından, geç çiçeklenme özelliği badem çeĢitleri için oldukça önemlidir.
Ülkemizde tescil edilmiĢ yerli badem çeĢitleri piyasaların ilgisini çekmemekte ve fidancılar genellikle yabancı badem çeĢitlerini tercih etmektedirler.
Bu nedenle yabancı çeĢitlere bağımlılığımız devam etmektedir. 2009 yılında TÜBĠTAK tarafından desteklenen “Melezleme Yoluyla Kendine Verimli ve Geç Çiçeklenen Badem Islahı” isimli projemizle bir badem ıslah programı baĢlatılmıĢtır. Elde edilen melez bireylerde kendine verimlilik alleli (Sf) taĢıyan genotipler belirlenmiĢtir. Bu bitkiler 2011 yılı kıĢ döneminde 2 x 1 m aralıkla Antepfıstığı AraĢtırma Ġstasyonu Müdürlüğü arazisine dikilmiĢtir. Böylece ülkemizde ilk kez kendine verimli ve geç çiçeklenmeye aday bir badem populasyonu oluĢturulmuĢtur.
Bu tezde „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟, ve „„Guara x Nurlu‟‟ F1 badem popülasyonları ve ebeveynler bu projede materyal olarak kullanılmıĢtır. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟, populasyonunda 77 adet F1 birey, „„Guara x Nurlu‟‟ F1 populasyonunda 89 adet F1 birey materyal olarak kullanılmıĢtır.
Morfolojik, fenolojik, ve pomolojik özelliklerle ilgili ölçüm ve gözlemler 2 yıl boyunca alınmıĢtır. Morfolojik özelliklerden, ağaç büyüme Ģekli, ağacın dallanması, çiçek rengi, antere göre stigmanın pozisyonu; fenolojik özelliklerden
çiçeklenmeden sonra geçen gün sayısı, derim tarihi ve derime kadar geçen gün sayısı; pomolojik özelliklerden dıĢ kabuğun kavlama durumu, kabukta sütur açıklığı, kabuklu meyve renginin yoğunluğu ve kabuklu meyve rengi, kabuk sertliği, kabuklu meyve Ģekli, iç badem Ģekli, iç badem kabuğunun düzgünlüğü, iç badem rengi yoğunluğu ve iç badem rengi, iç badem tüylülüğü, kabuklu meyve boyu, kabuklu meyve eni, kabuklu meyve kalınlığı, kabuklu meyve ağırlığı, iç badem boyu, iç badem eni, iç badem kalınlığı, iç badem ağırlığı, iç randımanı ve çift iç oranı özellikleri belirlenmiĢtir. AraĢtırmada yer alan 166 F1 melez genotipin meyvelerinde yağ asitleri GC/FID (Gaz Kromotografisi/Alev ĠyonlaĢtırmalı Dedektör) teknikleri kullanılarak belirlenmiĢtir.
AraĢtırma sonuçlarına göre; her iki melez kombinasyonuna ait genotiplerde en yaygın olarak tespit edilen ağaç büyüme Ģekli „„dik‟‟ ve „„dik yayvan‟‟ olarak belirlenmiĢtir. Çiçek rengi „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ popülasyonunda en fazla açık pembe tespit edilirken, „„Guara x Nurlu‟‟ popülasyonunda en fazla görülen çiçek rengi beyaz olarak saptanmıĢtır. Antere göre stigmanın durumu bakımından her iki melez kombinasyonunda en fazla görülen durumun aynı hizada olduğu belirlenmiĢtir.
Kabuk sütur açıklığının, her 2 popülasyondaki tüm genotiplerde kapalı durumda olduğu görülmüĢtür.
Ġç badem tüylülüğü incelendiğinde her 2 popülasyondaki tüm genotiplerin az tüylü olduğu gözlemlenmiĢtir.
„„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 melez populasyonunda yıllar ortalamasına göre çiçeklenmesini en erken tamamlayan genotipler 196 (74 gün), 120 (74.5 gün), 41 (75 gün), 1 (76 gün) ve 13, 29 ve 100 nolu (77 gün) genotipler olduğu; en geç tamamlayanların 179 (85), 151 (84.5 gün), 183 (84 gün) ve 178 (83.5) nolu genotipler olduğu görülmüĢtür. Ebeveynlerden Gülcan 2‟nin çiçeklenmesini 84.5 günde, Lauranne çeĢidinin ise 78.5 günde tamamladığı gözlemlenmiĢtir.
incelendiğinde çiçeklenmesi en uzun süren genotiplerin 304 (81 gün), 352 (80.5 gün), 351 (79.5 gün) ve 212, 243, 250, 290, 301, 329 (79 gün) olduğu;
çiçeklenmesi kısa süren genotiplerin 204 (74 gün), 303 (74.5 gün) ve 237, 269, 305, 324 (75 gün) nolu genotipler olduğu belirlenmiĢtir. Ebeveynlerin her ikisi de ortalama 75.5 günde tam çiçeklenmesini tamamlamıĢlardır.
„„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 melez genotiplerin, ortalama olgunlaĢma için tam çiçekten sonra geçen gün sayısı incelendiğinde en az gün sayısı 102, 128, 135, 179, 193 nolu genotiplerde 130 gün; 67, 151, 164 nolu genotiplerde 130.5 gün; 184 ve 199 nolu genotipte 131 gün, 183 nolu genotipte 131.5 gün olduğu gözlemlenmiĢtir. En fazla gün sayısı 120 (154.5 gün), 41 (152.5 gün), 173 (152 gün), 134 (151.5 gün), 186 (151 gün), 140 (149 gün) ve 127 (148 gün) genotiplerde saptanmıĢtır. Ebeveynlerden Gülcan 2‟de olgunlaĢma için tam çiçekten sonra geçen ortalama gün sayısının 150.5 gün, Lauranne‟de 137.5 gün olduğu bulunmuĢtur.
Guara x Nurlu‟‟ F1 melez genotiplerin ortalama olgunlaĢma için tam çiçekten sonra geçen gün sayısı incelendiğinde en az gün sayısı 261, 267 ve 294 nolu genotiplerde 132 gün; 217 ve 301 nolu genotipte 133 gün; 288 ve 351 nolu genotipte 133.5 gün; 240 ve 342 nolu genotipte 134.5 gün olduğu belirlenmiĢtir. Ortalama olgunlaĢma için, tam çiçekten sonra geçen gün sayısı incelendiğinde en fazla gün sayısının 353 ve 252 nolu genotipte 156.5 gün; 313 nolu genotipte 154.5 gün; 247 nolu genotipte 153.5 gün; 317, 221 ve 214 nolu genotipte 153 gün; 280 nolu genotipte 152.5 gün ve 358 nolu genotipte 152 gün olduğu gözlemlenmiĢtir. Ebeveynlerin ortalamasına bakıldığında Guara çeĢidinde 141 gün, Nurlu çeĢidinde 163.5 gün olduğu görülmüĢtür.
„„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 melez genotiplerin derime kadar geçen gün süre ortalaması incelendiğinde en az gün sayısının 102 ve 193 nolu genotipte 209.5 gün; 135 ve 199 nolu genotipte 210 gün; 29, 100 ve 117 nolu genotipte 210.5 gün; 55 ve 116 nolu genotipte 211 gün; 128 ve 198 nolu genotipte 211.5 olduğu
genotipte 231.5 gün; 127 ve 140 nolu genotipte 230.5 gün; 134 ve 182 nolu genotipte 229.5 gün; 120 nolu genotipte 229 gün ve 41 nolu genotipte 227.5 gün olduğu belirlenmiĢtir. Ebevenlerden Gülcan 2 çeĢidinde 235 gün, Lauranne çeĢidinde 216 gün olduğu tespit edilmiĢtir.
„„Guara x Nurlu‟‟ F1 melez genotiplerin derim süresi ortalamaları incelendiğinde derim süresi en az genotipler 209 günle 261 ve 267 nolu genotipler, 210 günle 217 ve 294 nolu genotipler, 211 günle 239 ve 258 nolu genotipler, 211.5 günle 303 nolu genotip, 212 günle 205, 231, 240, 288 ve 301 nolu genotipler olduğu; en fazla olduğu genotipler ise 234 günle 353 nolu genotip, 232.5 günle 252 nolu genotip, 231.5 günle 313 ve 247 nolu genotip, 230.5 günle 221 nolu genotip, 229.5 günle 304 nolu genotip ve 229 gün ile 359, 358, 328, 320, 317 ve 274 nolu genotipler olduğu tespit edilmiĢtir. Ebeveynlerden Guara‟da 216.5 gün iken Nurlu‟da 239 gün ile en fazla gün sayısına sahip olduğu bulunmuĢtur.
„„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 melez populasyonunda iç badem ağırlıkları ortalaması en yüksek olan genotipler 70 (1.16±0.131), 41 (1.05±0.079), 151 (1.03±0.123), 186 (0.96±0.103), 150 (0.95±0.105), 57 (0.95±0.088), 1 (0.92±0.113), 13 (0.92±0.107), 168 (0.92±0.091) ve 17 (0.90±0.137) nolu genotip olduğu saptanmĢtır. Ġç badem ağırlığı ortalaması en düĢük ise 103 (0.43±0.078), 180 (0.46±0.064), 178 (0.52±0.076), 177 (0.54±0.047), 36 (0.54±0.062), 179 (0.54±0.070) ve 191 (0.56±0.062) nolu genotiplerin olduğu gözlenmiĢtir.
Ebeveynlerin ise ortalama iç badem ağırlığı Gülcan 2'de 0.74±0.089 olduğu, Lauranne'de 0.62±0.074 olduğu tespit edilmiĢtir.
„„Guara x Nurlu‟‟ F1 melez populasyonundaki genotiplerin iç badem ağırlıklarının oldukça yüksek olduğu gözlemlenmiĢtir. Bu populasyonun iç badem ağırlığı ortalamasına göre en yüksek olan genotiplerin 263 (1.75±0.203), 221 (1.46±0.133), 280 (1.37±0.251), 274 (1.37±0.166), 239 (1.27±0.158), 250 (1.24±0.143), 273 (1.23±0.113), 247 (1.21±0.090), 335 (1.20±0.159), 242
Guara çeĢidinde 1.24±0.148, Nurlu çeĢidinde 1.32±0.124 olduğu görülmüĢtür.
„„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 melez populasyonunun yağ asitleri kompozisyonu ortalaması bakımından incelendiğinde en yüksek oleik asit içeriği 1, 134, 39, 115, 138, 191, 2, 196, 13, 27 ve 195 nolu genotiplerde; linoleik asit içeriği 199, 180, 150, 179, 104, 21 ve 176 nolu genotiplerde; palmitik asit 28,102, 176, 180, 187, 179, 100 ve 150; steraik asit 182, 140, 186, 175, 29, 57 ve 26;
araĢidik asit ise 103, 165, 125, 177, 29, 175, ve 197 nolu genotiplerde bulunmuĢtur.
„„Guara x Nurlu‟‟ F1 melez populasyonunun yağ asitleri kompozisyonu ortalaması bakımından incelendiğinde en yüksek oleik asit içeriği 218, 301, 256, 253, 254, 304, 269, 358, 343, 239, 360, ve 320 genotiplerde;
linoleik asit 263, 203, 352, 356, 293, 327, 261, 204, 201, 311, 250 ve 326 nolu genotiplerde; palmitik asit 290, 203, 258, 352, 261, 229, 204, 293, 284, 260, 356 ve 218 nolu genotiplerde; steraik asit 201, 302, 352, 351, 203, 356, 243, 293, 280 ve 248 nolu genotiplerde, araĢidik asit ise 280, 313, 288, 273, 310, 328, 324 ve 285 nolu genotiplerde bulunmuĢtur.
Bu tez çalıĢması 2015 ve 2016 yıllarında Antepfıstığı AraĢtırma Enstitüsü Müdürlüğü‟nün badem parselinde yürütülmüĢ olup; kendiyle uyuĢur ve geç çiçeklenen „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ ve „„Guara x Nurlu‟‟ F1 melez badem populasyonlarının fenolojik, morfolojik, pomolojik özelliklerinin belirlenmesiyle birlikte ve yağ asidi profilleri karakterize edilmiĢtir.
Doktora tezimin planlanması, yürütülmesi ve sonuçların değerlendirilmesi sırasında yardımlarını esirgemeyen saygıdeğer danıĢman hocam Sayın Prof. Dr. N.
Ebru KAFKAS‟a sonsuz saygı ve teĢekkürlerimi sunarım.
Tezimin yürütülmesi sırasında yardımlarını esirgemeyen Prof. Dr. Salih KAFKAS, Prof. Dr. Ayzin B. KÜDEN ve Prof. Dr.Ġzzet AÇAR hocalarıma teĢekkür ederim.
Tezimin gözlem, analiz ve yazım aĢamalarındaki desteklerinden dolayı kurum Müdürüm Sayın Dr. Davut KELEġ‟e,
Tez çalıĢmalarım süresince yardımlarını esirgemeyen değerli arkadaĢlarım Mozhgan ZARIFIKHOSROSHAHI, Dr. Songül ÇÖMLEKÇĠOĞLU, Dr. Ceren ÜNEK, Doç. Dr. Mehtap YILDIZ, Doç. Dr. Hatıra TAġKIN, Zir. Yük. Mühendisi Hatice ÖZCAN, biyolog Aibibula PAĠZĠLA, Zir. Yük. Mühendisi Nergiz ÇOBAN, Zir. Yük. Mühendisi Mehmet Fatih BATMAZ, Halime DOĞAN, Kadem DOĞAN ve tüm laboratuvar arkadaĢlarıma,
Ve her zaman yanımda olan aileme yürekten teĢekkür ederim.
Ayrıca tezimin yürütülmesi için maddi katkı sağlayan Ç.Ü. BAP‟a ve TAGEM‟e teĢekkür ederim.
ÖZ ... I ABSTRACT ... II GENĠġLETĠLMĠġ ÖZET ... III TEġEKKÜR ... IX ĠÇĠNDEKĠLER ... X ÇĠZELGELER DĠZĠNĠ ... XIV ġEKĠLLER DĠZĠNĠ ... XXII SĠMGELER VE KISALTMALAR ... XXXII
1. GĠRĠġ ... 1
2. ÖNCEKĠ ÇALIġMALAR ... 13
2.1. Badem Islahı ... 13
2.2. Bademin Biyokimyasal Ġçeriği Ve Sağlık Üzerine Etkileri ... 24
3. MATERYAL VE METOT ... 37
3.1. Materyal ... 37
3.2. Metot ... 42
3.2.1. Morfolojik Özellikler ... 42
3.2.1.1. Ağacın Büyüme ġekli ... 42
3.2.1.2. Ağacın Dallanması ... 43
3.2.1.3. Çiçek Rengi ... 44
3.2.1.4. Antere Göre Stigmanın Pozisyonu ... 44
3.2.2. Fenolojik Özellikler ... 44
3.2.2.1.Tam Çiçeklenme Ve Tam Çiçeklenmeye Kadar Geçen Gün Sayısı ... 44
3.2.2.2. OlgunlaĢma Ġçin Tam Çiçekten Sonra Geçen Gün Sayısı ... 44
3.2.2.3. Derim Tarihi Ve Derime Kadar Geçen Gün Sayısı ... 45
3.2.3. Pomolojik Özellikler ... 45
3.2.3.2. Kabukta Sütur Açıklığı ... 45
3.2.3.3. Kabuk Renginin Yoğunluğu Ve Renk Skalası ... 46
3.2.3.4. Kabuk Sertliği ... 46
3.2.3.5. Kabuklu Meyve ġekli ... 47
3.2.3.6. Ġç Badem ġekli ... 48
3.2.3.7. Ġç Badem Kabuğunun Düzgünlüğü ... 48
3.2.3.8. Ġç Badem Rengi Yoğunluğu Ve Renk Skalası ... 49
3.2.3.9. Ġç Badem Tüylülüğü ... 49
3.2.3.10. Kabuklu Meyve Boyu (mm) ... 50
3.2.3.11. Kabuklu Meyve Eni (mm) ... 50
3.2.3.12. Kabuklu Meyve Kalınlığı (mm) ... 50
3.2.3.13. Kabuklu Meyve Ağırlığı (g) ... 51
3.2.3.14. Ġç Badem Boyu (mm) ... 51
3.2.3.15. Ġç Badem Eni (mm) ... 51
3.2.3.16. Ġç Badem Kalınlığı (mm) ... 51
3.2.3.17. Ġç Badem Ağırlığı (g) ... 51
3.2.3.18. Randıman (%) ... 52
3.2.3.19. Çift Ġç Oranı (%) ... 52
3.2.4. Toplam Yağ ve Yağ Asitleri Analizi... 52
3.2.4.1. Yağ ve Yağ Asitleri Kompozisyonu ... 52
4. BULGULAR VE TARTIġMALAR ... 55
4.1. Morfolojik Özellikler ... 55
4.1.1. Ağacın Büyüme ġekli ... 55
4.1.2. Ağacın Dallanma Durumu ... 59
4.1.3. Çiçek Rengi ... 65
4.1.4. Antere Göre Stigmanın Pozisyonu ... 69
4.2. Fenolojik Özellikler ... 76
Gün Sayısı ... 76
4.2.2. OlgunlaĢma Ġçin Tam Çiçeklenmeden Sonra Geçen Gün Sayısı ... 86
4.2.3. Derim Tarihi ve Derime Kadar Geçen Gün Sayısı... 94
4.3. Pomolojik Özellikler ... 103
4.3.1. DıĢ kabuğun Kavlama Durumu ... 103
4.3.2. Kabukta Sütur Açıklığı ... 107
4.3.3. Meyve Kabuk Renginin Yoğunluğu ve Meyve Kabuk Rengi ... 107
4.3.3.1. Meyve Kabuk Rengi L (Parlaklık) Değeri ve Meyve Kabuk Rengi ... 108
4.3.3.2. Meyve Kabuk Rengi a* Değerleri ... 119
4.3.3.3. Meyve Kabuk Rengi (b*) Değeri ... 128
4.3.3.4. Meyve Kabuk Rengi Chroma (C*) Ve Hue (hº) Değeri ... 137
4.3.4. Meyve Kabuk Sertliği ... 143
4.3.5. Kabuklu Meyve ġekli ... 156
4.3.6. Ġç Badem ġekli ... 164
4.3.7. Ġç Badem Kabuğunun Düzgünlüğü ... 178
4.3.8. Ġç Badem Rengi Yoğunluğu Ve Ġç Badem Rengi ... 186
4.3.8.1. Ġç Badem Rengi L Değeri (Parlaklık) ve Ġç Badem Rengi... 186
4.3.8.2. Ġç Badem Rengi a* Değeri ... 198
4.3.8.3. Ġç Badem Rengi b* Değeri ... 207
4.3.8.4. Ġç Badem Chroma (C*) ve Hue (hº) Değeri ... 215
4.3.9. Ġç Badem Tüylülüğü ... 221
4.3.10. Kabuklu Meyve Boyu (mm) ... 221
4.3.11. Kabuklu Meyve Eni (mm) ... 230
4.3.12. Kabuklu Meyve Kalınlığı (mm) ... 238
4.3.13. Kabuklu Meyve Ağırlığı (g) ... 247
4.3.15. Ġç Badem Eni (mm) ... 265
4.3.16. Ġç Badem Kalınlığı (mm) ... 274
4.3.17. Ġç Badem Ağırlığı (g) ... 282
4.3.18. Randıman ... 291
4.3.19. Çift iç oranı (%) ... 297
4.4. Toplam Yağ ve Yağ Asitleri Analizi ... 303
4.4.1. Yağ ve Yağ Asitleri Kompozisyonu ... 303
5. SONUÇLAR VE ÖNERĠLER ... 325
KAYNAKLAR ... 355
ÖZGEÇMĠġ ... 369
Çizelge 1.1. Ülkeler Ġtibariyle Dünya Badem Üretim Alanı (1000 Ha) ... 2
Çizelge 1.2. Türkiye‟de 2004-2016 yılları arasında meyve veren ve vermeyen badem ağaçlarının sayıları (adet) ile meyve üretim değerleri (ton) ... 5
Çizelge 1.3. Dünyada badem üretimi yapan önemli ülkelerin son yıllardaki üretim miktarları (ton) ... 9
Çizelge 3.1. Melez Kombinasyonlar ... 38
Çizelge 3.2. Ağaç ġekillerine Göre Gruplandırılması ... 43
Çizelge 3.3. Ağacın Dallanması Durumlarına Göre Gruplandırılması ... 43
Çizelge 3.4. Çiçek Rengi Ve Puanları ... 44
Çizelge 3.5. Antere Göre Stigmanın Pozisyonu... 44
Çizelge 3.6. DıĢ Kabuk Kavlama Durumu ... 45
Çizelge 3.7. Genotiplerin Kabuk Sütur Açıklığına Göre Gruplandırılması ... 45
Çizelge 3.8. Genotiplerin Kabuklu Ve Ġç Badem Rengine Göre Gruplandırılması ... 46
Çizelge 3.9. Genotiplerin Kabuk Sertliklerine Göre Gruplandırılması ... 47
Çizelge 3.10. Kabuklu Meyve ġekillerine Göre Gruplandırılması ... 47
Çizelge 3.11. GeniĢlik Ve Kalınlık Ġndeksi Değerlerine Göre Ġç Badem ġeklinin Gruplandırılması ... 48
Çizelge 3.12. Ġç Badem Kabuğunun Düzgünlüğünün Gruplandırılması ... 48
Çizelge 3.13. Genotiplerin Kabuklu Ve Ġç Badem Rengine Göre Gruplandırılması ... 49
Çizelge 3.14. Genotiplerin Ġç Badem Tüylülüğüne Göre Gruplandırılması ... 50
Çizelge 3.15. Kabuklu meyve ağırlığına göre badem genotiplerinin gruplandırılması ... 51
Çizelge 3.16. Genotiplerde Çift Ġç Oranlarının Gruplandırılması ... 52
Büyüme ġekli ... 56 Çizelge 4.2. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Melez Genotiplerin Ağaç Büyüme
ġekli ... 58 Çizelge 4.3. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Melez Genotiplerinin Ağaç
Dallanma Durumu (2015-2016) ... 60 Çizelge 4.4. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Melez Genotiplerin Ağaç Dallanma
Durumu (2015-2016) ... 63 Çizelge 4.5. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Melez Genotiplerin Çiçek
Renkleri ... 66 Çizelge 4.6. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Melez Genotiplerin Çiçek Renkleri ... 68 Çizelge 4.7. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Melez Genotiplerinde Antere
Göre Stigmanın Pozisyonu (2015-2016) ... 71 Çizelge 4.8. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Melez Genotiplerinde Antere Göre
Stigmanın Pozisyonu (2015-2016) ... 74 Çizelge 4.9. Gaziantep Ġlinin 2015-2016 Yıllarina Ait Ġklim Verileri
Ortalaması ... 77 Çizelge 4.10. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Melez Genotiplerinin Tam
Çiçeklenme Tarihleri ve Çiçeklenme Süreleri (2015-2016) ... 78 Çizelge 4.11. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Melez Genotiplerinin Tam Çiçeklenme
Tarihleri ve Çiçeklenme Süreleri (2015-2016) ... 82 Çizelge 4.12. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Melez Genotiplerinin
OlgunlaĢma Ġçin Tam Çiçekten Sonra Geçen Gün Sayısı
(2015-2016) ... 87 Çizelge 4.13. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Melez Genotiplerinin OlgunlaĢma Ġçin
Tam Çiçeklenmeden Sonra Geçen Gün Sayısı (2015-2016) ... 91 Çizelge 4.14. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Melez Genotiplerinin Derim
Tarihleri ve Süreleri (2015-2016) ... 96
ve Süreleri (2015-2016) ... 100 Çizelge 4.16. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Melez Genotiplerinin Kavlama
Durumu (2015-2016) ... 104 Çizelge 4.17. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Melez Genotiplerinde Meyve
Kabuk Rengi L (Parlaklık) Değerleri ve Meyve Kabuk
Renkleri (2015-2016) ... 109 Çizelge 4.18. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Melez Genotiplerinde Meyve Kabuk
Rengi L (Parlaklık) Değerleri ve Meyve Kabuk Renkleri
(2015-2016) ... 114 Çizelge 4.19. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Melez Genotiplerinde Meyve
Kabuk Rengi (a*) Değerleri (2015-2016) 120
Çizelge 4.20. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Melez Genotiplerinde Meyve Kabuk
Rengi (a*) Değerleri (2015-2016) ... 124 Çizelge 4.21. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Melez Genotiplerinde Meyve
Kabuk Rengi (b*) Değerleri (2015-2016) ... 129 Çizelge 4.22. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Melez Genotiplerinde Meyve Kabuk
Rengi (b*) Değerleri (2015-2016) ... 133 Çizelge 4.23. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Melez Genotiplerinde Meyve
Kabuk Rengi Chroma (C*) ve Hue (hº) Değeri ... 138 Çizelge 4.24. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Melez Genotiplerinde Meyve Kabuk
Rengi Chroma (C*) ve Hue (hº) Değeri ... 141 Çizelge 4.25. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Melez Genotiplerinde Ġç
Randımanına Göre Meyve Kabuğu Sertlik Durumu (2015-
2016) ... 144 Çizelge 4.26. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Melez Genotiplerinde Meyve
Kabuğu Sertlik Durumu (2015-2016) ... 146 Çizelge 4.27. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Melez Genotiplerinde Meyve Kabuğu
Sertlik Durumu (2015-2016)... 150
Durumu (2015-2016) ... 153 Çizelge 4.29. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Melez Genotiplerinde Kabuklu
Meyve ġekli Durumu (2015-2016) ... 157 Çizelge 4.30. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Melez Genotiplerinde Kabuklu Meyve
ġekli Durumu (2015-2016) ... 161 Çizelge 4.31. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Melez Genotiplerinde GeniĢlik
Ġndeksine Göre Ġç Badem ġekilleri (2015-2016) ... 165 Çizelge 4.32. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Melez Genotiplerinde Kalınlık
Ġndeksine Göre Ġç Badem ġekilleri (2015-2016) ... 168 Çizelge 4.33. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Melez Genotiplerinde GeniĢlik
Ġndeksine Göre Ġç Badem ġekilleri (2015-2016) ... 171 Çizelge 4.34. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Melez Genotiplerinde Kalınlık
Ġndeksine Göre Ġç Badem ġekilleri (2015-2016) ... 175 Çizelge 4.35. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Melez Genotiplerinde Ġç Badem
Kabuğunun Düzgünlüğü (2015-2016) ... 179 Çizelge 4.36. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Melez Genotiplerinde Ġç Badem
Kabuğu Düzgünlüğü (2015-2016) ... 183 Çizelge 4.37. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Melez Genotiplerinde Ġç Badem
Renk L Değeri Ve Ġç Badem Rengi (2015-2016) ... 188 Çizelge 4.38. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Melez Genotiplerinde Ġç Badem Renk
L Değeri Ve Ġç Badem Rengi (2015-2016) ... 193 Çizelge 4.39. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Melez Genotiplerinde Ġç Badem
Renk (a*) Değeri (2015-2016) ... 199 Çizelge 4.40. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Melez Genotiplerinde Ġç Badem Renk
(a*) Değeri (2015-2016) ... 203 Çizelge 4.41. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Melez Genotiplerinde Ġç Badem
Renk (b*) Değeri (2015-2016) ... 208
(b*) Değeri (2015) ... 212 Çizelge 4.43. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Melez Genotiplerinde Ortalama
Ġç Badem Chroma(C*) ve Hue( hº) Değeri ... 216 Çizelge 4.44. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Melez Genotiplerinde Ortalama Ġç
Badem Chroma (C*) ve hue (hº) Değeri ... 219 Çizelge 4.45. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Melez Genotiplerinde Kabuklu
Meyve Boyu (2015-2016) ... 223 Çizelge 4.46. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Melez Genotiplerin Kabuklu Meyve
Boyları (2015-2016) ... 227 Çizelge 4.47. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Melez Genotiplerinde Kabuklu
Meyve Eni (2015-2016) ... 231 Çizelge 4.48. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Melez Genotiplerinde Kabuklu Meyve
Eni (2015-2016) ... 235 Çizelge 4.49. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Melez Genotiplerinde Kabuklu
Meyve Kalınlığı (2015-2016) ... 239 Çizelge 4.50. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Melez Genotiplerinin Kabuklu Meyve
Kalınlığı (2015) ... 243 Çizelge 4.51. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Melez Genotiplerinde Kabuklu
Meyve Ağırlığı (2015-2016) ... 249 Çizelge 4.52. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Melez Genotiplerinde Kabuklu Meyve
Ağırlığı Dağılımı (2015-2016) ... 253 Çizelge 4.53. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Melez Genotiplerinde Ġç Badem
Boyu (2015-2016) ... 258 Çizelge 4.54. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Melez Genotiplerinde Ġç Badem Boyu
(2015-2016) ... 262 Çizelge 4.55. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Melez Genotiplerinin Ġç Badem
Eni (2015-2016) ... 266
(2015-2016) ... 270 Çizelge 4.57. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Melez Genotiplerinde Ġç Badem
Kalınlığı (2015-2016) ... 275 Çizelge 4.58. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Melez Genotiplerinde Ġç Badem
Kalınlığı (2015-2016) ... 279 Çizelge 4.59. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Melez Genotiplerinde Ġç Badem
Ağırlıkları (2015-2016) ... 283 Çizelge 4.60. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Melez Genotiplerinde Ġç Badem
Ağırlıkları (2015-2016) ... 287 Çizelge 4.61. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Melez Genotiplerinde %
Randımanlar (2015-2016) ... 292 Çizelge 4.62. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Melez Genotiplerin % Randımanları
(2015-2016) ... 295 Çizelge 4.63. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Melez Genotiplerinde Çift Ġç
Oranları (%) (2015-2016) ... 298 Çizelge 4.64. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Melez Genotiplerin Çift Ġç Oranları
(%) (2015-2016) ... 301 Çizelge 4.65. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Melez Genotiplerinin Yağ
Asitleri Kompozisyonu (2015) ... 304 Çizelge 4.66. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Melez Genotiplerinin Yağ
Asitleri Kompozisyonu (2016) ... 306 Çizelge 4.67. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Melez Genotiplerinin Yağ
Asitleri Kompozisyonu Ortalaması (2015-2016) ... 309 Çizelge 4.68. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Melez Genotiplerinin Yağ Asitleri
Kompozisyonu (2015) ... 311 Çizelge 4.69. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Melez Genotiplerinin Yağ Asitleri
Kompozisyonu (2016) ... 314
Kompozisyonu Ortalaması (2015-2016) ... 317
ġekil 3.1. "Gülcan 2" Badem Meyvesi Fiziksel Görünümü ... 39 ġekil 3.2. "Lauranne" Badem Meyvesi Fiziksel Görünümü ... 40 ġekil 3.3. "Guara" Badem Meyvesi Fiziksel Görünümü ... 40 ġekil 3.4. "Nurlu" Badem Meyvesi Fiziksel Görünümü ... 41 ġekil 3.5. Melez Bireylerin Çiçeklenme BaĢlangıcı (A) ve Küçük
Meyve (B) Dönemlerinden Görüntüler ... 42 ġekil 3.6. Badem Ağaçlarında Ağaç ġekilleri ... 43 ġekil 3.7. Kabuklu Meyve Renk Skalası ... 46 ġekil 3.8. Badem Genotiplerinde Kabuklu Meyve ġekilleri ... 47 ġekil 3.9. Ġç Badem Renk Skalası ... 49 ġekil 3.10. Badem Genotiplerinde Meyve Boyutları ... 50 ġekil 4.1. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Populasyonunun Ağaç Büyüme
ġekli Dağılımı ... 57 ġekil 4.2. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Populasyonunun Ağaç Büyüme ġekli
Dağılımı ... 59 ġekil 4.3. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Populasyonunun Ağaç Dallanma
Durumu Dağılımı (2015) ... 61 ġekil 4.4. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Populasyonunun Ağaç Dallanma
Durumu Dağılımı (2016) ... 62 ġekil 4.5. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Populasyonunun Ağaç Dallanma
Durumu Dağılımı (2015) ... 64 ġekil 4.6. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Populasyonunun Ağaç Dallanma
Durumu Dağılımı (2016) ... 64 ġekil 4.7. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Populasyonunun Çiçek Renk
Dağılımı ... 67 ġekil 4.8. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Populasyonunun Çiçek Renk Dağılımı ... 69
Stigmanın Pozisyonun Dağılımı (2015) ... 72 ġekil 4.10. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Populasyonunun Antere Göre
Stigma Pozisyonunun Dağılımı (2016) ... 73 ġekil 4.11. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Populasyonunun Antere Göre Stigma
Pozisyonunun Dağılımı (2015) ... 75 ġekil 4.12. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Populasyonunun Antere Göre
Stigmanın Pozisyonunun Dağılımı (2016) ... 76 ġekil 4.13. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Populasyonunun Çiçeklenme
Süresi Dağılımı (2015) ... 80 ġekil 4.14. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Populasyonunun Çiçeklenme
Süresi Dağılımı (2016) ... 81 ġekil 4.15. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Populasyonunun Çiçeklenme Süresi
Dağılımı (2015) ... 85 ġekil 4.16. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Populasyonunun Çiçeklenme Süresi
Dağılımı (2016) ... 85 ġekil 4.17. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Populasyonunun OlgunlaĢma
Ġçin Tam Çiçeklenmeden Sonra Geçen Gün Sayısı Dağılımı
(2015) ... 89 ġekil 4.18. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Populasyonunun OlgunlaĢma
Ġçin Tam Çiçeklenmeden Sonra Geçen Gün Sayısı Dağılımı
(2016) ... 90 ġekil 4.19. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Populasyonunun OlgunlaĢma Ġçin Tam
Çiçeklenmeden Sonra Geçen Gün Sayısı Dağılımı (2015) ... 93 ġekil 4.20. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Populasyonunun OlgunlaĢma Ġçin Tam
Çiçekten Sonra Geçen Gün Sayısı Dağılımı (2016) ... 94 ġekil 4.21. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Populasyonunun Derim
Sürelerinin Dağılımı (2015) ... 98
Sürelerinin Dağılımı (2016) ... 99 ġekil 4.23. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Populasyonunun Derim Süresi
Dağılımı (2015) ... 102 ġekil 4.24. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Populasyonunun Derim Süresi
Dağılımı (2015) ... 103 ġekil 4.25. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Populasyonunun Kavlama Durumu
Dağılımı (2015) 106
ġekil 4.26. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Populasyonunun Kavlama Durumu
Dağılımı (2016) 107
ġekil 4.27. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Populasyonunun Meyve Kabuk
Renk L (Parlaklık) Değeri Dağılımı (2015) ... 111 ġekil 4.28. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Populasyonunun Meyve Kabuk
Renk L (Parlaklık) Değeri Dağılımı (2016) ... 112 ġekil 4.29. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Populasyonunun Meyve Kabuk
Rengi ... 112 ġekil 4.30. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Populasyonunun Meyve Kabuk
Rengi Dağılımı (2016) ... 113 ġekil 4.31. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Populasyonunun Meyve Kabuk Rengi
L (Parlaklık) Değeri Dağılımı (2015) ... 116 ġekil 4.32. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Populasyonunun Meyve Kabuk L
(Parlaklık) Değeri Dağılımı (2015) ... 117 ġekil 4.33. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Populasyonunun Meyve Kabuk Rengi
Dağılımı(2015)……… ... 118 ġekil 4.34. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Populasyonunun Meyve Kabuk Rengi
Dağılımı (2016) ... 118 ġekil 4.35. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Melez Populasyonunun Meyve
Kabuk Rengi (a*) Değeri Dağılımı (2015) ………. ... 122
Kabuk Rengi (a*) Değerleri Dağılımı (2016)……….. ... 123 ġekil 4.37. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Populasyonunun Meyve Kabuk Rengi
(a*) Değerinin Dağılımı (2015) ... 127 ġekil 4.38. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Populasyonunun Meyve Kabuk Rengi
(a*) Değerlerinin Dağılımı (2016) ... 127 ġekil 4.39. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Populasyonunun Meyve Kabuk
Rengi (b*) Değerleri Dağılımı (2015) ... 131 ġekil 4.40. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Populasyonunun Meyve Kabuk
Rengi (b*) Değerleri Dağılımı (2016) ... 131 ġekil 4.41. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Populasyonunun Meyve Kabuk Rengi
(b*) Değerleri Dağılımı (2015) ... 135 ġekil 4.42. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Populasyonunun Meyve Kabuk Rengi
(b*) Değerleri Dağılımı (2016) ... 136 ġekil 4.43. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Populasyonunun Meyve Kabuk
Sertliği Dağılımı (2015) ... 148 ġekil 4.44. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Populasyonunun Meyve Kabuk
Sertliği Dağılımı (2016) ... 149 ġekil 4.45. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Populasyonunun Meyve Kabuk Sertliği
Dağılımı (2015) ... 155 ġekil 4.46. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Populasyonunun Meyve Kabuk Sertliği
Dağılımı (2016) ... 156 ġekil 4.47. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Populasyonunun Kabuklu
Meyve ġekli Dağılımı (2015) ... 159 ġekil 4.48. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Populasyonunun Kabuklu
Meyve ġekli Dağılımı (2016) ... 160 ġekil 4.49. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Populasyonunun Kabuklu Meyve ġekli
Dağılımı (2015) ... 163
Dağılımı (2016) ... 164 ġekil 4.51. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Populayonunun Ġç Badem ġekli
Dağılımı (2015) ... 167 ġekil 4.52. Gülcan 2 X Nurlu F1 Populasyonunun Ġç Badem ġekli
Dağılımı (2016) ... 170 ġekil 4.53. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Populasyonunun Ġç Badem ġekli
Dağılımı (2015) ... 173 ġekil 4.54. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Populasyonunun Ġç Badem ġekli
Dağılımı (2016) ... 174 ġekil 4.55. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Populasyonunun Ġç Badem ġekli
Dağılımı (2015) ... 177 ġekil 4.56. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Populasyonunun Ġç Badem ġekli
Dağılımı (2016) ... 178 ġekil 4.57. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Populasyonunun Ġç Badem
Kabuğu Düzgünlüğü (2015) ... 181 ġekil 4.58. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Populasyonunun Ġç Badem
Kabuğu Düzgünlüğü (2016) ... 182 ġekil 4.59. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Populasyonunun Ġç Badem Kabuğunun
Düzgünlüğü (2015) ... 185 ġekil 4.60. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Populasyonunun Ġç Badem Kabuğunun
Düzgünlüğü (2016) ... 186 ġekil 4.61. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Populasyonunun Ġç Badem Renk
L Değeri Dağılımı (2015) ... 190 ġekil 4.62. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Melez Populasyonunun Ġç
Badem Renk L Değeri (2016) ... 191 ġekil 4.63. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Populasyonunun Ġç Badem
Rengi Dağılımı (2015) ... 191
Rengi Dağılımı (2016) ... 192 ġekil 4.65. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Populasyonunun Ġç Badem Renk L
Değeri Dağılımı (2015) ... 196 ġekil 4.66. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Populasyonunun Ġç Badem Renk L
Değeri Dağılımı (2016) ... 197 ġekil 4.67. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Populasyonunun Ġç Badem Rengi
Dağılımı (2015) ... 197 ġekil 4.68. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Populasyonunun Ġç Badem Rengi
Dağılımı (2016) ... 198 ġekil 4.69. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Populasyonunun Ġç Badem Renk
(a*) Değeri Dağılımı (2015) ... 201 ġekil 4.70. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Populasyonunun Ġç Badem Renk
(a*) Değeri Dağılımı (2016) ... 202 ġekil 4.71. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Populasyonunun Ġç Badem Renk (a*)
Değeri Dağılımı (2015) ... 206 ġekil 4.72. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Populasyonunun Ġç Badem Renk (a*)
Değeri Dağılımı (2016) ... 206 ġekil 4.73. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Populasyonunun Ġç Badem Renk
(b*) Değeri Dağılımı (2015) ... 210 ġekil 4.74. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Populasyonunun Ġç Badem Renk
(b*) Değeri Dağılımı (2016) ... 211 ġekil 4.75. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Populasyonunun Ġç Badem Renk (b)
Değeri Dağılımı (2015) ... 214 ġekil 4.76. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Populasyonunun Ġç Badem Renk (b)
Değeri Dağılımı (2016) ... 215 ġekil 4.77. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Populasyonunun Kabuklu
Meyve Boyu Dağılımı (2015) ... 225
Meyve Boyu Dağılımı (2016) ... 226 ġekil 4.79. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Populasyonunun Kabuklu Meyve
Boyu Dağılımı (2015) ... 229 ġekil 4.80. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Populasyonunun Kabuklu Meyve Boyu
Dağılımı (2016) ... 230 ġekil 4.81. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Populasyonunun Kabuklu
Meyve Eni Dağılımı (2015)... 233 ġekil 4.82. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Populasyonunun Kabuklu
Meyve Eni Dağılımı (2016)... 234 ġekil 4.83. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Populasyonunun Kabuklu Meyve Eni
Dağılımı (2015) ... 237 ġekil 4.84. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Populasyonunun Kabuklu Meyve Eni
Dağılımı (2016) ... 238 ġekil 4.85. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Populasyonunun Kabuklu
Meyve Kalınlığı Dağılımı (2015) ... 241 ġekil 4.86. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Populasyonunun Kabuklu
Meyve Kalınlığı Dağılımı (2016) ... 242 ġekil 4.87. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Populasyonunun Kabuklu Meyve
Kalınlığı Dağılımı (2015) ... 246 ġekil 4.88. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Populasyonunun Kabuklu Meyve
Kalınlığı Dağılımı (2015) ... 246 ġekil 4.89. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Populasyonunun Kabuklu
Meyve Ağırlığı Dağılımı (2015) ... 251 ġekil 4.90. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Populasyonunun Kabuklu
Meyve Ağırlığı Dağılımı (2016) ... 252 ġekil 4.91. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Populasyonunun Kabuklu Meyve
Ağırlığı Dağılımı (2015)... 256
Ağırlığı Dağılımı (2016)... 256 ġekil 4.93. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Populasyonunun Ġç Badem
Boyu (2015) ... 260 ġekil 4.94. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Populasyonunun Ġç Badem
Boyu Dağılımı (2016) ... 261 ġekil 4.95. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Populasyonunun Ġç Badem Boyu
Dağılımı (2015) ... 264 ġekil 4.96. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Populasyonunun Ġç Badem Boyu
Dağılımı (2015) ... 265 ġekil 4.97. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Populasyonunun Ġç Badem Eni
Dağılımı (2015) ... 268 ġekil 4.98. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Populasyonunun Ġç Badem Eni
Dağılımı (2016) ... 269 ġekil 4.99. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Populasyonunun Ġç Badem Eni
Dağılımı (2015) ... 273 ġekil 4.100. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Populasyonunun Ġç Badem Eni
Dağılımı (2016) ... 273 ġekil 4.101. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Populasyonunun Ġç Badem
Kalınlığı Dağılımı (2015) ... 277 ġekil 4.102. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Populasyonunun Ġç Badem
Kalınlığı Dağılımı (2016) ... 278 ġekil 4.103. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Populasyonunun Ġç Badem Kalınlığı
Dağılımı (2015) ... 281 ġekil 4.104. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Populasyonunun Ġç Badem Kalınlığı
Dağılımı (2016) ... 282 ġekil 4.105. „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ F1 Populasyonunun Ġç Badem
Ağırlıkları Dağılımı (2015) ... 285
Ağırlıkları Dağılımı (2016) ... 286 ġekil 4.107. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Populasyonunun Ġç Badem Ağırlıkları
Dağılımı (2015) ... 290 ġekil 4.108. „„Guara x Nurlu‟‟ F1 Populasyonunun Ġç Badem Ağırlıkları
Dağılımı (2016) ... 290 ġekil 4.109. 151 Nolu Genotipin Meyvelerinin Fiziksel Görünümü ... 320 ġekil 4.110. 57 Nolu Genotipin Meyvelerinin Fiziksel Görünümü ... 321 ġekil 4.111. 242 Nolu Genotipin Meyvelerinin Fiziksel Görünümü ... 321 ġekil 4.112. 247 Nolu Genotipin Meyvelerinin Fiziksel Görünümü ... 322 ġekil 4.113. 250 Nolu Genotipin Meyvelerinin Fiziksel Görünümü ... 322 ġekil 4.114. 322 Nolu Genotipin Meyvelerinin Fiziksel Görünümü ... 323
% : Yüzde
°C : Santigratderece
da : Dekar
kg : Kilogram
g : Gram
mg : Miligram
m : Metre
mm : Milimetre
cm : Santimetre
ml : Mililitre
um : Mikrometre
ppm : Parts per million cm² : Santimetrekare
m² : Metrekare
mm² : Milimetrekare mm3 : Milimetreküp
µg : Mikrogram
α : Alfa
β : Beta
γ : Gama
δ : Delta
L : Parlaklık
a* : Mavi-YeĢil / Kırmızı-Mor
b* : Sarı/Mavi
C* : Chroma Değeri
hº : Hue Açısı
St.S. : Standart Sapma
MUFAs : Tekli doymamıĢ yağ asitleri SFAs : DoymuĢ yağ asitleri
HPLC : Yüksek Performanslı Sıvı Kromatografisi GC : Gaz Kromatografisi
FID : Alev ĠyonlaĢtırmalı Dedektör FAO : Food And Agrıculture Organızatıon
TÜBĠTAK : Türkiye Bilimsel ve Teknik AraĢtırma Kurumu TÜĠK : Türkiye Ġstatistik Kurumu
1. GĠRĠġ
Bademin (Amygdalus communis L.) anavatanı Orta ve Batı Asya‟dır.
Buradan Çin, Hindistan, Ġran, Suriye ve Akdeniz ülkelerine yayılmıĢtır.
Anadolu‟da bodur acıbadem (Amygdalus nana L.) zengin varyasyonlar göstererek yetiĢmektedir. Amygdalus nana ülkemizde kıraç bölgelerin tipik bir bitkisidir (Küden ve ark., 2011). Dünya çapında ticari olarak yetiĢtirilen bademlerin alt cinsi Amygdalus, Roseceae familyasının, Prunoideae alt familyasına ait olup Prunus cinsinin bir türüdür (Martinez-Gomez ve ark., 2007).
Türkiye ve Ġran‟dan Saharan ovasına, Hindistan ve Nepal‟e kadar bulunabilen badem, sıcak iklimlere özgü bir bitkidir. Prunus ailesinde yer alan badem, mezokarp denilen bir kabuğa sahiptir ki bu kabuk soyulduğu zaman endokarp ortaya çıkar (Cantor ve ark., 2006; Zohary ve Hopf, 2000).
Yabani bademler acı ve küçük bir kısmı yenildiğinde öldürücü etkisi olabilmektedir. Ġnsanların tatlı türleri nasıl seçtiği bir sırdır. Birçok yabani tür arasında, bademin yabani soyu uygun Ģekilde tanımlanamamıĢtır. Diğer bitkilerin yabani formlarını tanımlamak için yapılan birçok tanımlama kriterleri bademde etkili olmamıĢtır. Bunun en önemli nedeni birçok yabani türünün olmasıdır. Orta Asya‟da Amygdalus communis olarak bilinen badem form, gerçek yabani bir form olarak kabul edilemediği bildirilmiĢtir. Morfolojik olarak yabani taksonu bademe benzeyen Amygdalus korshinskyi (H.M.) Bomm‟un Orta Doğu‟da ve Amygdalus webbii Spach‟in Güney Avrupa‟da dahi yabani tipleri yer almaktadır. A. fenzliana (Fritsch) Lipsky, 3 nedenden dolayı bademin yabani atalarına çok benzemektedir:
Doğada ağaçları çalı Ģeklindedir; tüm geçiĢ formları arasında geniĢ yabani bir tipi oluĢturmaktadır ve morfolojik olarak kısmen tohumsuz, oluklu tohum kabuğuna sahip bir badem varyasyonu içindedir (Ladizinsky, 1999). Balkan yarımadası, Prunus amygdalus‟un genetik çeĢitliliğinin ikinci bir merkezidir (Korac ve ark., 1996).
Bir ılıman iklim meyvesi olan bademin kuraklığa karĢı dayanıklı olması, yazları sıcak ve kurak geçen Akdeniz iklim koĢullarında ideal yetiĢtiriciliğinin yapılmasına imkan sağlamaktadır. Dünya üzerinde badem yetiĢtiricilik alanlarının çok geniĢ olmasına karĢın, bu meyve türünün verimliliği bazı ekolojik faktörler tarafından sınırlanmaktadır. Bademlerin soğuklama gereksinimlerinin çok az olması ve bunun sonucu olarak da çok erken dönemde çiçek açmaları nedeniyle tozlanma ve döllenme olayları özellikle düĢük sıcaklık ve yağıĢ gibi ekolojik koĢullardan olumsuz etkilenebilmektedir (Dokuzoğuz ve Gülcan, 1979).
Dünyada ve ülkemizde badem yetiĢtiriciliği gün geçtikçe artmaktadır.
Ülkemiz badem yetiĢtiriciliği açısından da önemli bir potansiyele sahiptir. 2016 yılı istatistiklerine göre dünya badem üretim alanı 1.865 ha olup, bu alanda 3.214.450 ton badem üretimi yapılmaktadır (Çizelge 1.1.). Ġspanya, ABD, Tunus ve Fas en fazla üretim alanına sahip olan ülkelerdir. Türkiye 33.322 ha alanda 85.000 ton badem üretimi ile dünyada 9. sırada yer almaktadır (Çizelge 1.1.).
Çizelge 1.1. Ülkeler Ġtibariyle Dünya Badem Üretim Alanı (1000 Ha)
Ülkeler 2000 2005 2010 2015 2016
Ġspanya 671.5 625.4 546.7 548.6 544.5 A.B.D 202.3 234.7 311.6 360.1 380.4 Tunus 201.7 190.0 164.8 182.9 184.5
Fas 138.0 141.5 142.0 160.0 165.8
Suriye 19.0 43.5 49.1 109.4 139.2
Ġran 89.9 128.6 142.8 93.0 104.7
Ġtalya 88.5 83.1 86.1 58.1 58.3
Libya 51.9 50.5 53.0 57.1 57.7
Türkiye 18.0 17.0 17.1 29.6 33.3
Yunanistan 22.3 17.6 16.1 12.5 14.1 Dünya 1.649 1.697 1.719 1.799 1.865 Kaynak: FAO, 2018
Bademler, çalı formunda veya 10 metreye kadar boylanabilen ağaçlar oluĢtururlar. Dikine veya yayvan büyürler. Gövdeleri gri-parlak kırmızımtrak kahverengidir. Dallar, grimsi kahverengi, sık dalcıklıdır. Gözler, odun ve meyve gözleri olarak gruplandırılır. Yapraklar, uzun, ok biçiminde, parlak koyu yeĢil renklidir. Badem meyvesi, botanik olarak Ģeftali ve kayısı gibi bir sert çekirdekli meyvedir. Ancak, olgun bademin içi yendiğinden sert kabuklu meyveler grubunda da yer almaktadır. Bademde çiçekler, Rosaceae‟lerin tipik sayısında olup beĢ çanak yaprak, beĢ taç yaprak, yirmi erkek organ ve bir diĢi organ içerir. Taç yaprakları pembe kırmızı renkte olup üzerleri koyu yeĢil damarlıdır. Yumurtalık içerisinde iki tane tohum taslağı bulunur. Genellikle bunlardan yalnız birisi geliĢir, ancak ikisi de geliĢtiğinde çift badem meydana gelir. Bazı çeĢitlerde ise, iki yumurtalığın geliĢmesi sonucu ikiz badem oluĢur. Bunların ticari değeri yoktur. Bademlerde kromozom sayısı n=8, 2n=16‟dır. Tozlanma arılarla olur. Bademler, genellikle birkaç çeĢit dıĢında kendiyle uyuĢmaz ve ayrıca çeĢitler arasında karĢılıklı uyuĢmazlık durumu da görülebilir. Bu nedenle badem bahçeleri en az iki çeĢitle kurulmalıdır. Bademler pomolojik olarak acı bademler ve tatlı bademler olmak üzere iki gruba ayrılır. Acı bademler siyanidrik asit içerdiklerinden dolayı zehirlidirler ve yenilmesi sakıncalıdır. Acı bademler badem yağı çıkarmak için kullanılır. Tatlı bademlerde acılığı veren siyanidrik asit ya hiç yoktur veya çok az bulunur. Tatlı bademler kabuğun kırılma durumuna göre el bademleri, diĢ bademleri, sert kabuklu meyveler ve taĢ bademleri olmak üzere dört gruba ayrılırlar. El bademleri çok ince kabuklu meyveler olup, randımanı yaklaĢık % 70‟e varmaktadır. DiĢ bademleri diĢle kolaylıkla kırılabilen bademlerdir. Randımanları
% 50‟ye varır. Sert kabuklu meyveler, diĢle çok zor kırılıp randımanı % 40‟a kadar varabilir. TaĢ bademleri ise kabukları çok kalın olduğundan iç randımanı düĢüktür (%18-30). El ile diĢ bademleri aynı grup altında da toplanabilir (Küden ve ark., 2011).
Türkiye, dünyada yetiĢen birçok meyve türünün ana vatanı konumundadır.
Türkiye‟de yetiĢtirilmekte olan meyve türlerinin önemli bir kısmını ılıman iklim
meyveleri oluĢturmaktadır. Bu meyveler arasında yer alan badem, Türkiye‟nin iklim yapısına adapte olmuĢ, önemli sert kabuklu meyveler arasında yer almaktadır. Ayrıca bademin diğer sert kabuklu meyvelere göre uyum kabiliyetinin yüksek olması ve erken verime yatması nedenleriyle uygun ekolojilerde yetiĢtiriciliğine olan talepler gün geçtikçe artmaktadır (Acar, 2012).
Badem, kıĢ soğuklarına Ģeftaliler kadar dayanıklıdır. Toros dağlarında 1050 m yüksekliklerde dahi zarar görmeden yetiĢebilmektedir. Ancak badem yetiĢtiriciliğini sınırlayan en önemli faktör ilkbahar geç donlarıdır. Çünkü bademler birçok ılıman iklim meyve türlerinden önce çiçek açarlar. Bu nedenle ilkbahar geç donlarının sürekli görüldüğü yerlerde bademden kararlı bir ürün elde etmek mümkün değildir. Badem çiçeklerinin henüz açıldıkları sırada kısa bir süre -4.4
C‟ye dayandıkları, taç yaprakları dökülmeye baĢlayınca dayanma derecesinin -2.2
C olduğu, küçük meyvelerin ise -1, -0.6 C‟de zararlandıkları görülmektedir (Küden ve ark., 2011).
Çizelge 1.2. Türkiye‟de 2004-2016 yılları arasında meyve veren ve vermeyen badem ağaçlarının sayıları (adet) ile meyve üretim değerleri (ton)
Yıllar
Meyve Veren Ağaç Sayısı (adet)
Mey. Vermeyen Ağaç Sayısı (adet)
Üretim (ton)
2004 3.450.000 500.000 37.000
2005 3.400.000 543.000 45.000
2006 3.235.839 578.729 43.285
2007 3.517.332 1.014.251 50.753
2008 3.430.219 1.279.101 52.774
2009 3.407.820 1.875.170 54.844
2010 3.683.032 2.589.493 55.398
2011 4.221.566 3.101.231 69.838
2012 4.679.833 3.242.945 80.261
2013 5.255.592 3.602.097 82.850
2014 5.637.326 3.814.999 73.230
2015 5.863.629 4.294.611 80.000
2016 6.663.996 4.964.011 85.000
(TÜĠK, 2018)
Ülkemiz kapama bahçe Ģeklinde badem yetiĢtiriciliğine oldukça geç baĢlamıĢ olup; kapama bahçelerin çoğu 2004-2013 yılları arasında kurulduğu ve sonrasında da artarak devam ettiği bilinmektedir. 2016 yılı istatistik verilerine göre 6.663.996 adet meyve veren ağaç sayısıyla, Türkiye‟de 85.000 ton üretim yapılmaktadır (Çizlge 1.2.). Önümüzdeki yıllarda bu üretim miktarının önemli bir Ģekilde artacağı öngürülmektedir.
Akdeniz iklim kuĢağında yer alan Türkiye‟nin hemen hemen her bölgesinde badem yetiĢtirilmekle beraber, ilkbahar geç donlarının hüküm sürdüğü
yerlerde soğuklama gereksinimi düĢük çeĢitlerde sorun yaĢanmaktadır (Acar, 2012).
Ülkemiz badem yetiĢtiriciliği bakımından önemli bir potansiyele sahip olmasına rağmen, badem ithal eden bir ülkedir. Yerli badem çeĢitlerimizin tamamına yakını taĢ badem sınıfında olup kendine verimlilik özellikleri bulunmamaktadır. Bademin kendine verimli çeĢitleri ıslah programlarında kullanılarak kendine verimlilik özelliği yeni çeĢitlere taĢınabilmektedir. Kendine verimli çeĢitlerle yeni bahçeler kurulduğunda, tozlanma ve döllenme sorunları ortadan kalkacağı için birim alandan daha fazla ürün alınmaktadır. Badem, ilkbahar geç donlarından en çok etkilenen türler arasında yer aldığından, geç çiçeklenme özelliği badem çeĢitleri için oldukça önemlidir (Açar ve ark., 2011).
Badem meyvesinin, yüksek besin değeri ve insan sağlığı üzerine faydalı etkilerinden dolayı badem dünyada çok büyük bir öneme sahiptir (Amarowicz ve ark, 2005). En çok bulunan baĢlıca doymamıĢ yağ kandaki kolesterolü düĢürme özelliğine sahip olan oleik ve linoleik yağ asitleridir (Kodad ve ark, 2004). Badem ayrıca, yüksek miktarda tokoferol ve fenol içermektedir (Kornsteiner ve ark., 2006).
Alfa ve gama tokoferolleri hem güçlü antioksidandır, hem de insan sağlığında farklı roller oynayabilirler. Sadece kimyasal yapıları biraz farklıdır.
Alfa-tokoferol vücutta daha yüksek konsantrasyonlarda bulunmaktadır. Geçen yıllardaki çalıĢmalar gama-tokoferolün kolon ve prostat kanserine karĢı korurken (Jiang ve ark., 2001), alfa-tokoferolün ise mesane kanseri geliĢme riskini önemli ölçüde azalttığını göstermiĢtir (Hernandez ve ark., 2004).
Badem (Amygdalus communis, L.), kalp ve obezite ile ilgili hastalıkların iyileĢtirilmesiyle iliĢkisi olan E vitamini, tekli doymamıĢ yağ asitleri, çoklu doymamıĢ yağ asitleri, arginin ve potasyum gibi fitokimyasalları içeren zengin bir besin kaynağıdır (Nuts, Almonds, 2007). Aynı zamanda badem sağlığa iyi gelen, kansere ve kardiyovasküler hastalığa karĢı koruyucu ajanlar olduğu bilinen polifenolleri içermektedir (Yang ve ark., 2009).
Tatlı bademin (Prunus dulcis) Orta Doğu‟da yağlarının yanı sıra zengin içeriğinden dolayı diyet besin maddesi olarak geniĢ çapta yetiĢtiriciliği yapılmaktadır. Badem yağı, çok hafif, tatlı, güzel kokulu olarak tanımlanıp, aromaterapistler tarafından en iyi yatıĢtırıcı yağ olarak ödüllendirilmiĢtir. Bununla birlikte bileĢen olarak kozmetik ürünlerinde kullanılmaktadır. Ancak yüksek miktarda doymamıĢ yağ asit bileĢiminden dolayı hızlı oksidasyona meyillidir.
Badem yağı, yağ kararlılığına katkıda bulunan zengin bir alfa-tokoferol kaynağıdır (Salvo ve ark., 1986).
Li ve ark (2011), badem tüketiminin, obezite, hiperlipidemi, hipertansiyon ve hipergliseminin iyileĢmesiyle iliĢkisi vardır. 12 hafta süren klinik denemeler, badem tüketiminin glisemik kontrolü geliĢtirdiğini ve Çinli 20 hastada (9 erkek, 11 kadın, 58 yaĢlarında; vücut kitle indeksi 26 kg/m2) diyabet 2 tipi ve kardiyovasküler hastalık riskini azalttığı görülmüĢtür. Kontrol diyete, günlük toplam % 20 kalori alımı eklenmiĢtir. Günlük 60 g badem tüketimi, lif, magnezyum, çoklu doymamıĢ yağ asidi, tekli doymamıĢ yağ asidi ve E vitamini besin alımlarını artırmıĢtır. Biyoelektriksel iç direnç analizi ile vücut yağı tanımlanarak badem tüketen hastalarda anlamlı bir Ģekilde daha düĢük bulunmuĢtur. Badem diyeti kontrol diyetle karĢılaĢtırıldığında % 26.8‟lik değeriyle alfa-tokoferol düzeyini artırmıĢtır. Ayrıca badem alımı toplam kolesterolü (% 6;
1.6-9.4), düĢük yoğunluklu lipoprotein kolesterolünü (% 11.6; 2.8-19.1) ve düĢük yoğunluklu lipoprotein kolesterolünün yüksek yoğunluklu lipoprotein kolesterolüne oranını (%9.7; 0.3-20.9) düĢürmüĢtür. ÇalıĢma sonucunda diyette bademin ĢiĢmanlık, glisemik kontrol ve yağ profilinin yararlı etkilere sahip olduğu, bu sebeple de mellitus diyabet 2 tipinde kardiyovasküler hastalık riskini önemli derecede azalttığı bildirilmiĢtir.
Agunbiade ve Olanlokun (2006), Hint bademlerinin (Prunus amygdalus) besin özellikleri incelenmiĢ ve % 97.70 kuru madde, % 11.52 ± 0.10 ham protein,
% 6.76 ± 0.72 kül, % 5.09 ± 0.84 ham elyaf ve % 21.76 ± 1.20 oranında yağ ve % 54.87 ±% 2.80 karbonhidrat olduğu görülmüĢtür. Ayrıca bileĢiminde % 0.25
phytin, % 0.07 fittin fosfor, % 0.04 siyanür, % 1.82 tanin olduğu bulunmuĢtur.
Mineral içeriklerinin ise % 0.19 fosfor, % 0.17 potasyum, % 0.25 magnezyum, 245.65 ppm sodyum, 845.45 ppm kalsiyum, 92.12 ppm çinko, 70.62 ppm demir ve 9.21 ppm bakır olduğu ve önemli miktarda yağ, protein, lif ve mineralleri içerdiğinden önemli bir enerji kaynağı olduğu belirtilmiĢtir.
Türkiye badem üretiminde dünya sıralamasında ilk 10 ülke içerisindedir ve badem, özellikle tatlı badem, sık olarak tükettiğimiz kuruyemiĢler arasındadır.
Badem yağı saç ve cilt bakımından, ayakkabı ve deri giysilerin korunmasına kadar pek çok Ģekilde kullanılır. Bademin kendisi ise vitamin, mineral ve yüksek kalitede protein içerir. Özellikle E vitamini ve sağlıklı yağ asitleri bakımından çok iyi bir kaynaktır. Dünyada en fazla badem üretimi yapan ülke ABD olup 2016 yılı istatistik verilerine göre üretimi 2 milyon tonu aĢmaktadır. Ülkemizdeki kapama bahçelerin çok büyük çoğunluğu Amerika kökenli çeĢitlerden oluĢmaktadır.
Amerika‟dan sonra 2. sırada yer alan ülke 202.339 tonluk üretimiyle Ġspanya‟dır.
Türkiye ise 3 milyon tonu aĢan dünya üretimi içerisinde 85 bin tonluk bir üretime sahiptir (Çizelge 1.3.).
Çizelge 1.3. Dünyada badem üretimi yapan önemli ülkelerin son yıllardaki üretim miktarları (ton)
Ülkeler 2000 2005 2010 2015 2016 ABD 533.000 703.431 1.413.800 1.787.033 2.002.742 Ġspanya 225.217 217.869 222.518 211.084 202.339 Ġran 78.582 98.685 121.427 146.000 147.863
Fas 65.044 70.629 87.104 97.723 112.681
Suriye 62.288 229.035 73.104 84.634 88.841
Türkiye 47.000 45.000 55.398 80.000 85.000
Ġtalya 104.755 118.344 108.160 70.399 74.584
Tunus 60.000 43.000 52.000 70.500 61.000
Libya 26.100 25.500 29.500 33.109 33.838
Yunanistan 50.951 48.194 43.247 20.380 29.450
Dünya
1.452.206 1.824.621 2.570.069 3.066.032 3.214.303 Kaynak: FAO, 2018
Bademde ıslah amaçları ülkelere göre değiĢmekle birlikte genelde;
ağaçların kuvvetli geliĢmesi, ancak erken verime yatması, geç çiçek açması, kendine uyuĢur olması ya da diğer ticari çeĢitlerle uyuĢması, her yıl bol ve kararlı verim vermesi, bir ağaçtaki meyvelerinin aynı zamanda olgunlaĢması, meyvelerinin kolay hasat edilmesi, rüzgâr etkisiyle dökülmemesi, yeĢil kabuğun kolay kavlaması, çift ve ikiz badem olmaması ya da çok düĢük olması, iç randımanı yüksek ve iç badem kalitesi özellikle doymamıĢ yağ asidi içeriği yüksek olması istenen özelliklerdir. Ayrıca dıĢ koĢullara, çeĢitli hastalık ve zararlılara dayanıklılığı iyi olmalıdır.
Badem en erken çiçek açan meyve türlerinden biridir. Bu nedenle erken ilkbaharda hemen hemen her yıl meydana gelen düĢük sıcaklıklar çiçek ve meyvelere zarar verir. Böyle yerlerde ekonomik anlamda badem yetiĢtirilememektedir. Yaprak ve çiçek tomurcukları kıĢın -20 0C‟ye kadar
dayanıklıdır. Tomurcuklar patladıktan sonra 00 C‟nin altında zarar görmeye baĢlar.
Geç çiçek açan badem çeĢitlerine gereksinim vardır (Özbek, 1978). Bu nedenle, bugün dünyanın birçok yerinde geç çiçek açan badem çeĢitleri üzerinde yoğun çalıĢmalar yapılmaktadır.
Ülkemizde tescil edilmiĢ yerli badem çeĢitleri piyasaların ilgisini çekmemekte ve fidan üretimi genel olarak yabancı badem çeĢitleriyle ("Ferragnes",
"Ferraduel", "Guara", "Laurenne", "Moncayo") yapılmaktadır. Bu nedenle yabancı çeĢitlere bağımlılığımız devam etmektedir.
Önceki yıllarda bademde ıslahın ana amacı verimi artırmak iken bugün bademdeki tüm ıslah programlarının amacı geç çiçeklenen ve kendiyle uyuĢur çeĢitler elde etmektir (Dicenta ve ark, 2016). Dünyada meyve yetiĢtiriciliğinde ıslah çalıĢmalarına çok önemli yer verilmektedir. Bademle ilgili yapılan ıslah çalıĢmalarında daha çok, yeni çeĢit geliĢtirme, geç çiçeklenme, meyve kalitesini yükseltme, düzenli verimlilik, soğuklara dayanıklılık, kendine uyuĢma, hastalıklara dayanıklılık, ağaç habitusu ve erken olgunlaĢma gibi ıslah kriterleri üzerinde odaklandığı görülmektedir.
Bademde kendine uyuĢmazlık ve yetersiz tozlanma olduğu durumlarda verim düĢük olmaktadır. Bu nedenlerle kendiyle tozlanma ve kendiyle uyuĢurluk en önemli ıslah kriterlerindendir (Socias ve ark., 2004).
Islahçılar, badem üretiminde tekrarlanan bir tehdit olan sonbahar geç ve ilkbahar erken donlarından kurtulmak için geç çiçek açan çeĢitler elde etmeye çalıĢmalıdırlar (Socias ve ark., 2012). Rusya badem çeĢitleri bu amaç için uygun olabilirler. Geç çiçeklenme ve dona dayanıklılık özelliğinin her ikisinin de olduğu, don zararına dayanıklı genotiplerin değerlendirilmesi gerekmektedir (Kodad ve ark., 2008).
Bademin kalitesi, badem ıslahı açısından önemli bir özelliktir. Badem meyvesinin kimyasal bileĢimi kalitenin organoleptik yönünden incelenmesi ıslahta büyük önem arz etmektedir. Bunun yanında badem tüketiminin faydaları, badem
içlerindeki antioksidan bileĢikler, yağ asitlerinden oleik asit ve tokoferol içeriğinin yüksek olması açısından da önem taĢımaktadır (Kodad ve ark., 2006).
Bademin diğer ıslah hedefleri arasında hastalıklara dayanıklılık da vardır.
Avustralya‟da yapılan ıslah çalıĢmalarının amacı yeni çeĢitlerin üretiminde sadece kendine verimli değil iç verimi ve kalitesinin yüksek olması yanında kurağa ve hastalıklara toleransının yüksek olmasıdır. Ġran‟da badem ıslahının en önemli amacı, yüksek verim ve kuvvetli büyüme alıĢkanlığı yanında geç çiçeklenen, dona dayanıklı, kendine verimli, hastalık ve zararlılara dayanıklılık gelmektedir (Sharafi ve ark., 2013).
Ülkemizde badem ıslahı konusunda çalıĢmalar 1960‟lı yıllarda baĢlamıĢtır.
Dokuzoğuz ve ark (1968), Batı Anadolu‟daki tohumdan yetiĢmiĢ badem ağaçları üzerinde yapılan geniĢ bir seleksiyon çalıĢmasıyla tarımsal değeri yüksek tipleri seçerek ilk ıslah çalıĢmalarını baĢlatmıĢlardır. Daha sonraki yıllarda bu çalıĢmayı;
Dokuzoğuz ve Gülcan (1973); Kalyoncu (1990); Cangi ve ġen (1991); AslantaĢ, (1993); Bostan ve ark (1995); ġimĢek (1996); Gercekçioğlu ve GüneĢ (1999);
Karadeniz ve Erman (1996); Balta (2002), Ağlar (2005), Yıldırım (2007)‟nin çalıĢmaları izlemiĢtir. Ayrıca özellikle ABD, Ġtalya, Fransa, Yunanistan, Tunus gibi ülkelerde 1960‟lı yıllardan beri badem çeĢit ıslahında çok sayıda çalıĢma yürütülmektedir.
Bu tezin amacı ise; kendine verimli ve geç çiçeklenmeye aday „„Gülcan 2 x Lauranne‟‟ ve „„Guara x Nurlu‟‟ F1 melez badem populasyonlarının, fenolojik, morfolojik, pomolojik özellikleri ile yağ asidi profilleri bakımından karakterize edilmesidir.