"
"lslam ünyasında
"a
in ğitimi ve ğretimi"
Türkiye Diyanet Vakfı
1. Uluslararası
Öğrenci Sempozyumu
26-27 Arahk 2014
KIRGIZİSTAN'DA DİN EGİTİMİ
Edilbek KAINAZAROV1
Özet
Son ylf/arda Krrgızistan halkmm giderek dine yöneldiği ve inanma ihtiyaC1m-
sağliklı ve doğru kaynaklardan karşlfamaya çaliştığı görülmektedir.Ha/km bu yö-
nelişini ve öteden beri var olan dini bilgi boşluğunu dolduracak yetişkin elemanlara ihtiyaç vardır.
Krrgızistan'da ilk ve ortaöğretim düzeyinde din eğitim-öğretimi veren okullar bulunmamaktadrr. Yaygm eğitim a/anmda bireyler din eğitimi ve öğretimi ihtiyaç- lanm medrese ve cami kurs/an
araC11iğwla karşılamaktadrr. Medreseler devletten ve vaklflardan düzenli des- tek almamaktadırlar. Krrgızistan'daki medreselerde geleneksel medrese kuruluş yapısı ve ders programlan konusunda
köklü ve düzenli yeniliklere ihtiyaç duyulmaktadrr.
Anahtar Kelimeler: Orta Asya, Kırgızistan, Medrese, Cami, Eğitim-Öğre
tim, Yaygın Din Eğitimi.
Giriş
Kırgızistan Cumhuriyeti 1991 yılında bağımsızlığınıkazanmış demokratik bir ülkedir. Yönetim sistemi olarak demokrasiyi benimseyen ülke, kendi insanla- rına fikir ve inanç özgürlüğü de tanımıştır.
Orta Asya'nın kuzeydoğu ülkesi olan Kırgızistan'ın doğusunda Doğu Tür- kistan ve Çin, güneybatısında Özbekistan, kuzey ve kuzeybatısındaKazakistan yer alır. Güney sınırında ise Tacikistan vardır. Yüzölçümü 198,500 km2'dir. Nüfusu yaklaşık 5,5 milyondur.
Edilbek KAINAZAROV, 2007-2012 tarihleri arasında Oş Devlet Üniversitesi Araşan Sosyal Bilimler Enstitüsü ilahiyat Fakültesi'nde lisans eğitimini tamamlamıştır. 2013'ten itibaren NECMETTİN ER- BAKAN ÜNİVERSİTESi SOSYAL BİLiMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAM BiLiMLERİ ANA BİLİM DAL! HA- DİS BİLİM DALl'nda yüksek lisans yapmaktadır. edilbekY • ı Y@mail.ru
Kırgızistan'da %80'in üzerinde Müslüman nüfus vardır.2Kırgız halkının ço-
ğunluğu sunnidirve Hanefi mezhebini benimsemektedir, akaitte ise Maturi- di'dir.
Sovyetler Birliği'nde dine karşı çeşitli tedbirler ve faaliyetler uygulanmıştır.
Bütün ibadet yerleri, dini eğitim kurumları kapatılmıştır. Eğitim ve ibadetin ifası yasaklanmıştır. Ateizm faaliyetleri sistemli bir şekilde yürütülmüştür. j Ancak dini noktada gelinen süreç bize bu yetmiş senelik baskıya rağmen Orta Asya halkla-
rının dini unutmadıklarını, gizli olarak ibadetlerini yerine getirmeye çalıştıkları
nı ve din eğitimini bir şekilde sürdürmeyi başardıklarını göstermiştir.
Kırgızistan'da artan taleple birlikte din eğitimi faaliyetlerinin düzene konul-
ması amacıyla, din eğitimi ve din hizmeti verecek uzman yetiştirme faaliyetleri- ne girişilmiştir. Bunun neticesindeokullar açılmıştır. Ülkede 4 ilahiyat fakültesi, muhtelif üniversitelerin bünyesinde 3 teoloji bölümü, 1 İslam üniversitesi, 70'e yakın medrese ve Kur'an Kursu, ikibinin üzerinde mescit ve cami, 8 İslam Enstitüsü ve çok sayıda dini eğitim veren vakıf ve dernek bulunmaktadır. Özel- likle Kırgızistan'a böyle yüksek din tahsili veren İlahiyat Fakültesi'nin açılması teklifi ilk olarak Türkiye Cumhuriyeti tarafından sunulmuştur. Böylece, Kırgı
zistan'da dini boşluğun doldurulması, ülkenin dini ihtiyacını giderecek aydın,
bilinçli, dini bilgiler yanı sıra çağımızın müspet ilimleri ile de mücehhez uzman- lar yetiştirilmesini sağlamak amacıyla Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara Üniversite- si ilahiyat Fakültesi, ve OşDevlet Üniversitesi'nin ortak anlaşması neticesinde 1993'te Oş Devlet Üniversitesi Teoloji Fakültesi açılmıştır.
Üniversite ve medreselerde dersleri; Ürdün, Suudi Arabistan, Türkiye, Mısır vb. ülkelerden gelen hocalar ve ilgili ülkelerde eğitim görüp geri dönen yerli hocalar vermektedir.
1. Medreselerde Dini Eğitim
Kırgızistan'daki medreseler Kırgızistan Müslümanları Dini İdaresi'ne bağlı bulunmaktadır. Medreselerin kuruluşu, işletilmesi ve eğitim programının belir- lenmesinde birinci olarak Kırgızistan Müslümanları Dini İdaresi yetki sahibidir.
Bu sistemin kontrol edilmesi ise Din Komisyonu'nun sorumluluğundadır.3Kır
gızjstan'da 67 medrese vardır. Şuan SS'i çalışmakta olan medreselerden 12'si
2 Narkeeva, Meerim, Günümüz Kırgızistan'ında İslami kuruluşların faaliyetleri ve toplumsal sonuçları, Doktora tezi, Ankara-2011, s. 9.
3 Orhan Nadir Büyükalaca, Kırgızistan'da Din Eğitimi ve Kırgızistan Müslümanları Dini İdaresi, Yüksek Lisans Tezi, Ankara-2003, 5.197
maddi yetersizlikten dolayıfaaliyetlerini durdurmak zorunda kalmıştır. Bu med- reselerden bir kısmı şunlardır:
Karaköl Medresesi
Medrese 1992 yılında açılmıştır. Her eğitim-öğretim yılında on beşi bayan olmak üzere kırk öğrenci almaktadır. Medresenin bir müdürü ve üç müderri- si bulunmaktadır. Medresede hücre sisteminde eğitim-öğretim yapılmaktadır.
Kur'an-ı Kerim, Sarf, Nahiv, Muhtasaru'l-Vikaye, Mişkatü'l-Mesabih, Mabda'l-Kı
raat, Talimu'l-Muteallim, Tahavi Akaidi ve Tecvid kitapları okutulmakta olan medresedenmezun olanlar din görevlisi olabilmektedir.4
İman BakıtKoomu
Bu kurum, Kırgızistan'da sadece bayanlara yönelik eğitim öğretim yapan medreselerdendir. Öğrenciler yaş farkına bakılmaksızın bilgi birikimlerine göre on beş ile yirmi beş kişilik gruplara ayrılarak ders görürler. Bazı gruplar her gün,
bazıları ise haftada üç kere ders alırlar. Devamlı öğrenciler öğleye kadar, grup
öğrencileri ise öğleden sonra ders görürler. Bu sebeple öğrenci sayısı sabit de-
ğildir. Medresenin yüz kişilik kapasitesi olmasına rağmen çok sayıda üniversi- te öğrencisi gün içinde belirli bir süre medreseden yararlanabilmektedir5• Bu
şekilde medreseden faydalanan öğrenci sayısı haftada yaklaşık olarak üç bine kadar ulaşabilmektedir.6Kur'an-ı Kerim, Tefsir, Hadis, İslam Tarihi ve Temel Dini Bilgiler ile Sarf ve Nahiv gibi derslerin_ işlendiği medresede,Tahsilu'l-Beyan, Namaz Dua/an, Hadis ve Hayat, İrfan ve Maneviyat Bulağı, Saadet Asn Kıssa/an ve Cehenneme Odun Olan Kadmlar gibi kitapveya risaleler takip edilmektedir.
Dersler Arapça'dan Kırgızca'ya çeviri şeklinde işlenir, sınavlar yazılı ve sözlü ola- rak yapılır. On bayan öğretmenin görev yaptığı medresede, en başarılı mezun- lar öğretmen kadrosuna alınırlar.7
A. Medreselere Kayıt
Kırgızistan medreselerine öğrenciler dokuzuncu ya da on birinci sınıfı bi- tirdiklerine dair belge getirmeleri durumunda kayıt yaptırabilmektedirler. Dini
4 Aripov, Niyazali, Kırgızistan'daki Medreseler ve Medrese Öğretimi, lisans tezi, Oş Devlet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, üş/Kırgızistan 1998, s. 5-6. ·
5 Nizamova, Zilola, Kırgızistan'daki Medreseler, sınıf geçme tezi, Oş Devlet Üniversitesi ilahiyat Fakül- tesi, üş/Kırgızistan 2007, s. 14-15.
6 Bu bilgi Nisan 2007'de TalantbekAlmamatov'la mülakat yapan Salih Pay'a aittir.
7 Abdıkaimova, Nazira, Kırgızistan'daki isfı'/m Üniversitesi ve Oş Devlet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Eğitim Metotları ve Farklılıklar, lisans tezi, Oş Devlet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, üş/Kırgızistan 2007, s. 12-13.
bilgisi olmayan öğrenciler, eğitime hazırlık sınıfından başlamaktadır. Yeterli dinf bilgisi olan öğrenciler de birinci sınıftanbaşlamaktadır.
B. Medreselerde Okutulan Dersler ve Kitaplar
Medreselerde dersler, müderrisin seçmiş olduğu kitabın takip edilmesi şek
linde işlenmektedir. Okunan kitapların hemen hepsi, daha önce yaşl:ımış alim- ler tarafından kaleme alınmış, klasik ve geleneksel eserlerdir. Okutulan dersler:
Arapça ve Yardımcı Bilimler, Kuran-ı Kerim, Tefsir ve Tefsir Usulü, Hadis ve Hadis Usulü, Fıkıh ve Fıkıh Usulü, Kelam ve Akaid, İslam Tarihi, Din Felsefesi ve Din Pe- dagojisi vb. derslerdir. Ek olarak da Kırgız Dili, Kırgızistan tarihi, Bilgisayar Temel- leri, Rus Dili, Coğrafya, İngilizce, Beden Eğitimi gibi dersler de işlenmektedir8• Öğretim süresi dört yıl olarak kabul edilmektedir. Medresedeokutulan kitaplar ise şunlardır: Arap Dili: Lügatü-1 Arabiya, Fıkıh: Muhtasarul-Vikaye, el-İhtiyar, Ku- dur/, Şerhu'l-Vikaye, Hidaye, Akaid: Fıkhu-1 Akbar, Ta havi Akaidi, Nesefi vs. Hadis:
Mişkatü'l-Mesabih, Riyazü's-Salihin, el-Edebu'l-Mufred, Manhalu'l-Hadis, Kutub-i Sitte, Tefsir: Celaleyn Tefsiri, Nesefi Tefsiri, Baydavi Tefsiri, Nahiv: Nahvu'l-Vazih, Ka- fiya, Şarh Cami, Hidayatu-n-Nahvi, Elfiye vb.
C. Medreselerde Takip Edilen Öğretim Metotları
Dersler medresede bulunan küçük oda şeklindeki sınıflarda ya da medre- selerin bitişiğinde yer alan camide gerçekleştirilmektedir. Medreselerdeki eği
tim-öğretim geleneksel eğitim yöntemleriyle verilmektedir.9Dersler genellikle
anlatım yoluyla öğretilmektedir. Hoca dersi Arapça kitaptan okuyarak Kırgızca manasını vermekte,öğrenciler de sadece dersi dinlemek suretiyle konuyu anla- maya çalışmaktadırlar. Verilen dersi öğrenciler sonra kendi aralarında mütalaa etmekte ve anlayamadıkları hususları hocaya sormaktadırlar.10
Medreselerde okutulan kitapların nüshalarının öğrencilerin elinde bulun- ması durumunda metni bir öğrenci yükse sesle okumakta, hoca da gerekli iza- hatta bulunmakta ve metin üzerinde düzeltmeler yapmaktadır. Ayrıca öğrenci
ler ders esnasında hocanın karşısında dersi takip ederken gerektiği yerlerde not tutmaktadırlar. Bu not tutma yöntemi daha çok hocanın dikte ettirmesi şeklin
de gerçekleşmektedir.
8 Muftiyatın hazırladığı ders programından alındı
9 Akramova, Dilaram, Din Eğitiminin Genel Eğitim içindeki Yeri ve Kırgızistan'daki Durum, yüksek lisans tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2000, s. 105.
1 O Aripov, Niyazali, Kırgızistan'daki Medreseler ve Medrese Öğretimi, lisans tezi, Oş Devlet Üniversitesi ilahiyat Fakültesi, üş/Kırgızistan 1998, s. 18.
Öğrenciler öğrendikleri bilgilerin bazılarını da ezberlemeye çalışmaktadırlar.
Özellikle Arapça grameri ile ilgili kitaplar ezberlemek suretiyle öğrenilmektedir.
Ayrıca bilgilerin Nass ve otoritelere dayandırılma zarureti medreselerde ezber yöntemini zorunlu hale getirmektedir. Bu açıdan mümkün olduğu kadar çok
sayıda ayet ve hadis ezberlemek gerekmektedir.
Medreselerde soru-cevap metodu da kullanılmaktadır. Hoca öğrencilere
soru sorup cevabını beklediği gibi, öğrenciler de belirli bir nizama göre hocaya soru sarabilmektedirler.
Talebeler, medresede öğrendiklerini medrese yakınındaki mescit ve cami- lerde veya tatil zamanlarında ülkenin dört bir yanına dağılarak halka bildiklerini anlatmak suretiyle bir nevi staj da yapmaktadırlar. Ayrıca küçük sınıftaki öğren
cilere son sınıftaki öğrencilerin ders vermesi, bu öğrenciler için bir bakıma staj yapma anlamına gelmektedir.
Medreselerdeki öğretim, genellikle müşahede, tecrübe, tetkik ve tenkide yer vermeyen, sadece ayetlerin, hadislerin veya diğer metinlerin şerh ve tefsiri- ne dayanari bir metotla gerçekleştirilmektedir.
D. Medreselerdeki Ölçme ve Değerlendirme Sistemi
Medrese geleneğinde olduğu gibi Kırgızistan Medreselerinde de müderris eksenli bir ölçme değerlendirme pratiğinin var olduğu söylenebilir.
Öğrencilerin, öğrendikleri bilgileri hocaya aktarmaları gerekmektedir.
Bireysel öğretim modelinin yaygın olduğu medrese geleneğinde ölçme
değerlendirme uygulamaları da öğrencinin bireysel yeteneğine uygun olarak
yılın her hangi bir zamanında müderris öğrenciilişkisi çerçevesinde yapılmak
tadır.Öğrencilere ders kitaplarını başarıyla geçmeleri durumunda diploma ni-
teliğindeki 11icazetname11 verilmektedir.Her ne kadar klasik medrese sisteminde bugünkü sınav anlayışına benzer bir uygulama bulunmuyorsa da,11 günümüz
Kırgızistan medreselerinin bazılarında yazılı ve sözlü sınavların yapıldığı
bilinmektedir.
11 Ergün, Mustafa, il. Meşrutiyet Devrinde Eğitim Hareketleri (1908-1914), Ocak Yayınları, Ankara 1996, s. 333.
il. Kırgızistan'daki Medreselerde Sosyo-Ekonomik Durum
A. Hocalara Sağlanan İmkanlar
Kırgızistan'da gerek imam, müezzin, kayyım gibi camilerde din hizmetleri görevini, gerekse imam, müderris ve molla gibi cami veya medreselerde çeşit
li seviyelerde din eğitimi ve öğretimi faaliyetlerini yürütenlere düzenli olarak maaş veren bir kurum bulunmamaktadır.Bunun muhtemel sebepleri arasında, Kırgızistan'da devlet bünyesinde din hizmetlerinden sorumlu Müftülüğün Di- yanet İşleri Başkanlığı benzeri bir yapılanmaya gidememiş olması da sayılabilir.
Bu sebeple medrese hocalarının büyük çoğunluğu maişetlerini kendi imkanları
ile sağlamaktadırlar. Bununla birlikte vakıflar, bazı müftüler veya bazı hayır sa- hiplerince maddi olarak desteklenen hocalar da bulunmaktadır.12
B. Öğrencilere Sağlanan İmkanlar
Kırgızistan medreselerinde öğrencilerin ihtiyaçları devlet tarafından karşı
lanmamaktadır. Ayrıca medresenin giderlerini düzenli olarak karşılayacak vakıf
lar da bulunmamaktadır.
Selçuklu ya da Osmanlı medreseleri genellikle devlet ya da çeşitli vakıflar tarafından açılmış ve korunmuş kurumlardır. Medrese sisteminde eğitim-öğre
tim hizmetleri karşılığında talebelerden herhangi bir ücret talep edilmemiştir.
Buna karşılık medreselerin kendi bünyeleri içerisindeki vakıfların gelirleri ile medrese öğrencilerinin gıda, yiyecek, kitap vb. ihtiyaçları karşılandığı gibi, tale- belerin barınma ihtiyaçları da karşılanmaktaydı. Eğitim-öğretim işinde anaun- surlardan biri olan talebe, her devirde himaye edilmiş, bu durum medreselerin vakfiyelerinde açıkça ifade edilmiştir. Tam bir yatılı eğitim sistemi uygulanan medreselerde öğrencilere ayrıca burs da verilmiştir.13
C. Mezunlara Sağlanan İmkanlar
Medreselerden mezun olan öğrencilerin başarılı olanlarının bir kısmı med- reselerde hocalık görevini yürütmektedirler. Ayrıca genellikle köylerdeki cami- lerde imam olarak görev almaktadırlar.
12 Aripov, Niyazali, Kırgızistan'daki Medreseler ve Medrese Öğretimi, lisans tezi, Oş Devlet Üniversitesi ilahiyat Fakültesi, üş/Kırgızistan 1998, s. 7.
13 Şanal, Mustafa, "Osmanlı Devleti'nde Medreselere Ders Programları, ÖğretimMetodu, Ölçme ve Değerlendirme, Öğretimde İhtisaslaşma Bakımından Genel Bir Bakış~ Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, s. 14,
2003/1, s. 149-168, Kayseri 2003, s.150~ 1S7.
Kırgızistan'ın güney kesiminde ve özellikle kırsal kesimde din görevlilerinin toplum üzerinde etkili bir itibarı vardır. Medreselerde yetişen din görevlilerinin
halkın dini ve içtimai hayatlarında tesir icra etmeleri söz konusudur.Mezunlar,
eğitim seviyesi yüksek olmayan halkın ibadetlerle ilgili konulardaki bazı prob- lemlerine cevap verecek dini bilgi birikimine sahiptir. Ancak eğitim seviyesi yüksek kişileri etkileme gücüne sahip değildir. Ayrıca mezunların dini bilgileri halka ulaştıracak yöntemler konusunda yeterli donanımları konusunda eksik- likleri söz konusudur.
Medreselerdeki öğretim kadrosunun yeterli düzeyde olduğunu söyle- mek mümkündür.Medrese öğretmenleri devletten maaş alamamakta ve sos- yal güvenceleri bulunmamaktadır.Medreseler devletten destek almadıkları
ve vakıflardan düzenli yardım göremedikleri için bazen yabancı ülkelerden maddi destek alma durumunda kalmaktadırlar.Medreselerde kısa vadede halkı aydınlatacak din görevlilerini yetiştirmek üzere, Türkiye'deki İmam Hatip liselerine benzer bir yapılanmaya ihtiyaç vardır. Orta öğretim diploması hakkını
elde edecek bu mezunlar daha sonra İlahiyat fakültelerine yönlendirilmelidir.
Böylece günümüz insanının ihtiyaçlarına cevap verecek bir yapılanmanın gerçekleşmesine imkan verilecektir.
111. Eğitim Merkezi Olarak Camiler A. Camideki din eğitim-öğretimi
Camiler İslam kültüründe geçmişten günümüze yaygın din eğitiminin en köklü ve klasik mekanları olagelmiştir. Kırgızistan örneğinde bu durum açık şekilde kendisini göstermektedir. İslam kültürüne göre mescit ve camilerdeki
yaygın din eğitim ve öğretiminin genelde hutbe ve vaaz faaliyetleriyle yapıldığı
kabul edilmektedir.
1. Hutbe
Cemaat camiye kendi isteğiyle gelmektedir. Bu istek eğitim sürecinde ge- rekli olan temel ilkelerden birisi olan hazırbulunuşluluğu beraberinde getir- mektedir. Ayrıca hutbenin Cuma namazı sürecindeki yeri ve imamın minberden
konuşuyor olması da dikkate alınırsa hutbenin mescitteki yaygın din eğitimi
için önemi kendiliğinden ortaya çıkmaktadır.Bu sebeple Kırgızistan Müslüman- ları Dini İdaresi'nin camide gerçekleştirdiği din eğitim ve öğretiminde esasen hutbe büyük rol oynayabilecek bir niteliğe sahiptir. Kırgızistan'daki camilerde belli başlı ve düzenli hutbe yoktur. Yani her imam kendi bildiğini anlatmaktadır.
TÜRKiYE DiYANET VAKFI
2.Mesele
Mesele kavramı tam olarakTürkçe'dekivaaz'ın karşılığı olmaktadır. Kırgızis
tan halkı vaaz kavramı yerine bu kavramı kullanmaktadır. Din görevlileri ise -az olmakla birlikte- mesele kavramının yerine vaz-u nasihat kavramını da kullan- maktadırlar. Kırgızca'da mesele'yi yapan kişiye ait özel bir isim yoktur. Din gö-
,
revlileri için genel olarak kullanılan malda ve imam isimleri mesele yapan kişiler
için de kullanılmaktadır.
Mesele hem camide hem de cami dışında yapılabilmektedir. Camilerde ya-
pılan mesele Cuma günleri Cuma namazından önce ve Ramazan ayında teravih
namazından önce ve bayram namazlarından önce yapılmaktadır. Mesele uy- gulamasına teorik açıdan bakıldığında bu kavramın Kırgızistan'daki yaygın din
eğitiminin en yaygın ve en etkin şekli olduğu kabul edilebilir. Çünkü her camide yapılan mesele din görevlilerine çok sayıda Müslüman'a geniş ve ayrıntılı şekil
de bilgi verme fırsatını verebilecektir.
iV. Yaygın Din Eğitimi
Yaygın Din Eğitimi yetişkinlere ve okul dışındakilere dini bilgiler kazandır
mak ve dini anlayışlarını geliştirerek hayatın dini boyutunu yorumlamalarına yardımcı olmak amacıyla yürütülen programlı, planlı ve örgütlü din eğitimi fa- aliyetleridir.14
Yaygın din eğitimi denince ilk akla gelen yerler camilerdir. Camilerden
başka medreseler ve birtakım farklı yerlerde de din eğitimi verilmektedir. Kırgız
Cumhuriyeti'nde yaygın din eğitimi alanında müftü, müftü yardımcıları, kadılar,
imamlar, vaizler, davetçiler ve eğitim kurumlarının öğretim elemanlarının görev
aldığı görülmektedir.
Kırgızistan'da din eğitimi, metot ve muhteva yönünden klasik dönemin özelliklerini taşımaktadır. Eğitim ister mescitlerde, ister medreselerde, isterse evlerde olsun, ferdf boyutlarda ve ezbere dayanmaktadır. Genellikle ilmihal ni- telikli olan din eğitiminin başlangıcı Kur'an-ı Kerim'i okumaya dayalıdır. Bunu, bir kısmı Arapça, bir kısmı da mahalli din adamlarınca mahalli dillerde yazılan eserlerin ezberlenmesi takip etmektedir. Böylece öğrenciler hocalarından al-
dıkları bilgileri imkanları ölçüsünde ezberlemek ve nakletmek durumunda kal-
maktadırlar.
14 Cemal Tosun, "Yaygın Din Eğitiminde Vaaz~ A.Ü.i.F. Dergisi, c. XXXVll, Ankara 1998, s. 287.
A. Cami dışındaki din eğitim-öğretimi
Din görevlileri Kırgızistan halkının kültürü gereği din eğitim ve öğretim fa- aliyetini cami dışında da yürütmektedir. Bunlara örnek olarak radyo ve televiz- yon programları, konferanslar ve sempozyumlar, doğum, nikah, düğün, cenaze
olaylarındaki ve sohbetlerdeki konuşmalar ve meselelergösterilebilir.
ı. Radyo ve televizyon konuşmaları:
Din görevlileri radyo televizyon programlarında ve ilmi nitelik taşıyan top-
lantılarda genelde meseleyapmaktadırlar. Ayet ve hadislerden örnekleri ve ço-
ğunlukla kıssaları meseleler'ine konuedinmektedirler. Bazen bir din görevlisi bir konu özerinde konuşup gelen soruları da cevaplamaktadır.
2. Doğum uygulaması:
Doğum hadisesinde, bölge kültürüne göre din görevlisi çocuğun kulağı
na ezan okumakta ve dua yapmaktadır. Din eğitimi-öğretimi ile ilgili olarak bu
fırsattan yararlanılarak ebeveynlere başta çocuk yetiştirme olmak üzere ilgili
diğer dini konularda bilgi vermektedir.
3. Nikah uygulaması:
Nikah merasimlerinde din görevlileri konu ile ilgili dini bilgileri ve tavsiye- leri hazır bulunan insanlara aktarmakta ve dualar yapmaktadır. Nikahlarla ilgi- li olarak din görevlilerinin toplum üzerindeki etkisi büyük olmaktadır. Çünkü ülkede hakim olan kültüre göre din görevlisinin kıymış olduğu Kırgızca diniy- nikedenilen dini nikah olmadan, resmi nikah kıyılamamaktadır. Din görevlisi- nin kıymış olduğu nikahlar cami ve evlerde gerçekleştirilmektedir. Genelde bu nikah kızın babasının evinde yapılmaktadır. Nikah kıyılırken din görevlisi nikah
yapılan evin içerisinde kısa bir mesele yapmaktadır.
4. Düğün uygulamaları:
Düğün merasiminde düğün yemeğine gelen din görevlileri veya en yaşlısı
dua yapmaktadır. Ayrıca din görevlisinin meseleyaptığı düğünlerin de olduğu
görülmektedir. Bu durumun da dini bilgi ve anlayışın topluma kazandırılması açısından önemli fırsat olduğu kabul dilmektedir.
5. Cenaze uygulamaları:
Cenaze olayında da din görevlisi ilk olarak cenaze namazı için toplanılan
evin önünde tabut mezarlığa götürülmeden hemen önce mesele yapmaktadır.
Ayrıca mezarlıkta cenaze defnedilirken kısa bir meseleyapılmaktadır. Buradan hareketle din eğitimi ve öğretimi açısından cenaze olayının da bir fırsat olduğu
;
ortaya çıkmaktadır.
6. Basım-yayın alanındaki uygulamalar:
Kırgızistan'da mescit dışındaki din eğitim-öğretiminde halkın dinle ilgili bilgilere ulaşmasında bir araç olarak basın ve yayın faaliyetleri de önemli yere sahiptir. Kırgızistan Müslümanları Dini İdaresi merkezinde İslam Madaniyatı Gazetesi Bölümü yer almaktadır. Bu gazete Kırgızistan Müslümanları Dini İdare
si'nin yayın organı olarak kabul edilmektedir. Bu gazetenin büyük bir bölümü
Kırgızca olmakla birlikte Rusça yazı ve makaleler de bulunmaktadır. Bu gazete- de İslam diniyle ilgili konuların öğretimine halkın anlayabileceği düzeyde yer verilmekte, dünya ve Kırgızistan gündemine din açısından bakılmaktadır. Ayrı
ca Kırgızistan Müslümanları Dini İdaresi'nin fetvaları, yaptığı faaliyetler ve görev değişiklikleri gibi konularda da bilgi verilmektedir. Ülkenin güneyinde Kırgız ve Özbek dillerinde "Musulman" (Müslüman), "lymonYulduzi" (İman yıldızı), "Sari- at" (Şeriat) gibi yerelgazeteler çıkmaktadır.15Bununla birlikte Kut Bilim dergisi, Beyiş, İslam Agımı vb. gazeteler de bulunmaktadır.
Günümüz Kırgızistan'ında internete, özellikle öğrenciler ve gençler arasın
da yoğun bir ilgi gösterilmektedir. Yaygın din eğitimi konusunda internetten yararlanılması da önem arz etmektedir. Kırgızistan Müslümanları Dini İdare
si'nin de internet sitesi vardır. Onun haricinde birkaç İslam'la ilgili malzeme ya-
yınlayan siteler de bulunmaktadır.
7. Geleneksel din eğitimi uygulaması:
Kırgızistan'da esasen geleneksel bir din eğitimi uygulaması bulunmaktadır.
İnsanlar İslam diniyle ilgili olarak eğitilmektedir. Bu uygulamada eğitim genel- likle evlerde yapılır. Yaş sınırlaması ve gruplaması yoktur. isteyen herkes öğrenci olabilir. Bu uygulamada ücret konuşulmamakta, ancak öğrenci veya yakınları
gönüllerinden kopan parayı verebilmekte veya hediyeyi getirebilmektedirler.
15 Narkeeva, Meerim, Günümüz Kırgızistan'ında İslami kuruluşların faaliyet/eri ve toplumsa/ sonuçları, Doktora tezi, Ankara-2011, s. 79.
Geleneksel din eğitiminde okutulan kitaplar ve özellikleri şu şekilde belir- tilebilir:
Muallimü's-Sani: Bu kitap Arapça olarak yazılmış olup, Kuran Okumaya Giriş kitabı niteliğindedir. Bu kitapta Kuran'ın kısa sureleri de yer almaktadır. Bu kitap geleneksel din eğitimin'de okutulan ve üzerinde eğitim-öğretim yapılan ilk ki- tap olmaktadır. Bu kitabın farklı dillerde baskıları da bulunmaktadır.
Malike Damşman: İslam ile ilgili bilgilerin soru cevap şekliyle verildiği bir
kitaptır.
Esasü'/-İslam: İslam esasları hakkında bilgi veren Kırgızca bir kitaptır.
Geleneksel din eğitimin'de eğitime devam edip Arapça öğrenmek isteyen- lere bu konuda da ders verilmektedir. Bu konu ile ilgili olarak 3 ciltten oluşan Mebde'l-Kıraat adlı Arapça gramer bilgisi ve sözlük içeren kitap okutulduktan sonra Muhtasar okutulmaktadır.
8. Davetçilerin faaliyetleri:
Kırgızistan Müslümanları Dini İdaresi'nin yaygın din eğitimi faaliyetlerin- den birisini de davat (davet) oluşturmaktadır. Bu işi yapan kişiye davatçı (davet- çi) denilmektedir. Kırgızistan Müslümanları Dini İdaresi'nin Bişkek'teki merkez
binasında yer alan bölümlerden birisi de Davet Bö/ümü'dür. Davetçilerin mer- kezlerinin Pakistan ve Hindistan olduğu söylenmektedir. Bunların ülkede faali- yet yapabilmeleri için öncelikle Kırgızistan müftüsünden yazılı olarak bir izin belgesi almaları gerekmektedir. Bunlar bu belgeyi gittikleri bölge veya şehrin kadısına göstererek yerel ikinci bir izin alarak faaliyetlerini yürütmektedirler. Bu belgeler davetçiler tarafından gerekli durumlarda gittikleri yerlerde güvenlik görevlilerine ve halka gösterilmektedir.
Davetin uyulması gereken şartlarını bildiren belgesi vardır. Bu belgenin ana başlığı Davetin Düzeni (Davattın İş Tartibi) şeklindedir. Ancak belgenin
içeriği daha çok davet ile değil davetçilerin özellikleriyle ilgilidirAltı Sıfat (6
Sıpat) adlı başlık altında davetçilerde bulunması gereken altı nitelik şu şekilde belirtilmiştir:
.La ilahe illallah Muhammedu'r-rasulul/ah (demek)/(Müslüman olmak),
2. Namaz (kılmak),
3. Eğitim almak,
4. Müslümana saygı göstermek ve ikramda bulunmak, 5. Doğru niyet (etmek),
6. İyiliğe davet (etmek).
Söz konusu belgedeki diğer bir başlık Davatteki 20 Şart (Davattagı 20
Şart)'tır. Ancak bu başlık altındaki ifadeler de bu şartların davetle değil davetçi- lerle ilgili olduğunu göstermektedir. Bu 20 şart ayrı ayrı 5 küçükbaşlık halinde, her başlık altında 4 nitelik belirtilerek şu şekilde açıklanmıştır:
1. Dört İşi Arttırmak (TörtAmaldı/İş-ArakettiKöböytüü):
a. Davet, b. Eğitim-öğretim,
c.
Allah'ı anma-İbadet, d. Hizmet.Burada bir davetçinin arttırmak zorunda olduğu davranışlar belirtilmiş olmaktadır. Bu nitelikler diğer din görevlilerinde de bulunması gereken genel niteliklerdir.
2. Dört İşi Yerine Getirmek (TörtAmaldı!İş ArakettiAtkaruu):
a. Yöneticiye boyun eğmek, b. Kamete yetişmek (mescitte cemaatle kılman
namazlar için),
c.
Teheccüd namazı kilmak, d. Cemaatle olmak (cemaatle birlikte sohbet etmek vb.).3. Dört İşi Azaltmak (TörtAmaldı/İş ArakettiAzaytuu):
a. Fazla yeme ve içmeyi, b. Uykuyu, c. Mescitten sebepsiz çıkmayı, d. Dünyayla ilgili söz söylemeyi.
4. Dört Şeye (Konuya) Kanşmamak (TörtNersegeKiyligişpöö):
a. Siyasete, b. Mezheplere,
c.
Mescit idaresine, d. insanm eksiklik/erine.5. Dört Şeyden (Konudan) Sakmmak (TörtNersedenSaktanuu):
a. insanlardan birşeyler istemekten, b. İnsanlardan birşey/er beklemekten, c.
İsraf etmekten, d. Birisinin eşyasmı izinsiz a /maktan.
Bu belgenin en son başlığını;fk Olarak Dört Konu Yasaklanmıştır (Koşumça
TörtNersegeTıyuuSalmat) ifadesioluşturmaktadır. Bu başlık altında,
a. Dedikodu yapmak, b. İtiraz etmek (Yönetici vb.),
c.
Şaka yapmak, d. İnsan/arm eksikliklerini (başka/arma) söylemek yasaklanmıştır.
Davetçilere göre; aydaen az 3, yıldaen az 40 gün, ömür boyunca da en az 4 ay bu daveti yapmalısın. Dini öğrenipde tebliğde bulunmamakhoş görülme- mektedir.
Bazı davetçilerdaveteeşleriyle birlikte gelmektedirler. Masturat cemaat diye bilinen kadınlara yönelik birorganizasyon düzenlemektedirler.Bu şekilde gelen kadınlardindar bir ailenin evinde kalırlar. Genelde Sünnet olduğunu dü- şünerekPakistanlılar gibi giyinirler. Kırgızistan'da oldukça çok olan vesiyasetle hiç uğraşmayan bu insanlar, köylere kadar uzanıp, dini değerlerden hiç haberi olmayan halkanamazı ve diğer temel bilgileriöğretmektedirler.
Davetçiler Şeyh Mevlana Muhammed Zekeriya'nın yazdığı ve EratovRav,.
şan, DosmatovAkılbey tarafından çevirisi yapılmış olan Fazai/i'l-Amel isimli·özel bir kitap okurlar. Bu eserinbirinci cildiKur'an'ın; ikincisi Namazın, üçüncü zikrin;
dördüncüsü davetin faziletlerine tahsis edilmiştir.
İkindiden sonra genelliklegaş yapılır. Vekil, evlerin kapısını çalar ve davette bulunur, mescide gelmelerini ister. Çok ağır tepkilerle karşılaşabilirfakat buna üzülmek yerine sevinir, çünkü Peygamberimiz (s)'in Taif'teki durumunu düşünür. Akşamdan sonra tebliğde bulunur orada insanları da bu göreve davet ederler. Yatsıdan sonra sahabenin hayatından bir parça okunur, uyunur, gece teheccütekalkılır. Üç günlük davet bittikten sonra tekrar çıkılanmescide gelinir ve durum değerlendirilmesi yapılır.16
16 Mevlüt UYANIK, Kırgızistan'da Dini Hayat ve İlahiyat Öğrencilerinin İşlevi, Uluslararası Tıirk Dünyasının lslamiyet'e Katkıları Sempozyumu, S.D.Ü. İlahiyat Fakültesi Yayınları NO: 20Bilimsel Toplantılar Serisi: 81sparta 2007, s.1 O (5,6 dipnotlar).
TÜRKİYE DİYANET VAKFI
SONUÇ
Yaklaşık yetmiş yıllık Sovyetler Birliği döneminde Kırgızistan'da din eğitimi
resmi olarak yasaklanmıştır. Bağımsızlıkla birlikte ibadethaneler, dinin öğretildi
ği medrese ve diğer kurumlar önemli ölçüde çalışarak, uzun süren Komünizm döneminin neden olduğu cehalet ve dini bilgi boşluğu doldurmaya çalışıyorlar.
;
Medreseler devletten destek almadıkları ve vakıflardan düzenli yardım
göremedikleri için bazen yabancı ülkelerden maddi destek alma durumunda
kalmaktadırlar.
Medreseler ve Medrese talebelerinin durumunu eleştirenlerin, 12 medre- senin faaliyetinin durdurulmasının sebebi, genel olarak bu durumların arkasın
da sürekli ekonomik yetersizliklerin olduğu düşünülebilir.
Kırgızistan'da, din ve din eğitimi ile ilgili reform niteliğinde anlayış deği
şikliğine ihtiyaç vardır. Ülke en azından, Türkiye'deki Diyanet İşleri Başkanlığı örneğindeki gibi, halkın dini taleplerine çağın şartlarına göre cevap verebilecek bir dini teşkilata kavuşmalıdır. Bunun için gerekli hukuki düzenlemeler yapıl-
· malı ve bu konuda halkı Müslüman olan toplumların yasalarından ve uygulama örneklerinden yararlanılmalıdır. Nitekim bazı yetkililerce de artık değişimin ge- rekli olduğu ifade edilmektedir. Söz konusu değişim, toplum bireylerinin yeterli derecede sağlıklı dini bilgi edinmelerine yönelik olmalıdır.
Türkiye'deki imam-Hatip liselerine benzer bir eğitim kurumuna bu ülkede de ihtiyaç vardır. Böylece halkı aydınlatacak din görevlileri erken yaşlardan iti- baren alacakları eğitimle burada yetiştirilebilir. Belli bir mesafe alındıktan sonra, din görevliliği için yükseköğretimi bitirme şartı aranabilir.
Kırgızistan ile Türkiye arasındaki tarihi ve kültürel bağlar, dil, din, örf ve geleneklerdeki benzerlik, karşılıklı iletişim kurmadaki kolaylık göz önünde bu-
lundurulduğunda, Türkiye'ye bu ülkede daha etkin bir rol düştüğü söylenebilir.
Kırgızistan halkının beklentisi de bu yöndedir.
BİBLİYOGRAFYA
ABDIKAİMOVA, Nazira, Kırgızistan'daki İslam Üniversitesi ve Oş Devlet Üniver- sitesi İlahiyat Fakültesi Eğitim Metotları ve Farklılıklar, lisans tezi, Oş Devlet Üni- versitesi İlahiyat Fakültesi, üş/Kırgızistan 2007.
AKRAMOVA, Dilaram, Din Eğitiminin Genel Eğitim İçindeki Yeri ve Kırgızis
tan'daki Durum, yüksek lisans tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2000.
ARİPOV, Niyazali, Kırgızistan'daki Medreseler ve Medrese Öğretimi, lisans tezi, Oş Devlet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, üş/Kırgızistan 1998.
BÜYÜKALACA, Orhan Nadir, Kırgızistan'da Din Eğitimi ve Kırgızistan Müslü- manları Dini İdaresi, yüksek lisans tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Ensti- tüsü, Ankara 2003.
NİZAMOVA, Zilola, Kırgızistan'daki Medreseler, sınıf geçme tezi, Oş Devlet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, üş/Kırgızistan 2007.
ERGÜN, Mustafa, il. Meşrutiyet Devrinde Eğitim Hareketleri (1908-1914), Ocak Yayınları, Ankara 1996.
ŞANAL, Mustafa, "Osmanlı Devleti'nde Medreselere Ders Programları, Öğretim Metodu, Ölçme ve Değerlendirme, Öğretimde İhtisaslaşma
Bakımından Genel Bir Bakış'~ Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, s. 14,2003/1, s. 149-168, Kayseri 2003, s.150-157.
TOSUN, Cemal, "Yaygın Din Eğitiminde Vaaz'~ A.Ü.İ.F. Dergisi, c. XXXVll, An- kara 1998, s. 287.
UYANIK, Mevlüt, Kırgızistan'da Dini Hayat ve İlahiyat Öğrencilerinin İşlevi, Uluslararası Türk Dünyasının İslamiyet'e Katkıları Sempozyumu, 5.D.Ü. İlahiyat Fakültesi Yayınları NO: 20 Bilimsel Toplantılar Serisi: 8 Isparta 2007.
