BİLİŞSEL MÜDAHALELER
Dr. Öğr. Üyesi Gökhan Atik
Bilişler insanın düşüncelerini, inançlarını, kendisine ve başkalarına yönelik
tutumlarını ve çevresinde dünyaya ilişkin algılarını içermektedir.
Bilişler insanın kim olduğunu, ne yaptığını ve nasıl hissettiğini belirler. Bu bakış açısı düşünmedeki hataları ya da hatalı
düşünmeyi vurgular ve bunların rahatsızlık veren duyguların ya da problem
davranışların oluşmasında etkili olduğu
belirtir.
Bilişsel müdahaleler ağırlıklı olarak;
▫kaygının azaltılması,
▫stres yönetimi,
▫öfke kontrolü,
▫alışkanlık kontrolü,
▫obezite,
▫depresyon,
▫fobik bozukluklar,
▫cinsel bozukluklar gibi rahatsızlıklarda
kullanılmaktadır.
Bilişsel Müdahalelerden Fayda Sağlayan Danışanların Özellikleri
• Ortalama IQ’nun üzerindekiler
• Yeterli beceri birikimi ya da alternatif davranışsal tepkilere sahip olanlar
• Duygu ve düşüncelerini tanımlayabilme yeteneğine sahip olan kişiler
• Kriz durumunda olmayan, psikotik olmayan ya da sorunundan dolayı anormal derece halsiz
olmayanlar
• Bilgiyi görsel ya da işitsel olarak işleyebilme yeteneğine sahip olanlar
• Analitik düşünme eğilimde olanlar
Bilişsel Sürecin Önemini Vurgulayan Kuramlar
•Bilişsel Duygusal Davranışçı Terapi (Ellis),
•Bilişsel Terapi (Beck),
•Transaksiyonel Analiz (Berne)
•Bazı Yapılandırmacı Yaklaşımlar
Bu tür yaklaşımlar beyin yıkama ya da beyin kontrolü mü odaklıdır?
Hayır. Çünkü bilişsel müdahalelerde sorumluluk her zaman için
danışandadır ve danışan nasıl düşünmek istediği ile ilgili tercihi kendisi yapar.
Geleneksel okullar bilişsel terapiyi mantık odaklı bir süreç olarak görmektedir. Bu süreçte irrasyonel düşüncelerin yerine rasyonel
olanların yerleştirilmesi söz konusudur. Yapılandırmacı yaklaşımlar ise, bireyi bilinçdışı motivasyonları ile birlikte karmaşık bir süreç olarak görmektedir. İnsan sürekli dünyaya ilişkin anlamlar çıkarmada bu bilişleri uyarlar.
Bilişsel Müdahalelerin Amaçları
• Bilişsel müdahalelerin genel amacı, düşüncedeki hataları düzelterek ya da değiştirerek, duygusal acıyı ve eşlik eden uyumsuz davranış örüntülerini azaltmaktır.
• Danışanın çarpıtılmış düşünceleri değişmeye
başladığında ya da bunların yerine kişinin kendisi, başkaları ya da yaşam olayları ile ilgili daha gerçekçi düşünceler yer almaya başladığında, davranış ya da duygularda da değişimler başlar. Danışan kendi
değişimlerinin bir yaratıcısı olarak görülür. Kişi dış
olayların ya da güçlerin etkisi altındaki çaresiz bir
mağdur değildir.
Kültürün Bilişsel Süreçlerdeki Rolü
Kültür ve bilişler birbiriyle yakından
ilişkilidir. Bilişsel süreçler daha çok kişinin kültürel belirleyicilerini yansıtır. Kültürel bilişler söz konusudur ve danışanın bu
bilişleri anlamak gerekebilir. Bilişsel
örüntüler değişebilir, ancak bu bilişler ne zaman kültürel değer ve inançlar eşleşirse, o zaman değişime karşı daha dirençli
olurlar.
Bilişsel Sorunların Değerlendirilmesi - I
• İnsanlar kendi gerçeklerini çocukluk yaşantılarına, inançlarına ve tutumlarına göre oluşturmaktadır.
Eğer kişinin kendisi ve başkaları ile ilgili algıları
çarpıtılmış ise, bu oluşumların bazıları da çarpıtılmış olacaktır. Neden insanların algıları çarpık olur?
İnsanlar bu çarpıtmaları anne-babaları, akranları, öğretmenleri ya da sosyal çevrelerinden öğrenirler.
Sonrasında bu çarpıtmaları gerçeklere uygulamaya başlarlar. Bilişsel çarpıtmalara yönelik
değerlendirme; danışman ve danışanın birlikte bu
algıları analiz etme, danışanın düşünceleri altındaki
hataları araştırma üzerine kuruludur.
Bilişsel Sorunların Değerlendirilmesi - II
•
Beck’in ön değerlendirme kullandığı bilişsel değerlendirmeye yönelik sorular:
▫Danışanın temel inançları neler?
▫Bu temel inançların gelişimi ve sürmesinde katkı sağlayan deneyimler nelerdir?
▫Kişinin kendisi ile ilgili en temel inancı nedir?
▫Ne tür bir olumlu inanç danışanın temel inancıyla baş etmesine sağlayabilir?
▫Hangi davranışlar danışana temel inancıyla baş etmesine yardımcı olabilir?
▫Bilişsel çarpıtmayı ortaya çıkaran problem durum nedir?
▫Problem durumda danışanın aklından neler geçmektedir?
▫Danışan hangi duygusunu otomatik düşünceler ile eşlemektedir?
▫Danışanın bu düşüncelere yönelik davranışsal tepkileri nelerdir?
Bilişsel Beceriler
• Düşünceleri ortaya çıkarma
• Düşünceleri değiştirme
• Problem çözme
• Bilgi verme
• Karar verme
Düşünceleri Ortaya Çıkarma
• Danışana düşünceleri ve duyguları arasında ayrım yapabilmesine yardımcı olma. Danışmanların
görevlerinden biri danışanların yaşamlarındaki anlamı nasıl belirlediklerini anlamaktır.
• Yapılandırmacı görüşe göre, bu süreç danışanların yaşam olaylarını, koşulları ve ilişkileri nasıl
yorumladığıdır. Bardağı dolu ya da boş tarafından
bakma. Danışanların gerçekle ilişkisini belirlemek için onların yaşam olayları hakkındaki düşünceleri, yorumları ve sonuçlarına bakma gerekir. Bilişsel süreçleri
anlayabilmek için yeniden ifade etme, içerik yansıtma ve
özetleme becerile kullanılır.
Düşünceleri Değiştirme
• Danışana düşünce örüntülerini
değiştirmesine yardımcı olma. Herkes tekrar eden durumlara yönelik doğal ya da alışılmış birtakım tepkilere sahiptir. Bu örüntülerin büyük bir çoğunluğu olaydan tepkiye doğruya mantıklı bir süreç
izlemez.
Problem Çözme
• Etkili problem çözme becerileni
kazandırma. Danışanların büyük bir
çoğunluğu zayıf ya da yetersiz problem çözme becerilerine sahiptir. Burada
danışanların etkili problem çözme
becerilerini öğrenmesi gerekmektedir.
Bilgi Verme
• Danışanın etkili kararlar verebilmesi için hangi bilgiye ihtiyacı olduğunu belirleme ve onun bu bilgiyi elde etmesine yardımcı olma. Bilgi verme ile öğüt vermeyi
birbirinde ayırt etmek gerekir. Örneğin
kariyer danışmanlığı…
Karar Verme
• Danışanın etkili karar verme becerileri geliştirebilmesine yardımcı olma. Karar vermede alternatifler değerlendirilir,
sonuçlar göz önünde bulundurulur,
danışanın seçenekleri uygulama istekliliği
göz önüne alınır.
Bilişsel Müdahaleler
•A-B-C-D Analizi
•Bilişsel tartışma ya da çürütme
•İmgesel tartışma ya da çürütme
•Davranışsal tartışma ya da çürütme
•Komutlar ve yeniden karar verme çalışması
•Yeniden bilişsel yapılandırma
•Düşünceyi durdurma
•Olumlu benlik konuşması
•Sabitleme
•Paradoksal Müdahaleler
▫Yeniden biçimlendirme
▫Belirti reçetesi
▫Paradoksal Dizginleme
▫Yerini Belirleme
A-B-C-D Analizi
• Albert Ellis (1950’ler) danışanların düşünce örüntülerini analiz etmek için bu sistemi
geliştirmiş. A harekete geçirici olay, B
danışanın inanç sistemi, C duygusal, bilişsel ve davranışsal sonuçlar, D ise irrasyonel
inançların ve düşünce örüntülerinin çürütülmesidir. Rasyonel ve irrasyonel düşüncelerin ayırt edilmesi danışmanın sorumluluğundadır. Rasyonel inançlar
gerçeklikle tutarlıdır. Bu düşünceler veriler,
gerçekler, kanıtlarla desteklenir.
Bilişsel Tartışma ya da Çürütme
• Danışanın akılcı olmayan inançlarını sorgulamasına yardım etmek için ikna, doğrudan soru sorma ve
mantıklı akıl yürütme yolları kullanılarak yapılır. Örnek sorular:
•
▫Bu iyi bir mantık yürütme midir?
▫Bu gerçek mi? Niçin olmasın?
▫Bunu kanıtlayabilir misin?
▫Aşırı genelliyor olabilir misin?
▫Kanıt olarak ileri sürebileceğin davranışlar nelerdir?
▫Mantık gereği onun ardından bu mu gelir?
▫Eğer ….. olsaydı, ne olurdu?
▫Sen buna inandıkça nasıl hissedeceksin?
İmgesel Tartışma ya da Çürütme
• Danışanın hayal kurmasına imgelemesine dayanır. Bu
müdahalede, imgesel uyarıcının yarattığı duygusal sonuçların gerçek uyarıcının yarattıklarıyla benzer olduğu varsayılır. İki şekilde uygulanabilir:
▫Birincisi, danışan problem durumunda (A) kendisini hayal eder ve sonra olağan duygusal rahatsızlığı (C) yaşamayı dener. Bu deneme gerçekleştiğinde, danışman danışanın içsel mesajlarına odaklanmasını (B) ister. Daha sonra danışman, danışana
duygularını daha ılımlı düzeye getirmesi için yönerge verir.
▫İkinci durum ise, danışandan önce kendisini sorunlu durumda, daha sonra bu durumda farklı bir şekilde davranıyor ve
hissediyor olarak hayal etmesi istenir. Danışanın bu teknikten fayda sağlayabilmesi için, en az bir veya iki hafta boyunca
hergün birkaç kere kullanması önerilir.
Davranışsal Tartışma ya da Çürütme
• Danışanın farklı davranması için daha önce tepki verdiği tarzın tersi bir biçimde akılcı olmayan inançlarla
mücadele etmesi üzerinde durulur. Davranışsal
tartışmalar genellikle bibliyoterapi ve hem yazılı hem de sözlü alıştırmalar içeren yapılandırılmış ev ödevleri
üzerinde uygulanır. İki belirgin müdahale, akılcı olmayan inançların duyarsızlaştırılması ve karşıtlanmasıdır.
▫Akılcı olmayan inançların duyarsızlaştırılmasının yönergesi için sayfa 187’ye bak. ,
▫Karşıtlama ise diğer düşüncelere karşı çıkacak şekilde düşüncelerin seçilmesi ve uygulanmasıdır. Bir inancın
hatalı olduğuna kendini inandırma. Örnek için sayfa 188’e
bak.
Komutlar ve Yeniden Karar Verme Çalışması
• Bir TA tekniği. Çocukluktaki ebeveyn
komutlarına odaklanıyor. Uzun zaman
önce öğrenilen bu komutlara eşlik eden
inanç ve düşünceler irdeleniyor. Bunların
yerine gereksinim duyulan yeni inanç ve
düşünceler konuyor. Yönergesi için sayfa
189’a bak.
Yeniden Bilişsel Yapılandırma
• Beck’in kullandığı bir teknik. Bilişsel yer değiştirme. Danışanın genellikle otomatik düşünce olarak düşünülen, akılcı olmayan
veya olumsuz kendilik ifadelerini belirlemesi ve değiştirmesi ile danışanın onları nötr veya olumlu kendilik ifadeleriyle değiştirmesi.
• Örnek: "Ne işe yaramaz birisin."
"Yavaşla, acele edersen sakarlık yaparsın."
• Detaylı örnek için syf. 192.
Düşünceyi Durdurma
• Olumsuz iç konuşmaları ya da kendisine zarar verici düşüncelere eğilimi olan
danışanlarla çalışmada kullanılır.
• Danışan belirli bir düşünceye ya da
düşünme şekline son verme sürecidir. Kişi
kendisine komut verir.
Olumlu Benlik Konuşması
• Danışanın önce mevcut olumsuz
örüntülerini ayırt etmesi ve sonrasında bu olumsuz zihinsel süreçleri kontrol altına almasına ilişkin bir tür iç uyarı algısı
geliştirmesidir.
• Olumlu iç monologlar. “Ben bunu asla
yapamam” yerine “Benzer durumlarda
başarılı olmuştum” ifadesini kullanması.
Sabitleme
• Davranış örüntüleri adeta alışkanlık tepkileridir.
Bilinçli bir şekilde sergilenmezler. Danışanla uyarıcı işleve sahip bir çıpa belirlenir. Olumsuz bir benlik düşüncesi oluştuğu zaman danışan bu çıpayı hatırlar.
• Örneğin danışan çok yoğun kaygı durumu
yaşadığında, bu duyguyu çıpa olarak hatırlar ve hemen kendisine “Ne söylüyorum? Ne
düşünüyorum şimdi?” diye sorar. Sonra tipik
düşünce örüntüsünü izlemek yerine üzerinde
anlaşılan ifadeyle değiştirilir.
Padadoksal Müdahaleler - I
•
Paradoks, farklı bir bakış açısından akılcı olabilmesine
rağmen, danışana akılcı gözüken şeyin genellikle tam tersidir.
Sorgulamadığım sürece bilişsel süreçlerimin akılcı olduğunu düşünmeyi tercih ederim. Nesnelere, kişilere veya durumlara yüklediğim anlamların hepsi akılcı olmayabilir. En yaygın
kullanılan paradoksal müdahaleler:
▫Yeniden biçimlendirme. Bir durumu farklı bir şekilde düşünme veya görme sanatıdır. Sorunun tanımından yola çıkarak, onu
kalıcı çözümlere kapı açacak şekilde yeniden tanımlama.
▫Belirti reçetesi. Danışandan sorunlu davranışı özellikle ve hatta abartarak yinelemesi istenir. “Yatağa girdiğimde kafamdaki
düşünceleri durduramıyorum”. Böyle bir yakınma karşısında, danışanın uyumaya çalışmaması, başka uğraşılar ile ilgilenmesi şeklinde söz konusu belirti için bir reçete verebilirsiniz.
