13 Geçen yıl yetişkin farelerin
beyin-lerindeki kök hücrelerin kan hücreleri-ne dönüşebildiği keşfinin açıklanması, tıp dünyasında heyecan yaratmıştı. Şimdi bu değişken hücrelerin sanılan-dan daha da marifetli oldukları anlaşıl-mış bulunuyor: Embriyolara aşılandık-larında bedenimizdeki herhangi bir dokuya dönüşebiliyorlar. Buluşun böy-lesine yankı yapmasının nedeni, onyıl-lar süren araştırmaonyıl-ların sonunda kök hücrelerinin gelişme süreci ilerledikçe giderek farklılaştıklarının ve görebile-cekleri işlevlerin giderek azaldığının gözlenmesiydi. Bu durumda ortaya çı-kan yaygın görüş, ancak gelişme aşa-masındaki temel süreçler başlamadan yalıtılabilen embriyon kök hücreleri-nin herhangi bir beden hücresine dö-nüşebilme yeteneği taşıdığı merkezin-deydi. Oysa İsveç’in Karolinska Ensti-tüsü araştırmacılarının ortaya koyduğu buluş, yetişkinlerdeki hücrelerin de çevreden aldıkları sinyaller üzerine ge-lişme sürecini tersine çevirerek embri-yon kök hücre haline geri dönebile-ceklerini göstermiş oldu. Tıpta şimdi-ye değin tedavi edilemeşimdi-yen omurilik zedelenmeleri, Parkinson hastalığı ve şeker gibi hastalıkların tedavisi için umutlar bu tür kök hücrelere bağlan-mış bulunuyor.
Yetişkin kök hücrelerinin sanılan-dan daha çok yetenek taşıdıkları yo-lundaki ilk işaretler, geçen yıl birikme-ye başladı. Bazı araştırmacılar beyin kök hücrelerinin kana
dönüşebileceği-ni, başkalarıysa kemik iliğinden alınan hücrelerin kas haline getirilebileceğini gösterdiler. Ancak deneyler her zaman aynı başarıyla yinelenemiyordu. Bu kez yetişkin kök hücreleri üzerinde araştırmalar yürüten gelişme nörolojisi uzmanı Jonas Frisen ve Karolinska Enstitüsü’nden ekip arkadaşları, bun-ları daha da çetin bir sınavdan geçirdiler. Yetişkin hücrele-rin de, fare embriyon kök hücrelerinin yaptığı gibi başka bir embriyoya uyum sağlayarak ortaya çıkan melez farenin tüm dokuları-na katkıda bulunup bulunma-yacağını gözlemek istediler.
Enstitü’de doktora sonrası çalışma-lar yapan Diana Cçalışma-larke, işe yetişkin fa-re beyinlerinden hücfa-reler alarak başla-dı. Bir hafta süreyle bunları kültürde bir tutarak, kök hücreleri, bu ortamda fazla canlı kalamayan farklılaşmış hüc-relerden ayırdı. Daha sonra öteki araş-tırmacılarla birlikte bunları, ya tek tek, ya da kök hücrelerin kültürde oluştur-dukları ve "neurosphere" diye adlandı-rılan sinir kök hücresi topakları halin-de, gelişmenin ilk evrelerindeki fare embriyolarına aşılayarak embriyoyu 11. güne kadar gelişmeye bıraktılar. Orijinal kök hücreleri β-galaktosidaz adlı bir bakteri enzimi salgılayan fare-lerden alındığı için bu hücrelerin emb-riyoda ne yaptıkları, enzim tarafından kesildiğinde mavi boya bırakan bir şe-ker türevi aracılığıyla izlenebiliyordu.
Sonunda araştırmacılar kök hücrelerin maviye boyanmış "torunlarını" çeşitli organlarda, örneğin kalpte, karaciğer-de, bağırsakta ve sinir sisteminde bul-dular. Tek hücrelerin aşılandığı 600 embriyonun altısında, sinir kök hücre kolonilerinin aşılandığı 94 embriyonun 11’inde de mavi "torunlar" ortaya
çıktı.
Daha da ilginç bir deneyde, fare sinir kök hücre topak-larının tavuk embriyola-rındaki amniyotik boşluğa aşılandığında da bunların "torunlarının" embriyoların yaklaşık dörtte birinin karaci-ğer, omurilik , mide ve böbrekle-rinde ortaya çıktıkları gözlendi. Ancak geçen yılki sonuçla çelişen bir gözlem, fare sinir kök hücrelerinin ne fare ne de tavuk embriyonlarında kan hücrele-rine dönüşebilmiş olması. Araştırmacı-lar sinir kök hücrelerince melezlenen embriyoların da embriyon kök hücre-leriyle yapılan deneylerde olduğu gibi normal yetişkinlere dönüşüp dönüş-mediğini inceliyorlar. Özellikle bilmek istedikler, sinir kök hücrelerinin olgun sperm ya da yumurtalara dönüşüp dö-nüşemediği. Henüz yanıtlanamayan bu gibi sorulara karşın araştırmacılar, sinir kök hücrelerinin de sanılandan çok daha yetenekli olduklarını kanıtla-dıkları görüşünde. Bundan sonra çalış-malar, bu potansiyelden en verimli biçimde yararlanmaya yöneltilecek.
Science, 2 Haziran 2000
Kök Hücreler Sanılandan da Marifetli
Gen tedavisiyle ilgili bazı olumsuz gelişmeler ve bunların yol açtığı adli davalar, ABD hükümetini "xenot-ransplant" denen hayvandan insana or-gan naklindeki denetimini güçlendir-meye yöneltmiş görünüyor. Daha önce klinik deneyler eyalet üniversiteleri-nin izüniversiteleri-nine bırakılmışken, 25 Mayıs’ta açıklanan bir yönetmelik taslağı, de-neylerin Ulusal Gıda ve İlaç Daire-si’nin (FDA), nakillerin de Sağlık Ba-kanlığı’nın onayına bağlanmasını ön-görüyor. Önlemlerin nedeni, nakil yo-luyla hayvanlardan insanlara güçlü ba-zı virüslerin bulaşması olasılığı. Ancak nakle karşı çıkanlar, yeni önlemlerin de yeterince caydırıcı olmadığı
görü-şündeler. Bir kere yönetmelik, risk de-ğerlendirmesine konu olabilecek vi-rüsleri tanımlamıyor. Ayrıca bilinme-yen bilinme-yeni virüsler ancak nakil gerçek-leştikten sonra ortaya çıkıyor. Domuz gibi evcil hayvanlar üzerinde yapılan virüs taramaları, genellikle bu hayvan-ların sayısını azaltacak salgın hastalık
taşıyan virüsler üzerinde yoğunlaşmış. Herpes ya da benzeri retrovirüsler gibi uzun süre gizlenebilen bulaşıcı virüs-ler konusundaki araştırmalar yetersiz. Bunların insanlar için bir tehdit oluştu-rabileceği uzmanlarca kabul ediliyor.
Güneybatı Biyotıp Araştırma Vakfı virologlarından Jonathan Allan, insansı maymunlardan insanlara organ nakline karşı olmasına karşılık, Parkinson teda-visinde kullanılıp milyonlarca kişiyi sağlığına kavuşturabilecek domuz sinir hücresi nakli gibi uygulamaların düşü-nülebileceğini söylüyor. Araştırmacıya göre hücre nakilleri, organ nakline kı-yasla çok daha az tehlike taşıyor.
Nature, 8 Haziran 2000
