Türklerin İslamiyet’e Girmeleri
* Türkler ile Müslümanlar Hz.Ömer döneminde İran’ın fethiyle sınır komşusu olmuşlardır.
* Hz. Osman döneminde Türkler ile Müslümanlar arasında ilk kez savaşlar başlamıştır. (Belencer Savaşı)
* Emeviler döneminde bu savaşlar devam etmiş ve Emevilerin Arapları diğer Müslümanlardan üstün tutmaları ve Türklere karşı son derece sert davranmaları nedeniyle bu dönemde Türkler arasında İslamiyet yayılmamıştır.
* Abbasiler döneminde özellikle 751 Talas Savaşı’ndan sonraki dönemde Türklerle Araplar arasındaki savaşlar sona ermiş ve İslamiyet Türkler arasında hızla yayılmaya başlamıştır.
Talas Savaşı (751) (Abbasiler-Çinliler)
Nedeni: Çin’in Orta Asya’yı ele geçirmek için harekete geçmesi.
Sonuçları: Dini, siyasi ve kültürel sonuçları vardır.
- Türklerin de yardımıyla Abbasi ordusu Çin ordusunu yenilgiye uğratmıştır (siyasi)
- Türk-Arap(Müslüman) mücadeleleri sona ermiştir (siyasi) - Orta Asya Çinlileşmekten kurtulmuştur (siyasi)
- Çin’in batıya ilerleme politikası başarısızlıkla sonuçlanmıştır (siyasi) - 751 yılı Türk-İslam Tarihinin başlangıcı olmuştur (siyasi)
- Türkler, Abbasi Devleti’nin hizmetinde görev almışlardır (siyasi)
- İslamiyet Türkler arasında yayılmış ve Orta Asya İslamlaşmıştır (Dini) - Kâğıt Çin dışında da üretilmeye başlanmıştır (Kültürel)
* İslamiyeti kabul eden ilk Türk boyları Karluk, Yağma ve Çiğil Türkleridir. 10. yüzyılın başlarında Oğuzlar, daha sonra da İtil (Volga) Bulgarları İslamiyeti kabul ettiler.
Türklerin İslamiyeti Kabul Etmelerini Kolaylaştıran Etkenler
-İslamiyetteki Allah inancı ile Türklerdeki Gök Tanrı inancı arasındaki benzerlik.
-İslamiyetteki Cihad düşüncesi ile Türklerdeki Cihan hakimiyeti düşünceleri arasındaki benzerlik.
-Her iki inanç sisteminde de ahiret düşüncesinin olması.
-İslamiyetin ahlaki kurallarıın Türk ahlak anlayışına uygun olması.
*Türkler İslamiyeti siyasi hakimiyet yolu ile değil, kendi istekleriyle ve Müslüman tüccarlar aracılığıyla tanıyarak benimsemişlerdir.
*Eski ve köklü bir kültüre sahip olan Türkler İslamiyeti kabul etmekle milli benliklerini kaybetmemişler ve milli kültürlerini korumuşlardır.
Türklerin İslam Devletindeki Hizmetleri
-İslam dünyasını dış saldırılara karşı (Bizans ve Haçlı saldırılarına) korudular.
-İslam dünyasında siyasi birliği sağladılar.
-Halifeliği koruyup(Büveyhoğularının baskısından) halifeliğin devam etmesini sağladılar.
-İslam dinini yaydılar. (Pakistan, Afganistan, Bangladeş ve Hindistan’ın bir kısmı ile Balkanlar).
-İslam kültür ve medeniyetini geliştirip yaydılar.
Türk - İslam Devletleri 1. Tolunoğulları (868-905)
* Mısır’da kurulan ilk Müslüman Türk devleti olup Mısır’daki bin yıllık Türk egemenliğinin öncüsü olmuştur.
* Abbasi Devleti’nin Mısır valisi olan Tolunoğlu Ahmet tarafından Mısır’da kurulmuştur.
* Tavaif-i Mülük devletlerindendir.
* Başkenti Fustat(Eski Kahire)’tır.
* Tolunoğlu Ahmet döneminde Suriye, Filistin, Lübnan ve Bingazi ele geçirildi. Suriye’ye hakim olan ilk Türk devletidir.
* Tolunoğulları, Mısır’ın bayındır hale getirilmesinde, sulama bentleri ve kanalların açılmasında büyük çaba harcadılar ve halkın refah düzeyini yükselttiler. Bu nedenle Tolunoğulları dönemine “Mısır’ın altın çağı”
denilmiştir.
* Tolunoğulları döneminde Mısır’da mimari alanda Ulu Camii, Tolunoğlu Ahmet Camii gibi önemli eserler yapılmıştır.
* Tolunoğlu Ahmet’in ölümünden sonra oğulları arasında karışıklıklar çıktı.
* Harun döneminde Suriye’de isyan eden Karmatilere karşı başarılı olunamadı. Bağdat’tan gönderilen Halifenin ordusu isyanı bastırdı.
Yıkılışı: Tolunoğlu Ahmet’in ölümünden sonra oğulları zamanında iç karışıklıklar çıktı. Bu durumdan yararlanan Abbasiler, Tolunoğullarına son verdiler (905).
2. İhşidiler (Akşitler) (935-969)
* Mısır’da kurulan ikinci Müslüman Türk devletidir.
* Abbasi Devleti’nin Mısır valisi Muhammed Toğaç tarafından Mısır’da kuruldu.
* Tavaif-i Mülük devletlerindendir.
* Başkenti Fustat’tır.
* Halife tarafından Muhammed Toğaç’a İhşid ünvanı verildi.(İhşid, sultanların sultanı demektir.)
* Muhammed Toğaç Suriye, Filistin ve Hicaz’ı ele geçirdi. Hicaz bölgesine hakim olan ilk Türk devletidir.
Yıkılışı: Fatimiler tarafından ortadan kaldırıldı.
Tolunoğulları ve İhşidilerin hükümdarları, yöneticileri ve orduları Türk, halkı Araplardan oluştuğu için bu iki devlet kısa sürede yıkılmıştır.
3. Karahanlılar (840-1212)
* Karahanlılar Devleti, Uygurların dağılmasından sonra Karluk, Yağma ve Çiğil Türkleri tarafından Doğu ve Batı Türkistan’da kurulmuştur.
* Kurucusu Bilge Kül Kadir Han’dır.
* Başkenti Balasagun’dur.
* Karahanlı hükümdarlarından Satuk Buğra Han’ın etkisiyle Karahanlılar arasında İslamiyet’in yayılması hızlanmış ve Karahanlılar Orta Asya’da ilk Müslüman Türk devleti haline gelmiştir.
* Samanoğulları Devleti’ne 999’da son verdiler. Horasan’ı almak için Gaznelilerle yaptıkları savaşlarda yenildiler.(Nasr Ali Han dönemi).
* En güçlü oldukları dönem Yusuf Kadir Han’dır.
* Türklerin İslamiyet’e geçişlerinde ve Türk kültürüyle İslam kültürünün kaynaşmasında etkili olmuşlardır.
Yıkılış Nedenleri:
Yusuf Kadir Han’ın ölmeden önce ülkesini çocukları arasında paylaştırması,
Çıkan karışıklıklar ve taht kavgaları,
Karahanlıların 1058’de Doğu ve Batı Karahanlılar olmak üzere ikiye ayrılmasıdır.
- Doğu Karahanlılar (başkenti Kaşgar) 1211’de Karahitaylar tarafından
- Batı Karahanlılar (başkenti Semerkant) da 1212’de Harzemşahlar tarafından yıkılmıştır.
Kültür ve uygarlık alanında ilerleyen Karahanlılar;
* Türkçe’ye önem vermişler ve resmi dil olarak kullanmışlardır.
(Karahanlıların ulusçu bir anlayışı benimsediklerini gösterir)
* Türk dilini ve kültürünü devam ettiren Karahanlılar ilk Türk-İslam eserlerini ortaya koymuşlardır.En önemli eserleri;
Yusuf Has Hacib — Kutadgu Bilig
Kaşgarlı Mahmut — Divan-ı Lügati’t Türk Ahmet Yesevi —Divan-ı Hikmet
Edip Ahmet Yükneki — Atabetül Hakayık
* Türk-İslam tarihinde ilk medreseleri kurarak eğitime önem vermişlerdir.
* Türk tarihinde ilk kervansarayları (Ribat) kurarak ticareti geliştirmişlerdir.
* Karahanlıların hakim oldukları topraklarda Türkler yaşadıkları için Arapça ve Farsça gelişmemiştir.Karahanlılar yazıda Uygur alfabesini kullanmışlardır.
4. Gazneliler (963-1187)
* Gazneliler Devleti, Afganistan’daki Gazne şehrinde Samanoğullarının Herat valisi Alp Tigin tarafından kurulmuştur.
* Başkenti Gazne’dir.
* İran, Horasan, Afganistan ve Kuzey Hindistan’a hakim oldular.
* Gazneliler en parlak dönemlerini Sultan Mahmut zamanında yaşamışlardır.
* Sultan Mahmut döneminde Gazneliler, Hindistan’a 17 sefer düzenleyerek Kuzey Hindistan’a hakim olmuşlar ve burada İslamiyet’i yaymışlardır.
* Abbasi Halifesini Şii Büveyhoğullarına karşı korudu.Bundan dolayı Abbasi halifesi kendisine “Sultan” ünvanını verdi.Böylece tarihte sultan ünvanını ilk kez kullanan kişi oldu.
* Gazneli Mahmut’un oğlu Mesut 1040’da Dandanakan Savaşı’nda Selçuklulara yenilince Gazneliler Horasan’daki topraklarını kaybederek, Hindistan ve Afganistan’da varlıklarını sürdürmeye çalışmışlardır.
Yıkılış Nedenleri:
Ø Selçuklularla yapılan Dandanakan Savaşından sonra devletin zayıflamaya başlaması.
Ø Ülkede iç karışıklıkların çıkması.
*Dandanakan yenilgisi ile zayıflayan Gazneliler toparlanamayarak 1187’de Afgan yerlilerinden olan Gurlular tarafından yıkıldı.
*Gaznelilerin birçok ulusu (Türkler, İranlılar, Hindular, Gurlular) bünyesinde bulundurmaları parçalanmalarında ve yıkılmalarında önemli rol oynamıştır.
*Türkçe’ye ve Türk kültürüne gereken önemi verememişler, ilim dili olarak Arapça, edebiyat dili olarak da Farsça’yı kullanmışlardır.
5. Büyük Selçuklular (1040-1157)
Büyük Selçuklu Devleti’nin Kuruluşu ve Genişlemesi
* Oğuzların “Üçok” kolunun “Kınık” boyu tarafından kurulmuştur.
* Devlete ismini veren Selçuk Bey Oğuz Devleti’nde subaşı (ordu komutanı) idi.Selçuk Bey, Oğuz Yabgusu ile arasının açılmasından (Oğuz Yabgusunun yerine geçmek istediği için) sonra Cent’e gelerek bağımsız bir beylik kurdu.
* Selçuk Beyin ölümünden sonra yerine oğlu Arslan Bey geçti.Gazneli Mahmut Arslan Beyi yakalayıp hapsedince yerine Selçuk Beyin torunları Tuğrul ve Çağrı Beyler geçti.
* Tuğrul (1040-1063) ve Çağrı Bey Dönemi (Selçuk Bey’in oğlu Mikail’in çocukları)
Çağrı Bey, 1016’da yurt edinmek için Anadolu’ya keşif amaçlı bir akın
düzenlemiştir.Çağrı Bey’in bu akınları 1021’de
tamamlanmıştır. Selçukluların Anadolu’ya yaptıkları ilk akındır.
* Gaznelilerden Horasan’ı almak için yaptıkları Nesa (1035) ve Serahs (1038) savaşlarını kazanarak bu bölgeye egemen olan Selçuklular, Nişabu’u da alarak burada Tuğrul Bey adına hutbe okutmuşlardır.
Dandanakan Savaşı (1040) Nedenleri:
- Gaznelilerin Horasan topraklarına hakim olan Selçukluları bölgeden atmak istemeleri.
- Selçukluların kendilerine yurt arayışı içinde olmaları.
Sonuçları:
- Gazneliler yenilmiştir.
- Gazneliler yıkılış sürecine girmiştir.
- Horasan kesin olarak Selçuklulara geçmiştir.
- Büyük Selçuklu Devleti resmen kurulmuştur.
- Tuğrul Bey sultan ilan edildi. Devleti Çağrı Bey ile birlikte yönetti.
- Rey şehri alınarak başkent yapıldı.
- Selçuklular savaştan kısa bir süre sonra büyük bir imparatorluk haline gelerek İslam dünyasının siyasi lideri oldular.
Tuğrul Bey Dönemi (1040-1063) Pasinler Savaşı (1048)
Nedenleri:
- Dandanakan Savaşı’ndan sonra Selçuklular’ın batı yönünde ilerlemeleri.
- Bizanslıların, Türklerin Anadolu’ya girmelerini engellemek istemeleri.
Sonuçları:
- Selçuklu ordusu Bizans ve Gürcü kuvvetlerini yenilgiye uğratmıştır.
- Gürcü Kralı Liparit esir alınmıştır.
- Van’dan Trabzon’a kadar olan Doğu Anadolu toprakları Selçukluların eline geçmiştir.
- Bizans İmparatoru ile bir antlaşma yapılmıştır.Antlaşmaya göre;
Bizanslılar kendi ülkelerindeki camilerde Abbasi halifesi ve Tuğrul Bey adına hutbe okutmayı kabul etmiştir.
* Pasinler Savaşı, Büyük Selçukluların Bizans ile yaptıkları ilk büyük savaştır.
* Şii Büveyhoğulları Abbasi halifesini esir edince, Tuğrul Bey Bağdat Seferi’ne çıkarak halifeyi esaretten kurtarmıştır (1055).Bu gelişme üzerine halife Tuğrul Bey’i, “Doğunun ve batının hükümdarı” ilan etmiştir. Bağdat Seferi’nden sonra Büyük Selçuklu Devleti İslam dünyasının siyasal liderliğini üstlenmiş, Abbasi halifesi ise dini liderliğini devam ettirmiştir.
* Türkler Anadolu’ya geldiğinde Ermeniler Bizans İmparatorluğu’na bağlı küçük krallıklar halinde yaşıyorlardı. Bizans İmparatorluğu Doğu Anadolu’yu ele geçirerek buradaki Ermenileri Orta Anadolu’ya göç etmeye zorlamışlardır. Ermeniler ağır vergiler altında ezilmiş, Bizans’a karşı ayaklanan Ermeniler yakalanıp öldürülmüş, dinsel kıyımlar
yapılmıştır. Selçuklu Türkleri de Ermenilerin dinsel inançlarına, sosyal ve ekonomik faaliyetlerine karışmadılar.
Alp Arslan Dönemi (1063-1072)
* Alparslan ilk seferini Azerbaycan ve Kafkasya üzerine yaptı. Ani ve Kars kalelerini ele geçirdi.
* 1067’deki Türkistan seferinde Cent ve Gürgenç’i aldı.
* Alparslan, komutanlarından Gümüştegin, Afşin, Ahmet Şah, Arslantaş ve Dilmaçoğlunu Anadolu’ya akınlar düzenlemekle görevlendirdi.1067’de Türk kuvvetleri Malatya dolaylarında Bizans kuvvetlerini yenerek Kayseri’yi ele geçirdiler.
* Alp Arslan döneminin en önemli gelişmesi Bizans ile yapılan Malazgirt Savaşı (1071)’dır.
Nedenleri:
- Selçukluların yurt edinmek amacıyla Anadolu’ya akınlar düzenlemesi.
- Bizans’ın Türkleri Anadolu’dan atmak istemesi.
İki ordu arasında Muş yakınlarında yapılan Malazgirt Savaşı’nı Büyük Selçuklular kazanmıştır .
Savaş esnasında Bizans ordusunda bulunan Peçenek ve Uzlar, Selçuklu tarafına geçtiler. Pusuya yatan Türk askerlerinin seri hücumu ile Bizans ordusu büyük bir yenilgiye uğradı.
Malazgirt Savaşı’nın sonucunda;
- Anadolu’nun kapıları Türklere açılmıştır.Keşif amaçlı akınlar yerini yurt edinmeye yönelik akınlara bırakmıştır.
-İslam dünyası üzerindeki Bizans baskısı sona ermiştir.
-Türklerin batı yönünde ilerlemesi ve Bizans’ın kışkırtmaları sonucunda Türk-İslam dünyası üzerine Haçlı Seferleri başlamıştır.
-Anadolu’nun fethini hızlandırmak ve Türkleşmesini sağlamak için ilk beylikler kurulmuştur.(Saltuklular, Mengücekler,Danişmentliler, Mengücekler, Çaka Beyliği)
-Türkiye Tarihi’nin başlangıcı sayılmıştır.
Savaşın sonunda esir düşen Romen Diyojen ile bir antlaşma yapılmış olmasına rağmen Bizans’ta taht değişikliği meydana geldiği için antlaşma uygulanamamıştır.
* Nizamiye Medresesi ilk kez Alp Arslan döneminde Nizamülmülk tarafından Bağdat’ta kurulmuştur (1067).
Melikşah Dönemi (1072-1092)
* İlk önce kendisine karşı ayaklanan amcası Kavurd’la mücadele ederek onu ortadan kaldırdı.
* Kutalmışoğlu Süleyman Şah, Tutak ve Artuk Beyleri Anadolu’nun fethiyle görevlendirdi.
* Anadolu, Suriye, Filistin alınmıştır.
* En geniş sınırlara ulaşılmıştır.
* Devletin en güçlü olduğu dönemdir.
* Melikşah döneminin en önemli iç olayı, Hasan Sabbah’ın Selçukluları içten yıkmak ve yönetimi ele geçirerek kendi görüş ve düşüncelerini yaymak amacıyla yaptığı Bâtınilik çalışmalarıdır. Batıniler Nizamülmülk’ü öldürmüşlerdir.
* Melikşah’ın ölümüyle Büyük Selçukluların yıkılış dönemi başlamıştır.
Oğulları Berkyaruk, Muhammed Tapar ve Sencer arasında taht kavgaları başlamıştır.1108-1117 arasında Fetret Dönemi yaşanmıştır.
Sencer Dönemi (1117-1157)
Son hükümdar Sencer döneminde devlet toparlandıysa da Sencer, 1141 Katvan Savaşı’nda Moğol kökenli Karahitaylara yenilince Büyük Selçuklu Devleti zayıflamış ve 1157’de Sultan Sencer’in ölümüyle yıkılmıştır.
Büyük Selçuklu Devleti’nin Parçalanma Nedenleri
- Ülkenin hükümdar ailesinin ortak malı sayılmasından kaynaklanan taht kavgaları
- Devlete küstürülen Oğuzların ayaklanmaları (Devletin esas kurucuları olan Oğuzlara yönetimde yer verilmeyip önemli görevlere Farslar (İranlılar)ın getirilmesi ve kendilerinden vergi almak için gelen memurun zorluk çıkarması nedeniyle ayaklanmışlardır.)
- Haçlı Seferleri
- Hanedana mensup beylerin bağımsız devletler kurmaları
* Irak ve Horasan Selçukluları (1119-1194)
* Kirman Selçukluları (1048-1187)
* Suriye Selçukluları (1069-1118)
* Türkiye Selçukluları (1077-1308)
- Atabeylerin merkezden ayrılıp ayrı devlet kurmaları (Görevleri yanına verildikleri melikleri iyi bir komutan ve devlet adamı yetiştirmek olan bu kişiler devletin zayıflaması üzerine bağımsızlıklarını elde etmişlerdir)
* Salgurlular (Fars Atabeyliği) (1147-1284)
* İldenizliler (Azerbaycan Atabeyliği) (1146-1225)
* Beğteğinoğulları (Erbil Atabeyliği) (1146-1232)
* Böriler (Şam(Dımaşk) Atabeyliği) (1128-1154)
* Zengiler (Musul Atabeyliği) (1127-1259) - Fatimilerin çalışmaları
- Hasan Sabbah’ın Bâtınilik propagandası (Batınilik, Fatimi Devleti’nin din(Şii) görüntüsü altında siyasi terör faaliyetidir)
- Abbasi halifelerinin, Selçuklu egemenliğinden kurtulmak için yürüttükleri çalışmalar
- Karahitayların saldırıları ve 1141 Katvan Savaşı gibi nedenler etkili olmuştur.
Selçukluların Tarihteki Rolleri
- Anadolu’nun Türk yurdu haline getirilmesi -Anadolu’nun İslamlaşması
- Halifeliğin korunması
- Haçlılara karşı İslam dünyasını korumaları 6. Harzemşahlar (1097-1231)
* Aral Gölü’nün güneyinde yer alan Harezm bölgesinde kuruldu.
* Devletin kurucusu Atsız’dır.Başlangıçta Büyük Selçuklulara bağlı iken daha sonra Atsız’ın oğlu İl Arslan, Sencer’in ölümünden sonra bağımsızlığını ilan etmiştir.
* Sultan Alaattin Muhammet döneminde en geniş sınırlara ulaşmışlardır (Doğuda Maveraünnehir’den batıda Azerbaycan’a kadar)
* Moğol istilası sonucu topraklarının büyük bir kısmını kaybederek Azerbaycan’a çekilen Harzemşahlar, Celalettin Harzemşah döneminde Selçuklulara ait toprakları(Ahlat) ele geçirmek isteyince 1230 Yassı Çemen Savaşı’nda Anadolu Selçuklularına yenilmiş, 1231’de Moğollar bu devlete son vermişlerdir.
* Harzemşahların tarihteki en önemli rolleri Moğol istilasının hızını kesmiş olmalarıdır.
* Harzemşahlar kendilerini Büyük Selçukluların mirasçısı olarak kabul etmişler ve Büyük Selçuklu Devleti’nin bıraktığı boşluğu büyük ölçüde doldurmuşlardır.
7. Eyyubiler (1171-1250)
* Mısırdaki Fatimi Devleti’nin yıkılmasıyla kurulmuştur.
* Devletin kurucusu Selahattin Eyyubi’dir.
* Selahattin Eyyubi, kısa zamanda Filistin, Suriye, Irak ve Güneydoğu Anadolu’yu ele geçirdi.
* Kudüs kralını Hattin Savaşı’nda yenerek Kudüs’ü Haçlılardan aldı (En önemli başarısı)
* Baharat Yolu’na hakim oldular.
* Selahattin Eyyubi’nin ölümünden sonra Eyyubiler eski gücünü kaybetmiştir.
* Selahattin Eyyubi, ülkeyi kardeşi ve çocukları arasında paylaştırdı.Ölümünden sonra ülkede iç karışıklıklar çıktı.Mısır’da Aybey Memlükler Devleti’ni kurdu.Suriye ve Irak’taki Eyyubilere, İlhanlılar son verdi.
Eyyubilerin Tarihi Önemi
- Selahattin Eyyubi, Fatimi Devleti’ne son vererek Müslümanlar arasındaki mezhep kavgalarını önemli ölçüde önledi.
- Haçlılardan Kudüs’ü alarak İslam dünyasına kazandırdı.
- Suriye ve Filistin üzerindeki Hristiyan üstünlüğüne son verdi.
- Mısır’ın imarına önem veren Eyyubiler burada önemli eserler meydana getirdiler.
8. Memlükler (1250-1517)
* Aybey tarafından Mısır’da kurulmuştur.
* Sultan Kutuz İlhanlı Hükümdarı Hülagu’yu 1260 Ayn Calut Savaşı’nda yenilgiye uğrattı.Böylece Moğolları tarihte ilk kez yenen ve durduran devlet olmuşlardır.
* Sultan Baybars, Bağdat’tan kaçan Mustansır’ı Mısır’da halife ilan etti.Baybars’ın amacı, bütün İslam dünyasını Memlüklerin çevresinde toplamaktı.
* Baybars, 1243 Kösedağ Savaşı sonrasında Moğol baskısının Anadolu’da artması karşısında Türk beyleri tarafından Anadolu’ya davet edilmiş.Baybars, Elbistan’da Moğolları yenilgiye uğratarak Kayseri’yi ele geçirmiş.Ancak Anadolu beyleri gerekli yardımı yapmayınca Baybars, Mısır’a geri dönmüştür.
* Baharat Yolu’na hakim olmuşlardır.
Osmanlı-Memlük ilişkilerinin bozulmasının nedenleri:
- Fatih’in Hicaz su yollarının ortaklaşa onarılması önerisinin Memlükler tarafından iç işlerine karışılması olarak değerlendirilmesi.
- Osmanlıların Memlüklerle işbirliği içerisinde olan Karamanoğulları Beyliğine son vermeleri.
- Memlüklerin II.Bayezit’e karşı Cem Sultanı desteklemeleri.
- Memlüklerin Anadolu’daki Ramazanoğulları ile Dulkadiroğulları beyliklerini egemenlik altına almak istemeleri.
* Yavuz Sultan Selim döneminde 1516 Mercidabık ve 1517 Ridaniye savaşları sonucunda Osmanlı Devleti tarafından yıkılmıştır.
* Memlükler askeri bir yönetim oluşturmuşlardır.Memlüklerde asker kökenli emirlerin hükümdar olma hakkı vardı.Bu nedenle de Memlüklerde sık sık taht değişiklikleri yaşanmıştır.Bu da iç istikrarı bozmuştur.
FATİMİLER (909-1174)
* Ebu Muhammet Ubeydullah, Tunus’taki Aglebiler Devleti’ni yıkarak kurmuştur.
* İhşitler’den Mısır’ı alarak bu devlete son vermişlerdir.
* Şiiliği(İsmailiye mezhebi) devlet politikası olarak benimsemişler, hükümdarlarını halife ilan etmişlerdir (Bu durum İslam dünyasındaki siyasal birliği bozmuştur.)
* Türklerin desteklediği Abbasi halifesine karşı üstünlük sağlayamayınca, terör örgütleri kurmuşlar (Batınilik) ve haçlıları davet etmişlerdir.I.Haçlı Seferi’nde Kudüs’ü koruyamayarak Haçlılara bırakmışlardır.
* Fatimiler en geniş sınırlarına Halife El Mustansır (1036-1094) zamanında ulaştılar.Bu dönemde Filistin, Suriye, Hicaz ve Yemen bölgelerini ele geçirerek imparatorluk haline geldiler.
* Selahaddin Eyyubi tarafından yıkılmışlardır.
* İslam dünyasında ayrılıklara neden olmuşlardır.
Türk-İslam Devletlerinde Kültür ve Medeniyet Devlet Yönetimi
* Tolunoğulları ve İhşidilerde devlet yönetimi, Abbasi devlet teşkilatı ile benzerlik gösteriyordu.
* Karahanlılar, yönetimde ikili yönetimi (doğu-batı) esas almışlardır.
* Gazneliler, devlet yönetiminde Samanoğullarından etkilenmişlerdir.Gazneli hükümdarlar, devlet yönetiminde geniş yetkilere sahiptiler.
* Büyük Selçuklular, devlet teşkilatını oluştururken Gaznelileri ve Abbasileri örnek almışlardır.
* İlk Türk-İslam devletlerinde, devlet işleri Büyük Divan(Divan-ı Saltanat)’da görüşülüp karara bağlanırdı.Büyük Divan’ın dışında aşağıdaki divanlar bulunuyordu:
Tuğra Divanı: Devletin iç ve dış, tüm yazışmalarını yapardı.
İstifa Divanı: Başında Hazinedar’ın (Müstevfi) bulunduğu bu divan devletin maliye işlerine bakardı.
Arz Divanı: Askerlerin kayıtlarını ve maaş defterlerini tutardı.
İşraf Divanı: Devletin adli ve idari işlerini denetlerdi.
* Türk-İslam devletlerinde, İslam öncesi Türk devletlerinde görülen “Ülke hanedan mensuplarının ortak malıdır” ve “Kut” anlayışları geçerliliğini korumuştur. Kut anlayışına göre, ülke toprakları haneden üyelerinin ortak malı kabul edilmiştir.Bu sisteme göre sık sık taht kavgaları çıkmış ve Türk devletleri kısa sürede parçalanmıştır.
* Büyük Selçuklularda şehzadeleri devlet yönetimi ve askerlik konularında yetiştirmekle “atabey” denilen deneyimli devlet adamları sorumluydu.
* Harzemşahlarda saray teşkilatı, Büyük Selçukluların saray teşkilatına göre düzenlenmişti.
* Eyyubiler, yönetim ve askerlik konularında Büyük Selçukluları örnek almışlardır.
* Memlükler, devlet yönetiminde Büyük Selçuklulardan etkilendiler.
Hukuk
İlk Türk-İslam devletlerinde hukuk, şer’i ve örfî hukuk olmak üzere ikiye ayrılırdı.Şer’i hukukun başında Kadı-ul Kudad, örfî hukukun başında da Emir-i Dad bulunuyordu.Bunların dışında Sultanın başkanlık ettiği Divan-ı Mezalim denilen mahkemede ağır siyasi suçlar görüşülür ve karara bağlanırdı.
Ordu
* Karahanlı ordusunun çoğu atlıydı ve Türklerden (Karluk, Yağma ve Çiğil Türkleri) oluşuyordu.
* Gazne ordusu gulamlar(köleler), düzenli birlikler, eyalet askerleri, ücretli askerler ve gönüllülerden oluşuyordu.Orduda Türk, İranlı, Hintli ve Afganlı askerler vardı.
* Harzemşahlarda orduyu tımarlı sipahiler, kölelerden oluşan hassa ordusu ve gönüllü askerler oluşturuyordu.
* Eyyubilerde ve Memlüklerde ordu daimi askerler(süvariler ki bunların çoğunluğunu Kafkasya ve Kıpçak ülkesinden satın alınan Türk gençleri “ Memlükler-Kölemenler” oluşturuyordu.) ve gönüllülerden meydana geliyordu.
* Büyük Selçuklularda ordu altı bölümden oluşuyordu.Gulaman-ı Saray(Saray köleleri), hassa askerleri, Meliklerin, askeri valilerin askerleri, bağlı devletlerin ve beyliklerin askerleri, Türkmenler, ikta askerleri.
İkta sisteminin yararları
-Hazineden para harcanmadan büyük ve güçlü bir ordu kurulurdu.
-Göçebe Türkmenlerin yerleşik unsulara zarar vermesi önlenirdi.
-İkta sahipleri devlet otoritesini en ücra köşelere kadar götürürler ve asayişi sağlarlardı.
-Üretimde verimlilik ve süreklilik sağlanırdı.
-Vergiler düzenli olarak toplanırdı.
Din ve İnanış
* Türkler, İslamiyeti kabul ettikten sonra kurdukları devletlerle, İslamiyeti geniş coğrafi alanlara yaymaya çalıştılar.
* Türkler, Abbasi halifesini Büveyhoğullarının baskısından kurtardılar.
* Türk hükümdarları ve devlet adamları, dini konularda oldukça hoşgörülü davranmışlar, yabancı dinden olanları korumuşlardır.
* Kolonizatör Türk dervişleri, yaşadıkları dönemde Anadolu’nun Türkleşmesine katkıda bulunmuşlar ve Türkmenlerin dini duygularını güçlendirmeye çalışmışlardır.Bu kişilere Horasan’dan geldikleri için Horasan erenleri de denmektedir.
Sosyal ve Ekonomik Yaşam
Türk-İslam devletlerinde halk göçebeler, köylüler ve kentliler olmak üzere üçe ayrılırlardı.
* Göçebeler hayvancılıkla,
* Köylüler tarım ve az da olsa hayvancılıkla,
* Kentliler de ticaret ve zanaatla uğraşırlardı.
* Ülke toprakları has, ikta ve haraci olarak üçe ayrılırdı.Has toprakları saraya ait olup gelirleri sultana, ailesine ve yakınlarına verilirdi.İkta toprakları ordu mensupları arasında paylaştırılırdı.İkta toprağının gelirleri ikta sahibine ödenirdi.İkta sahibi de gelirinin bir kısmıyla atlı asker beslerdi.Haraci topraklar da Müslüman olmayanlara aitti.Haraci toprağın geliri hazineye giderdi.
* Tolunoğulları ve İhşidiler tarımın gelişmesine önem vermişler ve Baharat Yolu ile zenginleşmişlerdir.
* Karahanlılar döneminde tarım gelişmiş ve İpek Yolu sayesinde önemli gelirler elde etmişlerdir.
* Gazneliler tarım ve ticarete önem vermişlerdir.
* Selçuklular ticarete önem vermişler ve lonca teşkilatı ekonomik yaşamın gelişmesini sağlamıştır.
* Eyyubiler tarım ve ticaretin gelişmesine önem vermişler.
* Memlükler döneminde ticaret büyük önem kazanmıştır.
Dil ve Edebiyat
* Karahanlılarda resmi dil Türkçeydi.
* Gaznelilerde resmi dil Arapça, saray ve ordu dili Türkçeydi.
* Büyük Selçuklularda, bilim dili Arapça, resmi yazışma dili Farsça, günlük konuşma dili Türkçeydi.
* Satuk Buğra Han Destanı, Karahanlı Hükümdarı Satuk Buğra Han’ın Müslümanlığı kabul etmesi ve yayması ile ilgili olayları ele alır.Cengizname, Oğuz ve Uygur beylerini anlatan destansı öykülerden oluşur.Bu iki eser Türk-İslam edebiyatının ilk önemli sözlü eserleridir.
Divan-ı Lugat-it Türk, Karahanlılar döneminde Karahan prenslerinden Kaşgarlı Mahmut, Türk dilinin güzelliklerini anlatmak ve Araplara Türkçe öğretmek amacıyla yazmıştır.Bu eserde Türklerin kültürü ve ekonomik hayatıyla ilgili ayrıntılı bilgiler verilmiştir.
Kutadgu Bilig, Türkçe yazılan ilk siyasetnamedir.Karahanlı Hükümdarı Tabgaç Buğra Han’a sunulan bu eserde Türk devlet anlayışı, yasalar ve siyaset üzerine görüşler açıklanmış, hükümdarlara devlet yönetimi konusunda öğütlerde bulunulmuştur.
Atabetül Hakayık, Karahanlılar döneminde Edip Ahmet Yükneki tarafından Uygur alfabesiyle yazılmış olan bu eserde, bilimin insanı mutluluğa götüren yol oluşundan, cömertlikten, kibir ve hırslı olmanın kötülüğünden bahsedilmektedir.
Divan-ı Hikmet, Karahanlılar döneminde Ahmet Yesevi tarafından Türkçe yazılmış bir eserdir.
Siyasetname, Büyük Selçuklu veziri Nizamülmülk tarafından yazılmış olup Sultanlara ögütler vermektedir.
Şehname, İranlı şair Firdevsi tarafından Gazneli Mahmut’a sunulan Farsça bir eserdir.
Bilim ve Sanat
* İlk Selçuklu medresesi, Tuğrul Bey tarafından Nişabur’da açıldı.
* Selçuklularda en büyük medreseyi vezir Nizamülmülk Bağdat’ta yaptırdı.
* Melikşah döneminde Celali Takvimi düzenlenmiştir.
* Türk-İslam devletlerinde Farabi, Biruni ve İbni Sina yetişen ünlü bilim adamlarından bazılarıdır.
* Tolunoğullarından Tolunoğlu Ahmet Camii, Karahanlılardan Ayşe Bibi Türbesi, Gaznelilerden III.Mesut Zafer Kulesi günümüze kadar gelen eserlerdir.
* Karahanlılar “ribat” adı verilen ilk kervansarayları yapmışlardır.
TÜRK DÜNYASI (13.-19. YÜZYIL) Cengiz ve Moğol Devleti (1196-1227)
* Moğollar, Hunların, Göktürklerin ve Uygurların egemenliği altında ayrı kabileler halinde yaşadılar.
* Moğol Devleti’nin kurucusu Cengiz Handır. (Asıl adı Temuçin)
* Cengiz Han Moğol kabilelerini egemenliği altına aldı.
* Çin üzerine sefer düzenleyerek Pekin’i aldı.
* 1218’de Cengiz Han’ın eşlerine, oğullarına ve komutanlarına getirilen hediyelere Otrar Valisi tarafından el konulması sonucu Harzemşahlarla arası açıldı.
* Cengiz Han 1227’deki Çin seferinde öldü.
* Cengiz Han, eski Türk töresini temel alarak devlet işlerini Cengiz Yasalarına göre yürütmüştür.
* Cengiz Han döneminde devletin sınırları, doğuda Çin Denizi’nden batıda Orta Avrupa’ya, kuzeyde Sibirya ortalarından güneyde Himalayalara kadar uzanmıştır.
* Moğollarda yönetime Uygur Türkleri getirilmiş.Bunun sonucunda Türk kültürünün etkisinde kalmışlardır.
* Moğolların batıya yaptığı seferlerde büyük ve gelişmiş kentler yakılıp yıkıldı.Moğollara direnenler yok edildi.Moğol egemenliğini kabul edenler yüksek vergi ödemek zorunda kalmışlardır.
* Moğol istilasının Türk tarihi açısından en önemli sonucu Anadolu’nun hızla Türkleşmesini sağlamasıdır.Horasan, Maveraünnehir ve Türkistan’da yaşayan Türkmenler, Moğol istilasından kaçarak Anadolu’ya
geldiler ve Türk nüfusunun hızla artmasını sağladılar.Bu yerleşme Anadolu’da Türk birliğinin kurulmasına ve Anadolu’nun tamamen Türk yurdu olmasını sağladı.
Moğol Devleti’nin Parçalanması ve Moğol-Türk Devletleri: Cengiz Han’ın ölümüyle Moğol topraklarında Altın Orda, İlhanlılar, Çağataylılar ve Kubilay Hanlığı kuruldu.
Altın Orta Devleti (1227-1502)
* Karadeniz’in kuzeyinde kurulmuştur.
* Başkenti Saray’dır.
* Kurucusu Batu Handır.
* Batu Han, Ruslar ve Lehlilerle savaştı, Moskova ve Kiev kentlerini aldı.
* Altın Orda Devleti, Berke Han zamanında İslamiyeti kabul etti.
* Özbek Han ve Canibek Han dönemleri devletin en güçlü dönemleridir.
* Özbek Han zamanında Altın Orda halkı Müslüman oldu ve İslamiyet kesin olarak bu bölgede yerleşti.
* Timur’un yaptığı seferler sonucunda devlet parçalanmış ve birçok hanlıklar kurulmuştur. Kırım, Kazan, Nogay, Özbek, Buhara, Hive, Hokand, Sibir (Küçüm) ve Kasım hanlıkları.
* Kırım Hanı Mengli Giray tarafından son verilmiştir.
İlhanlılar (1256-1336)
* İran’da kurulmuştur.
* Başkenti Tebriz’dir.
* Kurucusu Hülagu Handır.
* Hülagu Han, 1258’de Bağdat’ı alarak Abbasi Devleti’ni yıkmıştır.
* Türkiye Selçuklu Devleti’ni egemenlik altına aldı.Anadolu kentleri yakılıp yıkıldı.Ticaret geriledi.Türkler, Doğu ve Orta Anadolu’dan batı bölgelere göç ettiler.Türkiye Selçuklu Devleti’nin yıkılmasında önemli rol oynadılar.
* Memlükler, Ayn Calut Savaşı’nda (1260) İlhanlıları yenerek Filistin ve Suriye’den çıkardılar.İkinci olarak İlhanlılar Elbistan’da yenildiler.
(Baybars tarafından)
* Gazan Mahmut Han zamanında Müslümanlığı kabul ettiler.
* İlhanlı vezirlerinden Reşidüddin’in yazdığı, Cami-üt- tevarih ile Cüveyni’nin yazdığı Tarih-i Cihangüşa bu dönemin önemli eserleridir.
Çağataylılar (1227-1369)
*Türkistan’da kurulmuştur.
*Kurucusu Çağatay Handır.
*1326’da İslamiyeti kabul ettiler.
*İlyas Hoca Han zamanında Timur, Çağataylıları egemenlik altına aldı.
Kubilay Hanlığı (1280-1368)
* Çin’de kurulmuştur.
* Başkenti Han Balık (Pekin)’tır.
* Kubilay Han, 1280’de Çin’in fethini tamamladı.Japonya ve Hindistan dışında bütün Asya’yı ele geçirdi.
Altın Orda Devleti, İlhanlılar ve Çağataylılar İslamiyeti kabul ettiler ve Türkleştiler. Kubilay Hanlığı ise Çinlileşmiştir.
Timurlular (1369-1507)
* Çağatay Hanlığı’nı yıkan Timur tarafından Türkistan’da kurulmuştur.
* Başkenti Semerkant’tır.
* Timur, Cengiz soyundan gelmediği için, Çağatay hanları soyundan birini tahta çıkardı ve biçimsel olarak da olsa ona bağlı kaldı.
* Timur kısa sürede Harzem, Horasan, Sistan, İran ve Azerbaycan’ı ele geçirerek büyük bir devlet kurmuştur.
* Timur, Altın Orda Devleti’ne iki sefer yaparak bu devletin parçalanmasına neden olmuştur.Altın Orda Devleti’nin parçalanması Rusya’nın güçlenmesine ve Karadeniz kıyılarına inmesine yol açtığı için Türk dünyası açısından zararlı olmuştur.
* Timur’dan kaçan Karakoyunlu Kara Yusuf ile Bağdat Hükümdarı Ahmet Celayir’in Yıldırım Bayezit’e sığınması ve bu iki hükümdarın Timur’a verilmemesi Timur-Yıldırım gerginliğine yol açmıştır.
* Timur, 1402’de Ankara Savaşı’nda Yıldırım Bayezit’i yenilgiye uğratmıştır.
* Timur, Anadolu’da Türk birliğinin bozulmasına neden oldu.
Türklerin Avrupa’da ilerlemesini engelledi. İstanbul’un fethini geciktirdi.
* Timur, 1405’te çıktığı Çin seferinde Otrar’da öldü.Timur’un ölümünden sonraki mücadeleler sonucunda önce Şahruh sonra da Uluğ Bey başa geçti.
* Uluğ Bey döneminde Semerkant bir kültür merkezi haline geldi.Uluğ Bey, büyük astronom ve matematikçiydi.
* Uluğ Bey’den sonraki karışıklıklar sonucunda Hüseyin Baykara yönetime geçti.Kendisi de şair olan Hüseyin Baykara, sanat ve edebiyatın gelişmesini sağlamış, şairleri ve bilim adamlarını korumuştur.Herat, kültür merkezi haline gelmiştir.
* Hüseyin Baykara’nın ölümünden sonra doğudan Özbeklerin, batıdan Karakoyunlu ve Akkoyunluların saldırılarıyla Timur Devleti yıkılmıştır.
* Ali Şir Nevai, Muhakemet’ül Lûgateyn adlı eserini Türkçe’nin Farsçadan daha zengin olduğunu kanıtlamak için yazmıştır (Ali Şir Nevai, Çağatay Türkçesinin en büyük şairi olarak kabul edilir)
Timurlulardan Sonraki Siyasi Gelişmeler
Altın Orda Devleti’nin parçalanmasıyla Karadeniz’in kuzeyinde Kırım Hanlığı, Ejderhan (Astarhan) Hanlığı, Kazan Hanlığı, Kasım Hanlığı, Küçüm (Sibir) Hanlığı ve Nogay Hanlığı kurulmuştur.
Rusların kısa sürede geniş topraklara egemen olmaları, Türk kavimlerinin sayıca az, dağınık ve birbirlerinden kopuk olmaları ve teknolojik bakımdan geri kalmalarından kaynaklanmaktadır.
Şeybaniler (1428-1598): Batu Han’ın kardeşi Şeyban’ın soyundan gelen Ebulhayr Han tarafından (Özbekler tarafından) kuruldu.En güçlü dönemleri II.Abdullah Han’dır.1597’de Safeviler Horasan’ı, Kazaklar da Semerkant’ı ele geçirdiler. 1597 yılından sonra Özbekler ülkenin değişik bölgelerinde Hive Hanlığı (1512-1783), Buhara Hanlığı (1599-1920) ve Hokand Hanlığını (1710-1876) kurdular.
Safeviler (1502-1736)
* Kurucusu Şah İsmail’dir.Anadolu’dan İran’a göçen Türkmenler(Afşarlar, Çepniler ve Kaçarlar) tarafından kurulmuştur.
* Başkent önce Tebriz sonra Isfahan’dı.
* Şah İsmail, Anadolu’ya egemen olmak isteyince Osmanlı ile Çaldıran’da savaşarak yenildi.
* Safeviler, Babürlüler ve Şeybanilerle de savaştılar.
* 1736’dan sonra Avşar Hanedanlığı(1736-1750), Zend Hanedanlığı (1750-1779), Kaçar Türkleri(1779-1925) ve 1925’en sonra da Pehlevi Hanedanlığı dönemi yaşanmıştır.
Delhi Türk Sultanlığı (1206-1413): Aybeg tarafından tarafından kurulmuştur. Delhi Türk Sultanlığı, Kuzey Hindistan’da İslamiyetin güçlenmesini ve geniş alanlara yayılmasını sağladı. Türk kültürünü bu bölgelere yaydı. Bu durum Babür Devleti’nin güçlü ve başarılı olmasında önemli rol oynadı.
Babürlüler (1526-1858)
* Delhi Türk Sultanlığı’nın yıkılmasından sonra Hindistan’da kurulan ikinci Türk Devletidir.
* Kurucusu Timur’un torunlarından Babür, başkenti Agra’dır.Babür, Kabil’i aldı.Hindistan’a egemen oldu.Kendi yaşamı hikayesi olan hatıralarını, Babürname adıyla Türkçe olarak yazmıştır (Başarıları kadar başarısızlıklarını da yazmıştır)
* Devletin en güçlü dönemi Şah Cihan dönemidir. Şah Cihan, ölen eşi Mümtaz Mahal için Agra’da Tac Mahal’i yaptırmıştır.
* Babürlüler, Hindistan’da Türk kültürünün yayılmasına katkıda bulundular.
* İngilizler, 1858’de Hindistan’ı sömürge haline getirdiler.
