Gözden Geçirilmiş 7. Baskı

(1)

Gözden Geçirilmiş 7. Baskı

(2)

Editör: Prof. Dr. Ayla OKTAY EĞİTİM BİLİMİNE GİRİŞ

ISBN 978-9944-919-69-2 Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.

Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.

Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.

Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz.

1. Baskı: Eylül 2007, Ankara 7. Baskı: Ağustos 2014, Ankara Yayın-Proje Yönetmeni: Ayşegül Eroğlu Dizgi-Grafik Tasarım: Gamze Dumlupınar Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Ayrıntı Basım Yayın ve Matbaacılık Ltd. Sti İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 770. Sokak No: 105/A Yenimahalle/ANKARA (0312-394 55 90) Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 13987 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA

Yayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60

İnternet: www.pegem.net E-ileti: pegem@pegem.net

(3)

7. BASKIYA ÖN SÖZ

Eğitim Fakültelerinin birinci sınıfl arında eğitim bilimin çeşitli yönlerden ta- nıtan bir ders olarak programlarda yer alan “Eğitime Giriş” dersi için hazırladığı- mız ve ilk baskısı Eylül 2007 de yapılan “Eğitim Bilimine Giriş” adlı eser aradan geçen zaman içinde özellikle Türk Eğitim Sisteminde meydana gelen değişimleri yansıtmak üzere 7. Baskı için gözden geçirilerek , bazı bölümleri yenilendi. Deği- şiklik özellikle okuyucuyu doğru bilgilendirmek adına I. VI. VII ve X. Bölümlerde gerçekleşti. Bu değişiklikler yapılırken Türk Milli Eğitim sisteminde ve örgüt ya- pısında son yıllarda meydana gelen değişmeler ve İlköğretim Kanununda son ya- pılan değişiklikler dikkate alındı. Diğer bölümler de yazarları tarafından yeniden okunarak, bazı düzeltmeler yapıldı. Bu son haliyle kitabımızın içeriğinin uygula- mada mevcut durumu en iyi şekilde yansıttığı görüşündeyiz. Bu çalışmalara katı- lan tüm meslektaşlarıma ve kitabımızın baskısını en iyi şekilde gerçekleştirmeye çalışan Pegem Akademi Yayınevi çalışanlarına çok teşekkür ediyorum.

İstanbul-Ağustos 2014 Prof. Dr. Ayla Oktay

Editör

(4)

ÖN SÖZ

Eğitim çağlar boyu insanı yetiştirme sanatı ya da kutsal bir görev olarak algı- lanmıştır. Bu çerçeveden bakıldığında eğitim süreci bir sanatsal yapıp etme, tan- rıya ulaşma yolunda sarf edilen bir çaba olarak düşünülmüştür. Sanat söz konusu olduğunda, öğretenin yeteneği, konuya bakışı veya dünyayı algılayış biçimi ön plana çıkarken, kutsal meslek çerçevesinde tanrının istediklerini yerine getirme, tanrı için çalışma ön plandadır. Her iki durumda da bilimsellikten ve objektifl ik- ten, bireyin ve toplumun ihtiyaçlarının karşılanmasından söz edilemez. Oysa bu gün gelinen noktada eğitim bir bilimdir. Bazı özellikleri ile diğer bilimlerden farklı olsa da çağdaş bilimsel yöntemleri kullanan, kendi içinde değişik dalları bulunan bir sosyal bilim alanıdır. Bu alanın konusu insandır.

Eğitim bilimi, insanı anlama konusunda insanlığın çağlar boyunca edindiği birikimleri ve insanla ilgili başta psikoloji olmak üzere çeşitli bilim alanlarına ait bilgileri kullanarak, çağdaş insanı tanımamıza ve yetiştirmemize olanak verir. Bu açıdan öğretmen yetiştiren programlarda, öğrenciyi eğitimin çeşitli konuları ile ta- nıştırmak üzere “Eğitime Giriş” ya da “Eğitim Bilimine Giriş” dersinin konulması neredeyse bir gelenek haline gelmiştir.

Türkiye’de de bu ders 1982’de Eğitim Fakülteleri kurulduğunda üniversite programlarına girmiş, 1998 yılına kadar da bu isimde okutulmuştur. Bu tarihte YÖK’ün eğitim fakülteleri için hazırladığı yeni program uyarınca bu dersin yerini “Öğretmenlik Mesleğine Giriş” dersi almış, ancak 2005–2006 yılından başla- yan yeni program çalışması çerçevesinde “Eğitim Bilimine Giriş” adı ile yeniden programlara dâhil edilmiştir. Dersin amacı öğretmen adaylarına daha ilk yıldan başlayarak, eğitim biliminin gelişimi, alanları, diğer disiplinlerle ilişkisi, öğret- menlik mesleği ve günümüzün eğitim ve öğretmenlik mesleğine ilişkin konula- rı hakkında bilgi vererek, merak uyandırmak ve öğretmen adaylarını alanla ilgili konulara hazır hale getirebilmektir. Bu ders her ne kadar programda meslek dersi kategorisinde yer almakta ise de eğitim alanına ve öğretmenlik mesleğinin tanıtıl- masına ilişkin bir genel kültür dersi olarak da düşünülebilir. Ders öğrenciye geniş bir eğitim vizyonu kazandırmalıdır. Bu açıdan dersi verecek öğretim elemanının geniş bir dünya görüşü ve kültüre sahip olması, çerçeve programın dışına çıkarak öğrencinin ilgisini çekebilecek yeni konuları da programına alması, hatta çerçeve program dışında koyabileceği konuları öğrencilerle birlikte oluşturması, dersleri işlerken farklı öğrenme-öğretme yöntem, teknik ve stratejilerini kullanması yarar- lı olur. Bu yolla öğrencinin eğitim yönünden dünyada ve Türkiye’de neler olduğu- nun farkına varması, ülke ve dünya sorunlarına çözümler araması için çaba sarf etmesi mümkün olabilir.

(5)

Bugün Türkiye üniversitelerinde okutulmak üzere hazırlanmış, ancak içerik açısından farklılıklar gösteren pek çok Eğitime Giriş kitabı vardır. Bunların her biri ülkemizin farklı üniversitelerinden değerli bilim insanlarımız tarafından ya- zılmıştır. Bu kitabın içeriği oluşturulurken farklı “Eğitim Bilimine Giriş” kitapları incelenmiş, hazırlanan yeni programdaki ders içerikleri göz önünde bulundurul- muş ve yazarların görüşleri de alınarak diğer kitaplardan farklı bir içerik oluştu- rulmaya çalışılmıştır. Özellikle günümüzün eğitim alanında öne çıkan konulara yer vermeye özen gösterilmiştir. Teknoloji ve eğitim, çocuk hakları ve insan hakla- rı, okul destek sistemleri, yirmi birinci yüzyıl ve eğitimde yeni yaklaşımlar bunlar- dan bazılarıdır. Kitap, bir yarıyıllık ders için, on bir bölüm olarak hazırlanmıştır.

Konuların öğrenci-öğreten etkileşimi içinde ve aktif öğrenme yaklaşımı ile işleni- lerek, öğrenciler açısından bilgi düzeyinden daha yüksek bilişsel süreçleri harekete geçirmesi mümkün olabilir. Bu yolla öğrencilerin bilgilerini çağın sorunlarının çözümü için farklı alanlara transfer etmeleri söz konusu olacaktır.

Kitabın yazar kadrosu, her biri alanlarında uzman değerli akademisyenlerden oluşmaktadır. Tüm yazarlarımıza, öğretim, sınav ve akademik çalışmalar yönün- den son derece yoğun oldukları ve tatile ihtiyaçları olduğu bir dönemde, kendi- lerine verilen kısa süre içinde yazım işini tamamlayarak, bu görevi zamanında yerine getirmiş olmalarından dolayı şükranlarımı sunuyorum. Onların gayretleri olmasaydı kitabı zamanında tamamlamamız mümkün olamazdı. Ayrıca kitabın hazırlanmasında emeği geçen Öğr. Gör. Dr. Elif Esmer’e ve kendileri ile ilk defa çalışıyor olmamıza rağmen anlayış ve sabırla isteklerimizi yerine getiren Pegem Akademi Yayıncılık mensuplarına içtenlikle teşekkür ederim.

İstanbul, Eylül 2007 Prof. Dr. Ayla Oktay Editör

(6)

Bölümler ve Yazarları

1. Bölüm: Eğitimin Temel Kavramları ve Eğitim Düşüncesinin Tarihsel Gelişimi Prof. Dr. Ayla Oktay, Maltepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi

2. Bölüm: Eğitim Biliminin Temelleri

Prof. Dr. Ozana Ural, Marmara Üniversitesi, Atatürk Eğitim Fakültesi Yrd. Doç. Oya Ramazan, Marmara Üniversitesi, Atatürk Eğitim Fakültesi

3. Bölüm: Yirmi Birinci Yüzyıl ve Eğitimde Yeni Eğilimler

Prof. Dr. Ayla Oktay, Maltepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi

4. Bölüm: İnsan Hakları, Çocuk Hakları ve Eğitimi

Yrd. Doç. Dr. Özgül Polat, Marmara Üniversitesi, Atatürk Eğitim Fakültesi

5. Bölüm: Teknoloji ve Eğitim

Yrd. Doç. Dr. Nilgün Uluser İnan, Marmara Üniversitesi Eğitim Fakültesi Emekli Öğretim Üyesi ve İTÜ Geliştirme Vakfı Okulları Genel Müdürü

6. Bölüm: Toplumsal Değişim Açısından Örgün ve Yaygın Eğitim

Prof. Dr. Ozana Ural, Marmara Üniversitesi Atatürk Eğitim Fakültesi 7. Bölüm: Türk Eğitim Sistemi ve Tarihsel Temelleri

Prof. Dr. Cemil Öztürk, Marmara Üniversitesi, Atatürk Eğitim Fakültesi

8. Bölüm: Türk Milli Eğitiminde Okul Destek Sistemleri

Yrd. Doç. Dr. Necla Tuzcuoğlu, Marmara Üniversitesi, Atatürk Eğitim Fakültesi

9. Bölüm: Eğitim Sisteminde Öğretmen

Prof. Dr. Rengin Zembat, Marmara Üniversitesi, Atatürk Eğitim Fakültesi

10. Bölüm: Türkiye’de Öğretmen Yetiştirme ve Eğitimi

Prof. Dr. Cemil Öztürk, Marmara Üniversitesi, Atatürk Eğitim Fakültesi

11. Bölüm: Eğitim Bilimlerinde Araştırma Yöntem

Yrd. Doç. Oya Ramazan, Marmara Üniversitesi, Atatürk Eğitim Fakültesi

(7)

İÇİNDEKİLER

Ön söz ...iii

Bölümler ve Yazarları ...vii

İçindekiler ...ix

1. Bölüm EĞİTİMİN TEMEL KAVRAMLARI VE EĞİTİM DÜŞÜNCESİNİN TARİHSEL GELİŞİMİ (ss: 1 / 24) Giriş ... 2

Eğitim Kavramı ... 2

Eğitimle İlişkili Temel Kavramlar ... 4

Kültürleme ... 4

Öğrenme ... 4

Öğretme ... 5

Öğretim ... 5

Okul... 6

Örgün Eğitim ... 6

Yaygın Eğitim ... 7

Temel Eğitim ... 7

Zorunlu Eğitim ... 8

Hizmet Öncesi Eğitim ... 9

Hizmetiçi Eğitim ... 9

Eğitim Düşüncesinin Tarihsel Gelişimi ... 9

Devlet Eğitim İlişkisi ... 10

Çağlar Boyunca Eğitim Düşüncesi ... 10

Özet ... 19

Değerlendirme Soruları... 20

Kaynakça ... 23

2. Bölüm EĞİTİM BİLİMİNİN TEMELLERİ (ss: 25 / 64) Giriş ... 27

Eğitimin Felsefi Temelleri ... 28

Felsefi Akımlar ve Eğitim ... 29

Eğitim ve Felsefe ... 30

Başlıca Eğitim Felsefeleri ... 31

Türk Eğitim Sisteminin Felsefi Temelleri ... 32

(8)

Eğitimin Toplumsal Temelleri ... 33

Toplumsal Yapı Değişiklikleri ... 35

Toplumsal Değişme ve Yenileşme ... 35

Eğitimin Psikolojik Temelleri ... 36

Psikoloji ... 36

Gelişim ... 37

Öğrenme ... 45

Eğitimin Hukuksal Temelleri ... 49

Eğitimin Ekonomik ve Politik Temelleri ... 50

Eğitim ve Ekonomi ... 51

Eğitim ve Politika ... 52

Ülkemizde Eğitim Politikaları ... 53

Eğitim ve Eğitim Kurumlarına Karşı Eleştiriler ... 54

Eğitim Bilimlerinin Alanları ... 54

Eğitimde Program Geliştirme ve Öğretim ... 54

Eğitim Yönetimi ve Denetimi ... 55

Eğitim Ekonomisi ve Planlaması ... 55

Eğitim Psikolojisi ... 55

Rehberlik ve Psikolojik Danışma ... 56

Eğitimde Ölçme-Değerlendirme ... 56

Özel Eğitim ... 56

Özet... 57

Kaynakça ...62

3. Bölüm YİRMİ BİRİNCİ YÜZYIL VE EĞİTİMDE YENİ EĞİLİMLER (ss: 65 / 93) Giriş ... 66

Yirmi Birinci Yüzyılın Özellikleri ... 68

Küreselleşme ... 68

Çok Kültürlü Toplum Yapıları ... 69

İletişim Teknolojilerinde Yaşanan Gelişmeler ... 72

Birey Odaklı Olma ... 74

Yirmi Birinci Yüzyıl Eğitiminde Yeni Eğilimler ... 75

Öğrenme Ortamlarında Değişme ve Sürekli Eğitim İhtiyacı ... 75

Erken Eğitimin Önemi ... 76

Değerler Eğitimi ... 77

Çevre Eğitimi ... 79

Öğretmeden Öğrenmeye... 80

Özet... 88

Kaynakça ...92 viii Eği m Bilimine Giriş

(9)

4. Bölüm

İNSAN HAKLARI, ÇOCUK HAKLARI VE EĞİTİMİ (ss: 95 / 123)

Giriş ... 96

İnsan Hakları ... 96

İnsan Haklarının Tarihsel Gelişimi ... 97

İnsan Hakları ve Eğitim... 100

Türkiye’de İnsan Hakları Eğitimi ... 103

İnsan Hakları Eğitiminin Temel İlkeleri ve Amaçları ... 104

Çocuk Hakları ... 106

Çocuk Haklarının Tarihsel Gelişimi ... 107

Çocuk Hakları ve Eğitim ... 110

Türkiye’de Çocuk Hakları Eğitimi ... 114

İnsan Hakları Eğitiminin Temel İlkeleri ve Amaçları ... 115

İnsan Hakları ve Çocuk Hakları Eğitiminde Yöntem ... 115

Sonuç ... 117

Özet... 118

Kaynakça ...122

5. Bölüm TEKNOLOJİ VE EĞİTİM (ss: 125 / 178) Giriş ... 127

Sınıfta Teknoloji Kullanımı ... 129

Eğitim Teknolojisinin Etkililiği ve Maksimum Etkililik İçin Gerekli Koşullar ve Faktörler ... 131

Eğitimde Teknoloji Açısından Sorumluluk Dağılımı ... 132

Yirmi Birinci Yüzyıl İnsanını Yetiştirmede Teknolojinin Yeri ... 136

Amaç Olarak Teknoloji (Teknolojiyi Öğretme) ... 136

Araç Olarak Teknoloji (Teknoloji ile Öğretme) ... 141

Eğitimde Teknoloji Kullanmanın Bilimsel Dayanakları ... 143

Motivasyon ... 143

Öğrenme Stillerine Uygun Esneklik ... 144

Öğretimde Bireyselleştirme İlkesi ... 145

Öğretimde Fırsat Eşitliğini Destekleme ... 146

Kişilik Özellikleri ... 148

Farklı Teknoloji Türleri ve Bunların Eğitime Uygulanması ... 148

Tepegöz ... 148

Fotoğraf Makinesi ... 151

Sayısal Fotoğraf Makineleri ... 152 İçindekiler ix

(10)

Film Şeridi Projektörü ... 152

Video ... 155

Kamera ... 156

Opak Projektör (Episkop) ... 158

Tahta ve Flip Chart ... 160

Akıllı Tahtalar ... 161

Etkili Teknoloji Kullanımına Yönelik Profesyonel Gelişimi Destekleme ... 163

Hizmet Öncesi Eğitim ... 163

Hizmet İçi Eğitim ... 163

Okulda Teknoloji Kullanımını Arttırma ... 164

Özel Eğitime Muhtaç Çocuklar ve Teknoloji ... 166

Engelli Çocukların Eğitimi ... 166

Üstün Yetenekli Çocukların Eğitimi ... 168

Özet... 172

Kaynakça ...176

6. Bölüm TOPLUMSAL DEĞİŞİM AÇISINDAN ÖRGÜN VE YAYGIN EĞİTİM (ss: 179 / 214) Giriş ... 181

Kurumsal Eğitim ... 182

Eğitim Sistemi ... 184

Örgün Eğitim ... 185

Okulöncesi Eğitim ... 185

Toplumsal Değişim ve Yenileşme Açısından Okulöncesi Eğitim... 186

İlköğretim ... 187

Toplumsal Değişim ve Yenileşme Açısından İlköğretim ... 188

Orta Öğretim ... 189

Toplumsal Değişim ve Yenileşme Açısından Orta Eğitim ... 190

Yüksek Öğretim ... 191

Toplumsal Değişim ve Yenileşme Açısından Yüksek Öğretim ... 191

Yaygın Eğitim ... 192

Yaygın Eğitim Tanımı ... 193

Yaşam Boyu Eğitim ... 194

Yetişkin Eğitiminde Öncelikli Kesimler... 195

Yetişkin Eğitimi Uygulamaları ... 196

Yetişkin Eğitimi Kurumları ... 196

Halk Eğitimi Merkezleri ... 198 x Eği m Bilimine Giriş

(11)

Yetişkin Eğitimi Uygulamalarında Görülen Temel Sorunlar ... 200

Yetişkin Eğitimi Alanında Öncelikli Çalışmalar ... 201

Yetişkin Öğrenen ve Öğrenmesi ... 202

Toplum ve Yetişkin Eğitiminin Geleceği ... 205

Özet... 207

Kaynakça ...211

7. Bölüm TÜRK EĞİTİM SİSTEMİ VE TARİHSEL TEMELLERİ (ss: 215 / 249) Giriş ... 216

Kavramsal Çerçeve ... 216

Türk Eğitim Sisteminin Tarihsel Temelleri ... 218

İslamiyete Girmeden Önce Türklerde Eğitim ... 218

İslamî Dönemde Türk Eğitimi ... 219

Batı Etkisinde Türk Eğitimi: Osmanlı Modernleşmesi ... 220

Türk Eğitim Sisteminin Dayanakları ... 222

Atatürk’ün Eğitim Düşüncesi ... 222

Bir Üst Sistem Olarak Millî Eğitim Bakanlığı Örgütü ... 227

Millî Eğitim Bakanlığının Görevleri ... 227

Millî Eğitim Bakanlığı Örgüt Yapısı ... 228

Eğitim Sisteminin Genel Yapısı ve Gelişimi ... 237

Özet... 244

Kaynakça ... 248

8. Bölüm TÜRK MİLLİ EĞİTİMİNDE OKUL DESTEK SİSTEMLERİ (ss: 251 / 276) Giriş ... 252

Okul İçi Ögeleri... 252

Okul Dışı Ögeler ... 253

Eğitim Programları ... 253

Eğitimde Görev Alan Personel ... 254

Öğrenciler ... 255

Okulun Fiziksel Olanakları... 256

Rehberlik Servisleri ... 257

Sağlık Hizmetleri ... 259

Özel Eğitim Hizmetleri ... 261 İçindekiler xi

(12)

Okul Aile Birliği ... 265

Öğrenci Kulüpleri ve Sosyal Etkinlikler ... 267

Okul Dışı Ögeler ... 269

Öğrenci Velileri ... 269

Sivil Toplum Kuruluşları ve Gruplar ... 271

Çevredeki Kurum ve Kuruluşlar ... 271

Basın ve Yayın Organları (Medya) ... 273

Çevredeki Diğer Okullar ... 273

Özet... 273

Kaynakça ... 276

9. Bölüm EĞİTİM SİSTEMİNDE ÖĞRETMEN (ss: 277 / 302) Giriş ... 278

Öğretmenlik Mesleği Nedir? ... 278

Öğretmenlik Mesleğinde Etik ... 281

Öğretmenlikte Mesleki Gelişim ... 282

Etkin Öğretmen Özellikleri ... 283

Öğretmenin Rolleri ... 289

Öğretmenin Görev ve Sorumlulukları ... 290

Milli Eğitim Bakanlığınca Geliştirilen Öğretmen Yeterlilikleri ... 293

Özet... 296

Kaynakça ... 301

10. Bölüm TÜRKİYE’DE ÖĞRETMEN YETİŞTİRME VE EĞİTİMİ (ss: 303 / 333) Giriş ... 304

Öğretmen Yetiştirme Modellerini Biçimlendiren Faktörler ... 304

Eğitimin Durumu ... 304

Sosyal ve Ekonomik Durum ... 305

Eğitim Sisteminin Dayandığı Esaslar ... 306

Çağdaş Gelişmeler ... 306

Millî Eğitim Bakanlığı Bünyesinde Öğretmen Yetiştirme ... 306

Okul Öncesi Eğitime Öğretmen Yetiştirme ... 307

İlköğretime Öğretmen Yetiştirme ... 308

Genel Ortaöğretime Öğretmen Yetiştirme ... 314

Meslekî ve Teknik Öğretime Öğretmen Yetiştirme ... 318 xii Eği m Bilimine Giriş

(13)

Üniversitelerde Öğretmen Yetiştirme ... 320

Okul Öncesi Eğitim, İlköğretim ve Genel Ortaöğretime Öğretmen Yetiştirme ... 322

Meslekî ve Teknik Öğretime Öğretmen Yetiştirme ... 326

Hizmet İçi Öğretmen Eğitimi ... 327

Özet... 328

Kaynakça ... 332

11. Bölüm EĞİTİM BİLİMLERİNDE ARAŞTIRMA YÖNTEMİ (ss: 335 / 355) Giriş ...337

Bilim...337

Tanımı ...337

Temel İşlevleri ...339

Temel Özellikleri ...339

Bilimsel Araştırma Yöntemi ...340

Eğitimin Araştırma Türleri ...341

Temel ve Uygulamalı Araştırmalar ...341

Laboratuvar ve Saha Araştırmaları ...341

Betimsel, Deneysel ve Tarihsel Araştırmalar ...341

Nitel ve Nicel Araştırmalar ...342

Bilimsel Araştırma Süreci ...343

Araştırma Konusunun Belirlenmesi ...343

Araştırma Probleminin Belirlenmesi ve Tanımlanması ...343

Araştırmanın Sayıltılarının / Varsayımlarının Belirlenmesi ...344

Araştırmanın Sınırlılıklarının Belirlenmesi ...345

Tanımların Yapılması ...345

Araştırma Modelinin / Deseninin Belirlenmesi ...345

Araştırma Evreninin ve Örnekleminin Belirlenmesi ...345

Veri Toplama Araçlarının Belirlenmesi ...346

Verilerin Analizi ve Yorumu ...346

Sonuç, Tartışma ve Öneriler ...346

Araştırmanın Raporlaştırılması ...346

Araştırma Etiği ...347

Özet...349

Değerlendirme Soruları...351

Kaynakça ...354 İçindekiler xiii

(14)

Öğrenme Hedefl eri

4 Eğitim kavramını anlayabilme

4 Eğitimle ilişkili kavramları anlayabilme 4 Eğitimin tarihsel süreçlerini kavrayabilme 4 Eğitimin çağlara göre değişimini kavrayabilme

4 Eğitimin çağlara göre değişimiyle toplumsal olaylar arasında ilişki kurabilme.

4 Eğitimin bu gün geldiği durumu tanımlayabilme İçindekiler

4 Giriş

4 Eğitim Kavramı

4 Eğitimle İlişkili Temel Kavramlar 1 Kültürleme

1 Öğrenme

1 Öğretme 1 Öğretim 1 Okul 1 Örgün Eğitim 1 Yaygın Eğitim 1 Temel Eğitim 1 Zorunlu Eğitim 1 Hizmet öncesi eğitim 1 Hizmetiçi eğitim

4 Eğitim Düşüncesinin Tarihsel Gelişimi 1 Devlet Eğitim İlişkisi

1 Çağlar Boyunca Eğitim Düşüncesi 4 Özet

4 Değerlendirme Soruları 4 Kaynakça

EĞİTİMİN TEMEL KAVRAMLARI VE EĞİTİM DÜŞÜNCESİNİN

TARİHSEL GELİŞİMİ

1. ^BÖLÜM

(15)

Giriş

Eğitim, insanı diğer canlılardan ayıran en temel süreçlerden biridir. Toplum- sal bir varlık olan ve bazı yeterliliklerle dünyaya gelen insan bulunduğu topluma ve değerlerine uyumu, hatta hayatını sürdürebilmek için gerekli bilgi ve beceriyi eğitim yoluyla kazanır. Doğa, insanı en uzun çocukluk dönemine sahip bir varlık olarak eğitilebilme yetisi ile donatmıştır. İnsanın bu yetisini en iyi şekilde kulla- nabilmesi, toplumun kendisine sunacağı olanaklarla ilgilidir. Bu, bir anlamda in- sanın toplumun yarattığı kültürden etkilenmesi ve gelişmesini tamamlamak için kültürel öğelere de ihtiyaç duymasıdır.

Başka bir açıdan baktığımızda ise toplum yaşamı insanın eğitimini zorunlu kılmaktadır. Aslında toplum yaşamı olmadığında insanın eğitilme ihtiyacından da söz edilemez. Bu nedenle eğitimin tarihsel gelişimi hakkında yapılacak bir in- celeme aynı zamanda insanlık tarihinin de araştırılması anlamına gelir. Eğitimin tarihsel süreç içinde değişimi eğitimle ilişkili temel kavramların da zamanla değiş- mesine neden olmuştur. Hem eğitimin hem de eğitimle ilişkili kavramların taşıdı- ğı anlamları bilmek, eğitim olgusunun anlaşılmasında oldukça önemlidir.

Eğitim Kavramı

Bundan iki yüzyıl önce Kant şöyle söylüyordu: “İnsan, ancak eğitim sayesinde insan olur. İnsanda önceden mevcut olmayan bu niteliği, eğitim gerçekleştirir, çün- kü insanın doğal yeteneklerinin gelişmesi kendiliğinden olup bitmez, doğa insana hazır yetenekler vermemiştir. Doğa, insanı, sahip olduğu yeteneklerin, olanakların çekirdekleri ile donatmış, onları geliştirmeyi de insanın kendisine bırakmıştır…”¹

Eğitim tanımlanması oldukça zor ve karmaşık bir süreçtir. Ancak bu eğiti- min tanımlanamayacağı anlamına değil, yapılacak tek bir tanımın hiçbir zaman yeterli olmayacağı, bunun için de birden fazla tanımın gerekli olduğu anlamına gelir. Varış (1978), eğitimle ilgili görüşünü şöyle ifade etmektedir: “İnsanın birçok davranışları öğrenme ile kazanılmıştır. Öğrenmenin olduğu her durumda insanın davranışını değiştiren, düzenleyen bir eğitim olgusu söz konusudur. Eğitim hak- kında düşünürken, eğitimin yaşayan bir organizmanın gelişen özelliklerine sahip olduğunu unutmamak gerekir. Eğitim, sürekli (değişmez – kalıcı) özelliklere sa- hipken, aynı zamanda sürekli olarak değişir, yeni talep ve ortamlara uyum sağlar.”² Hangi çağ ve ortamda olursa olsun eğitim tanımlarında kullanılan en yaygın ortak ifadelerden biri “eğitimin bir davranış değiştirme süreci olduğu” dur. Bu değişim fikrinin arkasında gruba uyum, topluma uyum, hatta kendine ve tabiata uyum vardır. Uyum olmaksızın insanın mutlu olması da söz konusu değildir. Bireyin bu uyuma ulaşabilmesi için ailenin, okulun ve toplumun onun eğitimi konusun- 2 Eği m Bilimine Giriş

(16)

da ahenkli bir şekilde çaba göstermesi gerekir. Bu nedenle, eğitimle ilgili yaşanan sorunların toplumsal bağlantılarını düşünmeden, bu sorunlar hakkında fikir yü- rütmek neredeyse olanaksızdır.³

Eğitim, bireyi topluma uyumlu hale getirmenin dışında da bazı sorumluluklar üstlenmiştir. Eğitimin amaçları şöyle özetlenebilir.

• Kişinin kendisini gerçekleştirmesini sağlamak, başka bir deyişle potansi- yel bütün yeti ve yeteneklerini geliştirmek,

• Kişinin toplumsal doğasına etkili bir biçimde sağlıklı uyumunu sağla- mak ve çağdaş uygarlığın değişme, gelişme ve ilerleme gibi değerlerini benimsemesine yardım etmek,

• Kişinin, sevgi ve hakseverlik duygu ve anlayışıyla, dayanışma ruhu için- de, hoşgörülü, özgür, iradeli, demokratik ve bağımsız çalışabilme gücü kazanmasını sağlamak,

• Bireyi ‘yaratıcı’ ve ‘üretici’ yaşama hazırlamak, ona meslekî yeterlilik ve bilimsel bir anlayış kazandırmak,

• Erdemli, girişimci ve sağlam karakterli bir kişilik yetiştirmek.⁴

Eğitim, insan ile yaşam arasında bir köprü durumundadır. Toplumdaki de- ğişme ve gelişme hızına paralel olarak, insanın eğitilmesi ve yetiştirilmesi de önem kazanmaktadır.⁵ Eğitimle ilgili olarak yapılan ‘istendik davranış değişikliği oluş- turma’ tanımı bu noktada yetersiz kalmaktadır. İstendik davranışın kime ya da neye göre belirleneceği, tanımdaki en önemli eksikliktir. Eğitim istendik davranış değişikliği olarak tanımlandığında, istendik davranışların zamanın şartlarına göre değişebileceği göz önünde tutulmalıdır.⁶ Eğitimin davranış değişikliği yaratma gibi iddialı bir girişim olarak ortaya çıkması, eğitimin hedefl eri, değerleri ve süreç- leri açısından, eğitimde etik konusunun da ön plana çıkmasına neden olmuştur.⁷ Etiğin, eğitim için özel bir anlam taşımasının başka bir nedeni de öğretmenlerin gelecek toplumların ahlâkî iyiliğinin sorumluluğunu taşımasıdır.⁸ Eğitim, bireyde davranış ve düşünüş değişikliği meydana getirmeye çalışırken değiştirilmeye çalı- şılan bu davranışlar da eğitimin hedefl erini oluşturur.

Günümüzde toplumların ulaşmaya çalıştığı en temel özelliklerden biri de- mokrasidir. Demokrasi, toplumsal yaşamda uzlaşma, bireysel yaşamda ise kendi kendini denetleyebilmek, kendi hak ve sorumluluklarını kullanırken, başkalarının hak ve sorumluluklarını dikkate almak, davranışlarını buna göre gerçekleştirmek demektir. Böyle bir sonuca ulaşmak için demokratik değerlerle uyumlu eğitim ve- rilmelidir.

Eği min Temel Kavramları ve Eği m Düşüncesinin Tarihsel Gelişimi 3

(17)

Genelde demokratik ev ve okul ortamlarında yetişen çocuk ve gençlerin toplumsal demokrasiyi daha iyi benimsediklerine dair pek çok kanıt vardır. Bu da bize çağdaş demokratik eğitim için okul ve aile işbirliğinin zorunlu olduğunu gös- termektedir. Bugün öğretmen, artık geçmişte olduğu gibi insanın yegâne eğitim- cisi olarak kabul edilmemektedir. Bu süreçte aile-öğrenen-öğretmen işbirliği de söz konusudur. Böyle bir işbirliğinden yoksun olan eğitimin niteliği tartışılabilir.

Eğitimle İlişkili Temel Kavramlar

Eğitimle ilgili pek çok kavramdan söz edilebilir. Bu kavramlar daima eğitim- le birlikte anılan, aynı zamanda eğitimi anlamamıza yardımcı olan kavramlardır.

Bunlar arasında üzerinde özellikle durulması gerekenleri şöyle sıralamak müm- kündür:

Kültürleme

Her insan bir topluluk içinde dünyaya gelir ve gelişme süreci boyunca içinde yer aldığı toplumdan belirli ölçülerde etkilenir. Ertürk (1979)’ün ifadesi ile ‘kül- türleme’, bireyin içinde yaşadığı kültürdeki özellikleri kazanmasıdır.⁹ Çevre bireyi belirli bir yönde değiştirebilecek biçimde ayarlanabilir. Kültürlemenin böyle kasıtlı bir biçimde yapılması ise eğitimdir. Kültürleme toplum içindeki yaşantılar yolu ile kendiliğinden gerçekleşebileceği gibi, planlı ve programlı bir biçimde de gerçek- leştirilebilir. Genellikle okullar kültürlemenin planlı ve programlı bölümünde yer alırlar. Aile yaşantısı, toplum içindeki günlük yaşam deneyimleri için ise plansız kültürleme ifadesi daha uygun olabilir.

Böylece insan davranışlarının kültürleme yoluyla kazanılmış olması ve kül- türlemenin de maksatlı faaliyetlerle şu ya da bu yönde insan tarafından etkilene- bilmesi, yani eğitimin mümkün olması, insana kendi kendinin bilinçli bir yaratıcı- sı olma olanağını vermektedir.¹⁰

Öğrenme

İnsanın gelişiminin önemli bir bölümünde öğrenmenin etkisi vardır. Çocuk doğduğu andan itibaren öğrenme sürecinin içinde yer alır. Öğrenme olmadan alışkanlıkların kazanılması, kültür değerlerinin kazandırılması gerçekleşemez. İn- sanoğlu öğrenme yetisi ve isteği ile doğar; aile, okul ve toplumdan aldığı destekle yaşamı için gerekli pek çok bilgi ve beceriyi öğrenme yolu ile kazanır. Öğrenme bireyin çevresi ile etkileşim yoluyla oluşur ve bireyin davranışlarında değişiklik meydana getirir.¹¹ Başka bir deyişle, kişi yeni bir şey öğrendiğinde artık onu bil- mediği zamandaki davranışı göstermez. Ancak öğrenmenin sürekli olması için unutmanın engellenmesi, tekrar ya da pekiştirme de gereklidir.

4 Eği m Bilimine Giriş

(18)

Öğrenme sırasında tepkide bulunmak, öğrenenin aktif olması ve öğrenme sürecinin karşılılık ilkesi ile gerçekleşmesidir. Gerçek öğrenme için bireyin öğ- renme sürecine katılması, öğrenmeyi istemesi, öğrenmek için çaba göstermesi ve öğreneceği konu için gerekli alt yapıya ya da hazır bulunuşluğa sahip olması gereklidir. İnsanın çevresi ile etkileşimi, onda düşünsel, duyuşsal ve davranışsal de- ğişime yol açıyorsa öğrenmeden söz edilebilir. Bu nedenle öğrenme, kişide oluşan kalıcı değişmeler olarak tanımlanabilir.¹² Bütün bu tanımlardan da anlaşılacağı gibi öğrenme kişiyi değiştirmedeki en temel faktörlerden biridir.

Öğretme

Öğrenme faaliyeti bazen bireyin kendi davranışlarına bağlı olarak çevre ile yaptığı etkileşimler sırasında kendi kendine ve plansız olarak meydana gelir. Ama bazen de bireyin öğrenebilmek için yardıma, daha bilgili ve tecrübeli bir yetişkinin desteğine ihtiyacı vardır. Bu durumda bireyden bireye bir öğrenme gerçekleşir. Bu kez öğreten tecrübelerini, bilgilerini aktarmak için öğrenen bireyle işbirliği yap- mak zorundadır.

Bu işbirliği için bireyin yine istekli olması gerekir. Hiç bilmediği bir konunun öğretilmesinde ise öğretenin öğrenenin geçmiş bilgilerinden yararlanması ve onda öğrenme isteği yaratması gerekir. Öğretme en geniş anlamda öğrenmeyi sağlama etkinlikleridir. Öğretme bilinçli ve amaçlı bir etkinliktir. Bir kişi veya grup tara- fından düzenlenebileceği gibi bilgisayar, televizyon ya da kitap gibi çeşitli mater- yallerde yer alan görsel ve yazılı sembollerle de sağlanabilir.¹³ Geçmiş dönemlerde çok yaygın olarak kullanılan ve öğretme olarak ifade edilen görüş, bugün yerini, bilenin ortamı hazırlaması, yol göstermesi ve öğrenenin de kendi öğrenmesini bu destekle gerçekleştirmesi şekline dönüşmüştür.

Öğretim

Öğretim önceden belirlenen amaçlar çerçevesinde bir eğitim kurumu veya bir okulda planlı, programlı etkinlikler yoluyla, öğretmenlerin rehberliğinde ve gerekli ölçme değerlendirmeler yapılarak gerçekleşir. Öğretmenin öğretim etkin- liklerini tüm sınıfa, gruplara ve bireylere yönelik olarak dengeli bir şekilde dağıt- ması beklenmektedir.¹⁴ Ancak yine de okulda öğretim, yalnızca öğretenle öğrenen arasındaki ilişkileri değil, aynı sınıf ortamında diğer öğrencileri de dikkate almak zorundadır. Öğrenme için gerekli şartlar sağlanmamışsa, öğrenci ve öğretmenin tüm çabaları öğretimin gerçekleşmesi için yeterli olmaz. Bunun için okulun sahip olduğu olanaklar, yönetim anlayışı, sınıf düzeni ve öğretmenin sınıf yönetimi be- cerileri kadar, sınıfın psikolojik atmosferi de son derece önemlidir. Öğretim süreci içinde öğrencilerin planlananları öğrenmeleri esas olsa da, sosyal etkileşimin çok

(19)

yoğun olduğu bu ortamda, planlanmayan pek çok bilgi ve becerinin (öğrencilerin, arkadaşlarının konuşmalarına benzer konuşma tarzlarını veya çok sevilen öğret- menin sınıfa hitap tarzını benimsemeleri gibi) kazanıldığı da bir gerçektir

Okul

Okul, eğitimin planlı-programlı öğretim şeklinde gerçekleştirildiği özel bir mekân, bir sosyal kurumdur. Okulun tarih sahnesine ne zaman çıktığı bilinme- mekle birlikte insanlık tarihinin en eski yazılı kaynakları olan Mısır ve Çin belge- lerinde okulun varlığından söz edilmektedir. İnsanoğlunun bilgileri artıp karma- şıklaştıkça, bunları genç kuşaklara aktaracak özel kişi ve kurumlara ihtiyaç olduğu okulun böylelikle ortaya çıktığı söylenebilir. İlk, orta ve yakın çağlarda çok önemli bir kurum olan okulun günümüzdeki işlevi oldukça tartışmalı olsa da, okula al- ternatif olarak teknolojinin yarattığı birçok olanak bulunmasına, okullarla ilgili pek çok yenileşme önerileri ve çabaları bulunsa da henüz okul ve onun içinde görev yapan öğretmeni tümüyle devre dışı bırakan bir öğretme-öğrenme modeli de yaratılabilmiş değildir. Öyle anlaşılıyor ki, geçmişin kendi içine kapalı eğitim kurumları olan okullar, toplumla ve teknoloji ile ilişkilerini giderek arttırarak var- lıklarını sürdüreceklerdir.

Bugün için iyi bir okul; uygun iç ve dış fizik mekâna, mesleğinde uzman ve insan ilişkilerinde başarılı öğretmenlere sahip, toplumla iyi ilişkileri olan, öğren- me-öğretmeyi dört duvar arasına hapsetmeyen, içinde bulunduğu toplumun sağ- ladığı tüm fırsatları kullanan ve aile ile işbirliğini en yüksek düzeyde gerçekleştiren bir kurumdur.

Örgün Eğitim

Örgün eğitim bir ülkede mevcut yasalar çerçevesinde, belirli bir plan ve prog- ramla, belirli bir yaş grubuna, okul ortamında verilen eğitimdir. Örgün eğitim aynı zamanda bir ülkedeki eğitim sisteminin yapısını da belirler. Eğitimin fark- lı kademeleri ve her kademe için belirlenen amaçlar doğrultusunda hazırlanmış programlar, bu programları uygulayabilecek yeterlikle yetiştirilmiş öğretmenler ve yöneticiler örgün eğitimin temel öğeleridir. Türk eğitim sisteminin örgün eğitim yapısı, Anayasanın ve Milli Eğitim Temel Kanununun öngördüğü gibi şekillen- miştir.

Türk örgün eğitim sistemi en alt basamağında ‘Okul Öncesi Eğitim’ olmak üzere, ‘İlköğretim’, ‘Orta Öğretim’ (genel orta öğretim ve mesleki-teknik orta öğre- tim) ile ‘Yüksek Öğretim’den oluşmaktadır.

(20)

Yaygın Eğitim

Yaygın eğitim ise örgün eğitimden yararlanamamış veya çeşitli konularda yeniden eğitim almak isteyen yetişkinler için halk eğitim merkezlerinde düzenlenen kurslar ve açılan akşam okulları veya televizyon aracılığı ile gerçekleştirilen açık ilköğretim ve açık liselerden oluşmaktadır. İsteğe bağlı olmakla birlikte temelde planlı, programlı etkinliklerden oluşmaktadır.

Temel Eğitim

Temel eğitim, bir ülkede yurttaşların almaları gerekli görülen eğitim olarak tanımlanabilir. Temel eğitim zorunlu eğitim içinde yer alabileceği gibi, zorunlu eğitimin dışında ya da yaygın eğitim kapsamında da gerçekleştirilebilir. Temel eği- timin başlıca amacı, bireyin kendisini tanımasına yardımcı olmak, toplumun bir yurttaş olarak kendisinden beklediği temel hak ve özgürlükler ile sorumlulukları kazanması ve nitelikli bir yaşamın sürdürülebilmesi için gerekli bilgi ve becerilerle donatmaktır. Temel eğitimin diğer bir amacı da, insanlar arası ayrım yapmadan herkesin eğitim hakkından yararlanabilmesini sağlamaktır.

Dünya ülkelerinin pek çoğunun bakan düzeyinde temsilcileri ile katıldığı Dünya Herkes İçin Eğitim konferansı ilk kez 5-9 Mart 1990 yılında Jomtien’de toplanmış ve dünya ülkelerinde yaşam boyu eğitimin gerçekleştirilmesine dair pek çok karar almıştır. Bu konferansın amaçları maddeler halinde belirtilmiştir:

Madde 1: Temel öğrenme ihtiyaçlarını karşılamak Madde 2: Görüş oluşturmak

Madde 3: Erişilebilirliği evrenselleştirmek ve eşitliği sağlamak Madde 4: Öğrenme başarısı üzerinde odaklaşmak

Madde 5: Temel eğitimin araçlarını ve kapsamını genişletmek Madde 6: Öğrenme ortamını zenginleştirmek

Madde 7: Ortaklıkları güçlendirmek

Madde 8: Destekleyici bir politika içeriği geliştirmek Madde 9: Kaynakları harekete geçirmek

Madde 10: Uluslararası dayanışmayı güçlendirmek¹⁵.

O günden bugüne kadar çeşitli ülkelerde neler yapıldığı, zaman zaman yapı- lan bölgesel toplantılarda rapor olarak sunulmakta ve tartışmalar yapılmaktadır.

Böylece tüm dünyada temel eğitimin herkes için olması ve belirli bir standarda ulaştırılması ve geliştirilmesi amaçlanmaktadır.

(21)

Zorunlu Eğitim

Zorunlu eğitim, bir ülkedeki bireylerin yurttaşlık görevlerini yerine getire- bilecek bilgi ve beceriye sahip olabilmeleri için genellikle Anayasa’da belirlenmiş süreli bir eğitim kademesidir. Dünyada zorunlu eğitimin, 1791 yılında Fransa’da- ki ihtilal döneminin I. Anayasasında yer alan ‘tüm yurttaşların eğitimden parasız olarak yararlanabilmesi’ fikriyle önem kazandığı söylenebilir. 1870’de İngiltere’de çıkarılan yasa da, eğitimin genelleştirilmesi adına atılan önemli adımlardan biri olmuştur.¹⁶ Türkiye’de zorunlu eğitim ise 1973 yılında kabul edilen Milli Eğitim Temel Kanununda 6–14 yaşlarıyla sınırlandırılmıştır. Bursalıoğlu (1997), 1971 Nihat Erim Hükümeti döneminde “zorunlu eğitim süresinin bütün yurtta yayıl- masına hazırlık olarak çok yönlü öğretim yapan ve öğrenciyi bir üst öğretim kuru- muna, hem de çalışma hayatına hazırlayacak sekiz yıllık okulların deneme olarak kurulması için gerekli çalışmalara hemen başlanacak ve bu okulların yurt çapına yayılmasına çalışılacaktır” dendiğini belirtmiştir.¹⁷ Bu söylem, sekiz yıllık zorunlu eğitim çalışmalarının oldukça eski olduğunu göstermektedir.

Sekiz yıllık zorunlu eğitim 70’li yıllarda uygulamaya konulamamış, 1981 yılı itibariyle yeniden önem kazanmıştır. Söz konusu tarihte, sekiz yıllık temel eğitim sistemi 10. Milli Eğitim şurasında gündeme alınmış ve ‘temel eğitim bir bütündür, değişik süreli okullara bölünemez’ görüşünden hareketle sekiz yıllık zorunlu eğiti- me geçişi aşamalı olarak öngören karar kabul edilmiştir.¹⁸

Aradan geçen 20 yılı aşkın süre içinde zorunlu eğitim ancak 5 yıl olarak uy- gulanabilmiştir.

Bu konu 15.Milli eğitim Şura’sıda ayrıntılı olarak tartışılmış “ve kesintisiz kavramı ile birlikte zorunlu eğitimin 8 yıl olması kabul edilmiştir.Bununla ilgili yasa da 18 Ağustos 1997 de resmi gazetede yayınlanarak yürürlüğe girmiştir.Bu yasa ile daha önce ayrı kurumlar olarak hizmet veren ilk ve orta okullar, ilköğ- retim okulları olarak tanımlanmıştır.Böylece Anayasa’da yer alan zorunlu eğitim (6-14yaş) ilköğretim çağı olarak belirlenmiştir.

Son olarak yapılan yasa değişikliği ile (30. mart.2012)* Zorunlu eğitim süre- si liseyi de kapsayacak şekilde genişletilmiş ancak bu düzenleme yapılırken daha önceki kanun değişikliğinde yer alan “sekiz yıllık kesintisiz”ibaresi değiştirilerek zorunlu eğitimin 4+4+4 şeklinde üç kademeli bir yapıya dönüşmesi söz konusu olmuştur.

Zorunlu eğitim, devlete ilk ve orta öğretimi çağ nüfusuna ücretsiz olarak sağlama yükümlülüğünü verirken, vatandaşlara da çocuklarını okula gönderme sorumluluğunu vermektedir.

Gözden Geçirilmiş 7. Baskı