Balıkesir Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi

(1)

Balıkesir Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi

Cilt: 3

│

Sayı: 1

│

Haziran 2017

[ BAÜİFD ]

Journal of Balıkesir University Faculty of Theology

Volume: 3

│

Issue: 1

│

June 2017

ISSN: 2149-9969

(2)

Balıkesir Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi Journal of Balıkesir University Faculty of Theology

[BAÜİFD]

Cilt │Volume: 3 Sayı │ Issue: 21 Yıl │ Year: 2017 Haziran │ June 2017

ISSN: 2149-9969

Derginin Sahibi / Owner of the Journal

Balıkesir Üniversitesi İlahiyat Fakültesi adına Prof. Dr. Muammer ERBAŞ On behalf of Balıkesir University Faculty of Theology

Editör / Editor Doç. Dr. Mustafa KOÇ Editör Yardımcısı / Editorial Assistant

Doç. Dr. Yunus Emre GÖRDÜK Yazı İşleri Müdürü / Responsible Manager

Dr. Öğr. Üyesi Esma SAYIN Yayın Kurulu / Editorial Board

Prof. Dr. Muammer ERBAŞ (Başkan, BAÜN İlahiyat Fakültesi, Türkiye) Doç. Dr. Mustafa KOÇ (BAÜN İlahiyat Fakültesi, Türkiye) Doç. Dr. Yunus Emre GÖRDÜK (BAÜN İlahiyat Fakültesi, Türkiye)

Doç. Dr. Mehmet ÖZKAN (BAÜN İlahiyat Fakültesi, Türkiye) Doç. Dr. Savaş KOCABAŞ (BAÜN İlahiyat Fakültesi, Türkiye) Dr. Öğr. Üyesi Recep ÖNAL (BAÜN İlahiyat Fakültesi, Türkiye) Dr. Öğr. Üyesi Abdullah BAYRAM (BAÜN İlahiyat Fakültesi, Türkiye)

Dr. Öğr. Üyesi Esma SAYIN (BAÜN İlahiyat Fakültesi, Türkiye) Dr. Öğr. Üyesi Asem H. A. ABDELGHANY (BAÜN İlahiyat Fakültesi, Türkiye) Dr. Öğr. Üyesi Hesham Moahmed Ibrahim MOTOWA (BAÜN İlahiyat Fakültesi, Türkiye)

Sekreterya / Secretariat H. Kübra ÖZUSTA

Yönetim Yeri ve Yazışma Adresi / Executive Office and Correspondence Address Balıkesir Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Dinkçiler Mah. Soma Cad. Merkez/Balıkesir

Telefon: 0 266 249 61 79 • Faks: 0 266 239 87 46 E-posta: balikesirilahiyatdergisi@gmail.com

Web: http://www.balikesir.edu.tr Yayın Türü / Publication Tybe

Süreli Yayın / Periodicals Yayın Periyodu / Publication Period Altı ayda bir (Haziran-Aralık aylarında) yayınlanır

Published biannually, June – December Yayıncı / Publisher Balıkesir Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Basım Yeri ve Tarihi / Publication Place and Date

Ankara, Aralık - December 2016

Baskı Hazırlık/Printed by: Detay Yayıncılık, Adakale Sokak No: 14/1-5 Kızılay-Ankara 312.434 0949, e-posta: detayyay@gmail.com BASKI/CİLT: Bizim Büro Matbaacılık ve Basımevi: 1. Sanayi Caddesi Sedef Sokak No: 6/1 İskitler-Ankara

Tel: (0312) 229 99 28, Sertifika No: 26649

(3)

Bilim Danışma Kurulu / Scientific Advisory Board

Abdurrahman KURT, Prof. Dr.

(Uludağ Üniversitesi, Türkiye) Abdülhamid BİRIŞIK, Prof. Dr.

(Marmara Üniversitesi, Türkiye) Abdülkerim BAHADIR, Prof. Dr.

(Necmettin Erbakan Üniversitesi, Türkiye)

Âdem KORUKÇU, Doç. Dr.

(Hitit Üniversitesi, Türkiye) Ahmet Nedim SERİNSU, Prof. Dr.

(Ankara Üniversitesi, Türkiye) Ahmet ALBAYRAK, Doç. Dr.

(Uludağ Üniversitesi, Türkiye) Ahmet ALİBASİC, Prof. Dr.

Sarajevo University, Bosna Hersek) Ahmet Saim KILAVUZ, Prof. Dr.

(Uludağ Üniversitesi, Türkiye) Ali AYTEN, Prof. Dr.

(Marmara Üniversitesi, Türkiye) Ali KAYA, Prof. Dr.

(Uludağ Üniversitesi, Türkiye) Anja ZALTA, Prof. Dr.

(University of Slovenia, Slovakya) Banu GÜRER, Dr. Öğr. Üyesi (Marmara Üniversitesi, Türkiye) Bedreddin ÇETİNER, Prof. Dr.

(Marmara Üniversitesi, Türkiye) Cağfer KARADAŞ, Prof. Dr.

(Uludağ Üniversitesi, Türkiye) Celil KİRAZ, Doç. Dr.

(Uludağ Üniversitesi, Türkiye) Fahri ÇAKI, Doç. Dr.

(Balıkesir Üniversitesi, Türkiye) Farid ALATAS, Prof. Dr.

(National University of Singapore, Singapur)

Fatih TOKTAŞ, Doç. Dr.

(Dokuz Eylül Üniversitesi, Türkiye) Fatih YAVUZ, Dr. Öğr. Üyesi (Balıkesir Üniversitesi, Türkiye)

Habil ŞENTÜRK, Prof. Dr.

(Uşak Üniversitesi, Türkiye) Hamit ER, Prof. Dr. (İstanbul Üniversitesi, Türkiye) Hasan KAPLAN, Prof. Dr.

(İbn Haldun Üniversitesi, Türkiye) Himmet KORUR, Prof. Dr.

(Dokuz Eylül Üniversitesi, Türkiye) Hossein GODAZGAR, Prof. Dr.

(Al Maktoum Higher Education College, İskoçya)

Hüseyin ESEN, Prof. Dr.

(Dokuz Eylül Üniversitesi, Türkiye) İbrahim GÜRSES, Doç. Dr.

(Uludağ Üniversitesi, Türkiye) İlhami GÜLER, Prof. Dr.

(Ankara Üniversitesi, Türkiye) İsmail SAĞLAM, Prof. Dr.

(Uludağ Üniversitesi, Türkiye) James L. COX, Prof. Dr.

(University of Edinburgh, İskoçya) Mehmet AKBAŞ, Doç. Dr.

(Artuklu Üniversitesi, Türkiye) Mehmet Akif KILAVUZ, Prof. Dr.

(Uludağ Üniversitesi, Türkiye) Mehmet ALTUNTAŞ, Dr. Öğr. Üyesi (Bozuk Üniversitesi, Türkiye) Mehmet BAYYİĞİT, Prof. Dr.

(Balıkesir Üniversitesi, Türkiye) Mehmet DİLEK, Dr. Öğr. Üyesi (Akdeniz Üniversitesi, Türkiye) Mehmet EVKURAN, Prof. Dr.

(Hitit Üniversitesi, Türkiye) Mehmet ŞEKER, Prof. Dr.

(Dokuz Eylül Üniversitesi, Türkiye) Mehmet YALAR, Prof. Dr.

(Uludağ Üniversitesi, Türkiye) Mehmet TÜRKERİ, Prof. Dr.

(Dokuz Eylül Üniversitesi, Türkiye)

Muhammed TASA, Prof. Dr.

(Necmettin Erbakan Üniversitesi, Türkiye)

Muhsin AKBAŞ, Prof. Dr.

(Dokuz Eylül Üniversitesi, Türkiye) Muqtedar KHAN, Prof. Dr.

(University of Delaware, İran) Murat ÖZKUL, Dr. Öğr. Üyesi (Balıkesir Üniversitesi, Türkiye) Musa MUSAİ, Prof. Dr.

(Tedova State University, Makedonya) Mustafa KARA, Dr. Öğr. Üyesi (Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Türkiye) Mustafa ÖZEL, Prof. Dr.

(Dokuz Eylül Üniversitesi, Türkiye) Mustafa ÖZTÜRK, Prof. Dr.

(Marmara Üniversitesi, Türkiye) Mustafa YILDIRIM, Prof. Dr.

(Dokuz Eylül Üniversitesi, Türkiye) Orhan YILMAZ, Dr. Öğr. Üyesi (Bozuk Üniversitesi, Türkiye) Osma MOUSA, Doç. Dr.

(Menoufia University, Mısır) Ömer DUMLU, Prof. Dr.

(Dokuz Eylül Üniversitesi, Türkiye) Ramazan BİÇER, Prof. Dr.

(Sakarya Üniversitesi, Türkiye) Recep CİCİ, Prof. Dr.

(Uludağ Üniversitesi, Türkiye) Saffet KÖSE, Prof. Dr.

(Kâtip Çelebi Üniversitesi, Türkiye) Seyid SHTERİN, Prof. Dr.

(King’s College London, Universitiy of London, İngiltere)

Süleyman AKKUŞ, Prof. Dr.

(Sakarya Üniversitesi, Türkiye) Tevfik YÜCEDOĞRU, Prof. Dr.

Uludağ Üniversitesi, Türkiye)

Balıkesir Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, yılda iki kez yayınlanan akademik uluslararası hakemli bir dergidir. BAÜİFD’de yayınlanan yazıların bilimsel ve hukuki sorumluluğu yazarlarına aittir. Yayın dili Türkçe olmakla birlikte diğer dillerde de yazılar yayınlanmaktadır. Yayınlanan yazıların bütün yayın hakları BAÜİFD’ye ait olup yayıncının izni olmadan kısmen veya tamamen basılamaz, çoğaltılamaz ve elektronik ortama taşınamaz. Yazıların yayınlanıp yayınlanmamasından derginin yayın kurulu sorumludur.

(4)

İçindekiler

1-3 Editörden Makaleler

7-41

[ Tefsir ]

Yunus Emre GÖRDÜK

Tabi‘ûn Döneminde Önemli Bir Fakîh-Müfessir:

Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer (Biyografik Bir İnceleme) [ Tefsir ]

Hüseyin YAŞAR

İstanbul’un Fethinin Avrupa’daki Kur’an Araştırmalarına Etkisi: Nikolaus Von Kues Örneği

43-66

[ Din Psikolojisi ] Mustafa KOÇ

Diasporik Yaşamın Psiko-Anatomisi – III: Müslüman-Türk Göçmenlerin Dinsel Yaşamları Üzerine Nitel Bir Çalışma 67-114

[ Tefsir ]

Abdullah BAYRAM

Kur’an ve Sünnetteki Değerler Sistemi Perspektifinden Tâlim ve Terbiye Metodunun Analizi

115-156 [ Arap Dili ve Belagatı ]

Asem H. A. ABDELGHANY Emevî Halifelerinde Tevki‘ Sanatı Kitap

Tanıtımı

157-167 [ Din Eğitimi ] Sülayman GÜMÜŞ

Muhammed Âbid el-Câbiri, Arap Ahlaki Aklı

BAÜİFD

169-185 Yayın Kuralları

Dipnot ve Kaynakça Gösterimi

(5)

1

Journal of Balıkesir University Faculty of Theology / ISSN: 2149-9969 Volume: 3 - Issue: 1, June 2017 Editörden

Editörden / Edıtor’s Note

Değerli Balıkesir Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi [BAÜİFD] okuyucuları, Rabbimize şükürler olsun ki Balıkesir Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi olarak her geçen gün Türk Teoloji araştırmalarına bilimsel katkı sağlamanın se- vincini yaşıyoruz. Dergimizin beşinci sayısıyla tekrar sizlerin huzurunuzdayız.

2015 yılında ‘uluslararası hakemli dergi’ statüsüyle akademik yayın hayatı- na başlayan fakülte dergimiz, başta siz kıymetli okuyucularımız olmak üzere, hakem kurulu, yayın kurulu üyelerimiz ve dergimize akademik çalışmalarıyla önemli katkılarda bulunan akademisyen yazarlarımız sayesinde akademik ya- yıncılık hayatını devam ettirmektedir.

Balıkesir Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi’nin bu beşinci (2017, 3/1) sayısında da Teoloji alanındaki farklı bilim dallarına ait birbirinden değerli aka- demik ürünleri siz değerli okuyucularımızın hizmetine sunmaya çalıştık.

Bu ilgili sayımızda, her bir akademik ürünün kendi alanında oluşan ulusla- rarası ve ulusal literatürüne önemli katkılar sağlayacağını umduğumuz beş telif makale ve bir kitap tanıtımı olmak üzere toplamda altı (n=6) akademik ürün yer almaktadır.

Yukarıda sözü edilen bu akademik ürünlerden ilk olarak tefsir bilim dalında

“Tabi‘ûn Döneminde Önemli Bir Fakîh-Müfessir: Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer (Bi- yografik Bir İnceleme)” başlığıyla tefsir biliminde özel bir şöhreti bilinmeyen Nâfi‘ üzerine biyografik bir incelemeyi konu alan tefsir uzmanı Yunus Emre Gördük’ün makalesini bulacaksınız. Tefsir alanındaki biyografik çalışmalara katkı sağlamasını umduğumuz Gördük’ün bu çalışmasında, tâbiînden olan İslam bil- ginlerinin sonraki kuşaklar için ne kadar önem arz ettiğini görmek mümkündür.

İkinci olarak yine tefsir bilim dalında tefsir uzmanı Hüseyin Yaşar’ın “İstan-

bul’un Fethinin Avrupa’daki Kur’an Araştırmalarına Etkisi: Nikolaus Von Kues

Örneği” başlıklı makalesi yer almaktadır. İstanbul’un fethinin Batı Hristiyanlı-

(7)

2

Balıkesir Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi / ISSN: 2149-9969 Cilt: 3 - Sayı: 1, Haziran 2017

Balıkesir Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi Journal of Balıkesir University Faculty of Theology

ğını ciddi olarak endişelendirdiğini vurgulayan makalede, haçlı seferleri döne- minden bu yana İslam’ın Avrupa’ya açılımını engellemek isteyen Hristiyanların fetihten sonra Osmanlıların manevî kaynaklarını keşfederek onların ilerleyişine karşı kültürel tedbirler almayı düşündüklerinin altı çizilmiştir. Bu kapsamda fetih sonrası Kur’an konusunda yazılan eserlerden biri ve en önemlisi olan Ni- kolaus Von Kues üzerine analizlerin yapıldığı makalede, adı geçen bu kitabın 15. yüzyılın ikinci yarısında Batı’nın Kur’an anlayışını ve yorumunu göstermesi bakımından önemli bir örnek olduğu vurgulanmıştır.

Ayrıca alana ilişkin teorik ve ampirik diğer çalışmalarının yanı sıra son dö- nemde diaspora psikolojisi üzerine çalışmalarıyla da tanınan din psikoloğu Mustafa Koç tarafından din psikolojisi bilim dalında kaleme alınan “Diasporik Yaşamın Psiko-Anatomisi – III: Müslüman-Türk Göçmenlerin Dinsel Yaşamları Üzerine Nitel Bir Çalışma” başlıklı üçüncü makalede de, örneklem grubunda yer alan Müslüman-Türk göçmenlerin “dinsel yaşamları” üzerine elde edilen nitel bulgulara yer verilmiştir. Devam niteliği formatındaki bu araştırma ko- nusuna ilişkin yapılan nitel analizler sonucunda; “(i) dinsel inançlarıyla ilgili olarak (a) Müslüman-Türk göçmenlerin hepsinin Allah inancının yanı sıra (b) ölüm ötesi yaşam inancına da sahip oldukları; (c) fatalist (yazgıcı) bir kader inancından daha çok bireysel sorumluluğu ön plana çıkartan bir kader inancı geliştirdikleri; (ii) dinsel pratikleriyle ilgili olarak ise (a) göçmen katılımcıların hepsinin dua ettiği; (b) hiç namaz kılmayan göçmenlerin namaz kılanlardan daha fazla olduğu; (c) göçmenlerin oruç, zekat, sadaka, kurban, hac ve umre gibi din- sel pratiklere ilişkin birbirinden farklı tutum ve davranışlar gösterdikleri; kısaca, bireyselleşme, çoğullaşma ve kültürleşme gibi faktörlerin de etkisiyle çok-kültürlü diasporik yaşamın, psiko-sosyo-antropo-teolojik içerikli kendine özgü bir ‘Müs- lüman diaspora dindarlığı’ formu ürettiği” gibi bulgular elde edilmiştir.

Öte yandan yine Tefsir bilim dalında “Kur’an ve Sünnetteki Değerler Sistemi

Perspektifinden Tâlim ve Terbiye Metodunun Analizi” konusunu ele alan dör-

düncü makale, bir tefsir uzmanı olan Abdullah Bayram tarafından kaleme alın-

mıştır. Klasik usul tâlim ve terbiye metodunun din öğretimi ve eğitimindeki

verimlilik ve motivasyon dinamikleri açısından analizinin yapıldığı makalede,

(8)

3

Journal of Balıkesir University Faculty of Theology / ISSN: 2149-9969 Volume: 3 - Issue: 1, June 2017 Editörden

din öğretimindeki yeni /yenilenmiş yöntem arayışlarına katkılarının Kur’an ve Sünnetteki değerler sistemi ve eğitimi perspektifinden analizi amaçlanmıştır.

Son olarak Arap dili ve ebediyatı bilim dalında “Emevî Halifelerinde Tevki‘

Sanatı” başlıklı beşinci makale de, Arap dili uzmanı Asem H. A. Abdelghany tarafından kaleme alınmıştır. Emevî halifelerinin tevki‘ sanatının ele alındığı makalede, adı geçen bu sanatın bir yönüyle etkili, diğer yönüyle delilli ve ikna edici edebi bir hitap yapan belagat çeşitlerine ışık tutmaya çalışılmaktadır.

Ayrıca dergimizin kitap tanıtımı bölümünde din eğitimi bilim dalında aka- demik çalışmalar yapan genç akademisyen Süleyman GÜMÜŞ’ün Muhammed Âbid el-Câbiri’nin ‘Arap Ahlaki Aklı’ isimli kitap tanıtımına yer verilmiştir.

Sonuç olarak, dergimizin bu sayısına genel olarak bakıldığında, Türk Teo- loji araştırmalarında önemli bir yere sahip olan ‘tefsir, din psikolojisi, Arap dili ve belagatı, din eğitimi’ bilim dallarında yazılan toplamda altı (n=6) akademik ürünün yer aldığını görmekteyiz. Adı geçen bu çalışmaların ilgili bilim dalla- rında önemli birer boşluğu dolduracağını ümit ediyoruz.

Yayın ekibim adına dergi editörü olarak, öncelikle derginin tüm aşamaların- da desteklerini esirgemeyen Balıkesir Üniversitesi Rektörü Sayın Prof. Dr. Ke- rim Özdemir’e ve İlahiyat Fakültesi Dekanı Sayın Prof. Dr. Muammer Erbaş’a teşekkür ediyorum. Ayrıca bilimsel çalışmalarıyla dergimize kıymetli katkıları olan akademisyen yazarlarımıza ve yayın kurulu üyelerimize de gönülden teşek- kürü bir borç biliyorum.

Balıkesir Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi’nin bu beşinci sayısının (2017, 3/1), başta Türk Teoloji araştırmaları olmak üzere uluslararası alan lite- ratürüne bereketler getirmesini temenni eder, değerli çalışmalarınızı, birikimle- rinizi ve manevî desteğinizi beklediğimizi belirtmek isterim.

Altıncı sayımızda buluşmak ümidiyle efendim…

Doç. Dr. Mustafa KOÇ

Editör

(9)

157

Journal of Balıkesir University Faculty of Theology / ISSN: 2149-9969 Volume: 3 - Issue: 1, June 2017 Emevî Halifelerinde Tevki‘ Sanatı, ss. 157-167

1 – [ Arap Dili ve Belagatı ] – لا نف تاعيقوت دنع

نييوملأا ءافلخلا

ينغلا دبع دمحأ يدمح مصاع .د

*

Asem H. A. ABDELGHANY

ÖZET

Emevî Halifelerinde Tevki‘ Sanatı

Bu araştırma Emevî halifelerinin tevki‘ sanatını ele almakta, onu bir yönüyle etkili, diğer yönüyle delilli ve ikna edici edebi bir hitap yapan belagat çeşitlerine ışık tutmaya çalışmaktadır. Araştırmacının bu konuyu seçmesinin sebebi genel olarak Emevî tevkîâtının araştırmalarda önemsenmemiş olması hatta bazılarının; bu sanatın Abbasî asrında ortaya çıktığını ve o asrın siyasi hitap izlerini taşıdığını iddia etmesidir.

Anahtar Kelimeler: Tevki, İkna, İcaz, Emevî Halifelerinin Edebiyatı, Emevî Nesri

ABSTRACT

The signed letters of the Umayyad Caliphs

This research deals with the art of The Signed Letters of of the Umayyad Caliphs, and tries to explain the rhetorical colors of the letters that make them a very eloquent speech. On the one hand, That the signed letters did not appear only in the Abbasid era and these letters bear many of the characteristics of the speech of politicians in that era.

Keywords: Signed Letters, Persuasion, Briefly Literature, Umayyad Caliphs, Umayyad Prose.

Yrd. Doç. Dr.; Balıkesir Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Arap Dili ve Belagatı Anabilim Dalı Öğretim Üyesi,

*

[e-posta: aassem_hamdi@yahoo.com]

Asem H. A. ABDELGHANY ÖZET

Emevî Halifelerinde Tevki‘ Sanatı

Bu araştırma Emevî halifelerinin tevki‘ sanatını ele almakta, onu bir yönüyle etkili, diğer yönüyle delilli ve ikna edici edebi bir hitap yapan belagat çeşitlerine ışık tutmaya çalışmaktadır. Araştırmacının bu konuyu seçmesinin sebebi genel olarak Emevî tevkîâtının araştırmalarda önemsenmemiş olması hatta bazılarının; bu sanatın Abbasî asrında ortaya çıktığını ve o asrın siyasi hitap izlerini taşıdığını iddia etmesidir.

ABSTRACT

The signed letters of the Umayyad Caliphs

This research deals with the art of The Signed Letters of of the Umayyad Caliphs, and tries to explain the rhetorical colors of the letters that make them a very eloquent speech. On the one hand, That the signed letters did not appear only in the Abbasid era and these letters bear many of the characteristics of the speech of politicians in that era.

Keywords: Signed Letters, Persuasion, Briefly Literature, Umayyad Caliphs, Umayyad

Prose.

ISSN: 2149-9969, Cilt / Voleme: 3, Sayı / Issue: 1, Haziran / June 2017, ss. 157-167 BAÜİFD

[ Arap Dili ve Belagatı ]

EMEVÎ HALİFELERİNDE TEVKİ‘ SANATI

* Yrd. Doç. Dr.; Balıkesir Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Arap Dili ve Belagatı Anabilim Dalı Öğretim Üyesi, [e-posta: aassem_hamdi@yahoo.com]

1 – [ Arap Dili ve Belagatı ] – لا نف تاعيقوت دنع

نييوملأا ءافلخلا

ينغلا دبع دمحأ يدمح مصاع .د

*

Asem H. A. ABDELGHANY

ÖZET

Emevî Halifelerinde Tevki‘ Sanatı

Bu araştırma Emevî halifelerinin tevki‘ sanatını ele almakta, onu bir yönüyle etkili, diğer yönüyle delilli ve ikna edici edebi bir hitap yapan belagat çeşitlerine ışık tutmaya çalışmaktadır. Araştırmacının bu konuyu seçmesinin sebebi genel olarak Emevî tevkîâtının araştırmalarda önemsenmemiş olması hatta bazılarının; bu sanatın Abbasî asrında ortaya çıktığını ve o asrın siyasi hitap izlerini taşıdığını iddia etmesidir.

ABSTRACT

The signed letters of the Umayyad Caliphs

This research deals with the art of The Signed Letters of of the Umayyad Caliphs, and tries to explain the rhetorical colors of the letters that make them a very eloquent speech. On the one hand, That the signed letters did not appear only in the Abbasid era and these letters bear many of the characteristics of the speech of politicians in that era.

Keywords: Signed Letters, Persuasion, Briefly Literature, Umayyad Caliphs, Umayyad Prose.

Yrd. Doç. Dr.; Balıkesir Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Arap Dili ve Belagatı Anabilim Dalı Öğretim Üyesi,

*

[e-posta: aassem_hamdi@yahoo.com]

(10)

158

2

:ةمدقم :دعبو نيلسرملا فرشأ ىلع ملاسلاو ةلاصلاو نيملاعلا بر لله دمحلا

نم تاعيقوتلا نف نإف ةيبولةةةسأ رةةةصانع ىلع اه اوتحا مار غيلحتلاو ةةةةساردلا نم اهقح ذخأت مل يتلا ةيرثنلا نونفلا

نأ يور دقف اهنم قةةةسن ىلع نوةةةصحلاب مهفغةةةشو اهب سانلا علو مارو .ةيعانقلإاو ةيريثأتلا اهتردقو اهتناكم نم ززعت ةيوق تناك يكمربلا رفعج تاعيقوت و قسنُت

ُت عاب نوصحلا يف سانلا سفانتيو اهيلع

( )1

. وموا اافلفلا تاعيقوت وا هحبلا اذا عوةةضومو اوةةضلا ااقلإ هحبلا اذا نواحيو نيي

يف ةيبولةةسوا رةةصانعلا ىلع

اهنم غعجت يتلا تاعيقوتلا ةرثؤم

و ةيحان نم ةعنقم

ةدعل نييوموا اافلفلا تاعيقوت هحابلا راتخا دقو ،ىرخأ ةيحان نم

اهنم بابسأ :

عوضوملا رايتخا بابسأ :

• اهنأ فيض يقوش معز ىتح ةيسابعلا تاعيقوتلا تيقل امك ةساردلاب امامتاا قلت مل ماع غكشب ةيوموا تاعيقوتلا نأ

.كلذ غبق ةفورعم نكت ملو يسابعلا رصعلا يف ترهظ

• ىلع ام غكشب اوضلا يقلت امك غكش

باطفلا ناكشأ يعانقلإا

.رصعلا كلذ يف

• هحب لا تامس وا ةيبولس لا ةسناجتم يتلا تت تاعيقوتلا تانيع مظعم يف ررك .

• دودح ةساردلا يف لثمتتو : :

• ح د ناكملا و مزلا ا ن واو : .يوموا رصعلا يف ةيملاسلإا ةلودلا

• عوضوملا دح واو :

نف .تاعيقوتلا

• ثحبلا ةنيع تاعيقوت صوصن ياو :

.نييوموا اافلفلا

ةساردلا ثحابم :

: لاوأ تاعيقوتلاب فيرعتلا احلاطصاو ةغل

• :ةغل عيقوتلا

يتأي "عقو" رذجلا نم عيقوتلا كلذك يدي نم ُايشلا َعَق َوو َطَقس ًاعوُق ُوو ًاعْق َو ُعَقَي هنمو ايشلا ىلع عَقو ) عقو ("و

"ضرَواب ُرطملا َعَق َوو ًاعْق َو اذك نعو اذك نم ُتْعَق َوو هُريا هَعَق ْوَأو

( )2

نولوقيف ناكملا مةةةةةةسا اهنم مدفتةةةةةةسيو . ِهيغلا ُعِقاوَم"

"هَعِق ْوَم ُايشلا عَقو ناقيو هُطِقاسَم

( )3

"ًاعوُق ُوو ًاعْقو ِّباوّدلا ِرِفاوَحل تعمس" ناقيف توصلا نع ريبعتلل مدفتستو ،

( )4

"ةبي ِرَّضلاب هُلوُزُنو هُتَّبِا هُعوُق ُوو هُتَعْق َوو ِفيسلا ُعْق َوو" ةبيرضلا ىلع هطوقسو فيسلا غعف ىلع اهب ربعيو.

( )5

.

ىنعمب يتأت دقو

" ىلاعت هلوق يف امك بوجولا ًةَّباَد ْمُهَل اَن ْج َرْخَأ ْمِهْيَلَع ُن ْوَقْلا َعَق َو اَذِإ َو

"

( )6

هانعم" جاجزلا ناق دقف

"ضرَوا نم ةباد مهل انجرخَأ مهيلع نوقلا لجو اذِإو ملعَأ هناحبةةةةةةس اللهو

( )7

ُراثآ هب ِرهظلا ُعَّق َوُم ريعبو ُرَبَّدلا ُعيِق ْوتلا"و ،

" ِرَبَّدلا

( )8

ام واو يحلاطةةةةةةصلاا ىنعملا ىلإ برقوا وا ريخوا ىنعملاو . هركذ

روظنم نبا يرازوا نع لاقن

ُعيِق ْوَت" ناق

ِعيِق ْوَت نم ذوخْأم واو َنو ُةةةضُفلا َفِذْحَيو ةجاحلا َد ِةةةصاقَم هروُط ُةةةس ِفيِعاةةةضَت نيب َغِمْجُي نَأ ِبوُتْكَملا باتكلا يف لِتاكلا ِرَبَّدلا

ّنَأكف ريعبلا َرهظ

"هُدِّكَؤُي ام هيف ُباتكلا َلِتُك يذلا رمَوا يف رِّثَؤُي باتكلا يف عِّق َوُملا

( )9

. نوكي دق ريثأتلا نأ يديبزلا فيةةةضيو

يف ااغلبلا سفانتي هتاعيقوت تناكف اهبحاص ىلإ ةصقلاب يمري و ديشرلا يدي نيب صصقلا يف عقوي ىيحي نب رفعج ناك دقو " نودلخ نبا ناق1

رلا دبع ،"رانيدب اهنم ةصق غك عابت تناك اهنأ غيق ىتح اهنونف و ةالابلا ليلاسأ ىلع اهيف فوقولل اهليصحت ا ةمدقم ،نودلخ نب دمحم نب نمح

نب .م2005 ،توريب ،ةيرصعلا ةبتكملا ،305 /1 ،نودلخ

.عقو ةدام ، برعلا ناسل2

.عقو ةدام ، برعلا ناسل3

.عقو ، برعلا ناسل4

.عقو ، برعلا ناسل5

غمنلا ةروس6

.82 .عقو ، برعلا ناسل7

قباسلا8

قباسلا9

(11)

159

3

:نوقي ايونعم نوكي دقو ايةةةةسح َب َةةةةس هَّنو ِعوُقُولا َنم ْوأ ًىنْعَم ِرْموا يف وأ ًا ّةةةةس ِح ِباَتِكلا يف ريِثْأت ُهَّنو ًاعيق ْوَت اذا َيِّم ُةةةةسف"

ل

"هِعاقيإ ىَنْعمب اذك ُعيِق ْوَتف ِباتِكلا يف ِبوُتْكَملا َكلذل عاقيإ ُهَّنو وأ ِروُكْذَملا ِرْموا ِعوُقُول

( )10

. ا هنم ردحنا دق لطةصملا نوكي نأ نكمي ىرخأ يناعم كانا نأ لاإ ىلاعت هلوق يف "لجو" ىنعمك

ُن ْوَقْلا َعَق َو اَذِإ َو"

ْمُهَل اَنْج َرْخَأ ْمِهْيَلَع

"ًةَّباَد

( )11

.نامعلاو اارزولاو اافلفلاك مهتملك لجت نمع ردةةةةةةصي ام ابلاا عيقوتلاف ، عيقوتلا نإ" غيق امك

اذك عيقوتف ،للطلا وأ باطفلا يف بوتكملا ايشلا عاقيإ هنو وأ ،هنمضت يذلا رموا عوقو يف لبس هنو عوقولا نم قتشم

"هعاقيإ ىنعمب

( )12

.

• عيقوتلا ا :احلاطص

نبا نوقي نودلخ : عيقوتلا فيرعت يف "

يف ناطلةةةةةةسلا يدي نيب لتاكلا سلجي نأ واو ،عيقوتلا ةباتكلا ططُخ نمو

ُيو ،هلةةةصفو همكح سلاجم َو ِّق

ُع ،هغلبأو فل زجوأب ناطلةةةسلا نم ةاقلتم ،اهيف غةةةصفلاو اهماكحأ هيلإ ةعوفرملا صةةةصقلا ىلع

ُملا جاتحيو ،ةةصقلا لحاةص ديب نوكي غجةس يف اهلاثم ىلع لتاكلا وذحي نأ امإو ،كلذك ردةصت نأ امإف َو ِّق

نم ةةضراع ىلإ ع

هعيقوت اهب ميقتسي ةالابلا

"

( )13

.

قوتلا نأ نودلخ نبا فيرعت نم مهفيو دقف تاعيقوتلا عقاو هفلافي صيةةصفتلا اذاو نيطلاةةسلاب صاخ رمأ يا تاعي

.نامعلاو اارزولا تاعيقوت كلذك ترثك اهب ميقتةةةسي ةيالاب تاردق هل نوكي نأ عقوي نمل طرتةةةشاو ةالابلاو زاجيلإا اهل طرتةةةشي هنأ هفيرعت نم كلذك مهفيو

يقوتلا ةعيبطل نودلخ نبا نم ةديج ةينف ةظحلام هذاو هرمأ .تاع

روموا يف تابتاكملاو تايلاولا رمأ نم لتاكلا هدمتعي امب صةةةصقلاو عاقرلا ىلع ةباتكلا" هنأب يدنةةةشقلقلا هفرعو ةيلاولاو عطقلاو غةةصولاو عنملاو للاطلإا غيبةةس وا ذإ غيفح لةةصنمو غيلج رمأ واو ملاظملا يف ثدحتلاو ةكلمملاب ةقلعتملا

و تامهملا روموا نم كلذ ريا ىلإ نزعلاو

"ةينسلا تاقلعتملا

( )14

.

فرع نممو ه فيةةةض يقوةةةش نيثدحملا نم َت ،ةغيلب ةزجوم تارابع" ناق

َع َّو َد ِّقوي نأ مه ارزوو سرفلا كولم اهب اوع

لا يف دارفوا تاملظت نم مهيلإ مدقي ام ىلع ينب اافلخ مااكاحو ،مااواكةةةةةشو ةيعر

لا

"عينةةةةةصلا اذا يف مه ارزوو سابع

( )15

،

ةر اد عسوي فيرعتلا اذاو ُي فيرعتلا اذا نأ لاإ اارزولا غمشتل نيطلاسلا ىلع نودلخ نبا اارصق يتلا نيعقوملا

ِج ْر ُع غصأ

يو سرفلا ىلإ عيقوتلا ىر

يلقتك يسابعلا رصعلا يف لاإ رهظت مل تاعيقوتلا نأ .دعب اميف هشقاننس ام واو سرفلل د

دقو ملأ رمع راتفم دمحأ ناك تاعيقوتلا نف نأ ىلإ هفيرعت يف

يف رادزا هنكل يةةةةةةسابعلا رةةةةةةصعلا غبق ادوجوم

:ناقف يسابعلا رصعلا

"ّيسابعلا رصعلا يف تاعيقوتلا ّنَف رادزاو هيف يأَّرلا ديفي امب ةقيثو وأ باتك ىلع غييذت"

( )16

.

الامإ هيلمي وأ هةةةةةةسفن مكاحلا هبتكي ،ليقعت وأ قيلعت وأ يأر نع ةرابع" هنأب نيمأ دمحأ هفرعو -

للاغلا وا اذاو -

لع ةلاولا نم هوتل دراو ديرب وأ رابخأ وأ ،ملاظمو ىواكش نمو ةلودلا نوؤش نم هيلع ضرعي ام ىلع اقيلعت ناويدلا لتاك ى

"دلابلا ااحنأ فلتفم يف

( )17

.

: ايناث ةيخيرات ةرظن نف تاعيقوتلاف لايلق لاإ ةباتكلاب مهملع مدعل كلذو ةيلااجلا يف برعلا دنع ةفورعم تاعيقوتلا نكت مل : م

ةباتكلاب طبتر

ةةةةسو ىدل احاتم نكي مل رمأ واو اهتلوه نكت ملو ةيهفةةةةش انونف تناك نييلااجلا دنع ةيبدوا نونفلا نأ امك ،ةيلااجلا يف برعلا

.ةيباتك ايجم عمو ناك ملاةةةسلإا نأ اهنم بابةةةسو رةةةصعلا اذا تايادب يف تاعيقوتلا رهظت مل ملاةةةسلإا

يف نكي ملو هتايادب

ةعساو تايلاو كانا فارطوا ةيمارتمو

ل نيب ةيمسرلا غ اسرلا ندابت متي اه

نيبو نكت مل امك ةلودلا زكرم ةباتكلا

م يف ةرشتن

.رصعلا اذا تايادب

.عقو ةدام سورعلا جات10

غمنلا ةروس11

.82 ةفاقثلا راد ،رضخوا دمحم ، يجح دمحم :قيقحت ،مكحلاو ناثموا يف مكوا راز ،يسويلا نسحلا12

– ىلووا ةعبطلا ،برغملا .م1981

نودلخ نب ةمدقم13

/1 .334

،اشنلإا ةعانص يف ىشعوا بص ،يدنشقلقلا يلع نب دمحأ14

/1 ركفلا راد ،غيوط يلع فسوي قيقحت ،145 –

شمد ،ىلووا ةعبطلا ،ق .م1987

ص ،نووا يسابعلا رصعلا ،فيض يقوش15

.ةيناثلا ةعبطلا ، ةرااقلاب فراعملا راد ،489

ىلووا ةعبطلا ، ةرااقلا ،لتكلا ملاع ،عقو ةدام ،ةرصاعملا ةيبرعلا ةغللا مجعم ،رمع راتفم دمحأ16

.م2008

،ملاسلإا ىحض ،نيمأ دمحأ17

/1 ،رصم ةضهن ةبتكم ،187 ،ةسداسلا ةعبطلا ةرااقلا

.م1961

(12)

160

4

لاولا نوكتو ةلودلا عاستا دعبو

،اافلفلا تايلوؤسم اهعم عستا تاي غكشب ةفيلفلاو ةلاولا نيب تلاسارملا ترهظو

عةةةساو روهظ كلذ قفاو دقو ،تاعيقوتلا ترهظ ةلاولا تلاةةةسارم ىلع ةلةةةصفم غ اةةةسرب درلا نع اافلفلا تقو قيةةةض عمو

،ااراةةةشتنا ةيادبو ةباتكلا

،ةلودلل ةيمةةةسرلا نيواودلا روهظو و

" نإ غيق لتك ام يبرعلا بدوا قيرات يف عيقوت نم رثأ ام مدقأ

قيدةةصلا ركب وبأ هب –

هنع الله يةةضر –

نب دلاخ ىلإ ديلولا

– هنع الله يةةضر –

ندنجلا ةمود نم اًباطخ قيدةةصلل هعب امنيح

ةايحلا كل ْلاوت توملا نم ندأ :ركب وبأ هيلإ عقوف ،ودعلا رمأ يف هرمأ للطي

"

( )18

. ام اذاو فلافي هيلإ لاذ ام يقوةةةةةةش

نم مهيلإ مدقي ام ىلع اهب اوعقوي نأ مه ارزوو سرفلا كولم دوعت ،ةغيلب ةزجوم تارابع" تاعيقوتلا نإ نوقي ذإ فيةةةةةةض ةيعرلا يف دارفوا تاملظت لا ينب اافلخ مااكاحو ،مااواكشو

"عينصلا اذا يف مه ارزوو سابع

( )19

، اافلفلا نمز يف رهظ دقف

ةعباتم اننكميو ،اعيمج نيدشارلا تلا

اافلفلا اهبتك يتلا تاعيقو برعلا رثنلا رداصم يف نيدشارلا

ي

( )20

.

فسوي نب جاجحلاك مهلامعو مه ارزو كلذكو اعيمج نويوموا اافلفلا اهمدفتساف يوموا رصعلا يف رثكأ تاعيقوتلا تعستا .يفقثلا ف ةيسابعلا ةلودلا مايق عمو مل

احصأ نيبو اارزولاو اافلفلا نيب ةقلغم تاعيقوتلا دعت تراص امنإو ىواكشلا ب

ارمأ

ىعسيو لعشلا اهب متهي ايبعش نأ يور دقف اهتالابب عاتمتسلال ةلودلا ناجر نم ريااشملا تاعيقوت نم ةفسن ىلع نوصحلل

اهتاالاب سردتو قسنت تناك رفعج تاعيقوت

( )21

، هتمدقم يف نودلخ نبا هاور ام واو

( )22

اهيف مدفتسي ةيرادإ ةرورض غثمت نلآا اهنأ لاإ هتسسؤم يف نوئسم غك اهمدفتسيف تعستا دقف اذا انموي ىتح ناحلا كلذكو. ةغل ةينوناق ةيرادإ .ةيبدأ ريا ةدماج

.غبق نم ةمولعم ةرركتم للاوق ىلع دمتعت

: اثلاث :باطخلا رصانعو عيقوتلا

• ثابلا ُملا ةفيلفلا واو : َو ِّق

ُع ف رهظيف ةيوغللا ةيحانلا نم عيقوتلا بولةةةةةةسأ ةعيبط ىلع رثؤي عبطلاب اذاو ي

عيقوتلا

هفصوب عقوملا ةوق .)ةفيلفلا( ةلودلا يف ةطلس ىلعأ

• : يقلتملا هل ُعَّق َوُملا واو اطخو ،سانلا ةماع نم اةةةةةصفةةةةةش وأ ايلاو وأ لاماع نوكي دق كلذ

ريغتي عقوملا غبق نم هب

.هتجرد لسحب

• : ةليسولا اهعاطقنا مدعو اهقايسب اهطابترا نمضي اهيلع ةفيلفلا عيقوتو هل عقوملا ةلاسر اهيف ااج يتلا ةقرولا ياو

.هببسب اقفرم عيقوتلا نوكيف .هنع

• : قايسلا اهيلع دري ةلاسر يف يتأي يذلا )...ههباشي ام وأ للطلا( صنلا ام اد واو عيقوتلل ارربم يطعي يذلا واو

.عيقوتب ةفيلفلا :تاعيقوتلا يف زاجيلإا ةمس : اعبار كلذو زاجيلإا يا تاعيقوتلا يف ةيالاب ةمس ماأ نإ ةدعل دوعي زاجيلإا

بابسو :

ةقباس ةصقب عيقوتلا طابترا • عيقوتلا يف ةدوجوملا يناعملا وأ ماكحوا حرشل يفكت ةصقلا هذاو

.

عيقوتلا ناكم قيض • ىلإ تلصو يتلا ةلاسرلا يف نوكي امنإو ةلقتسم ةقرو يف ابلاا نوكي لا عيقوتلا نإف

.ملاكلا يف بانطلإل يفكت لا ةحاسم ياو ةقرولا يف غراف ناكم يأ ىلع درلاب ةفيلفلا موقيو ةفيلفلا

• تايلواييسم ةرثرو ةفيلخلا اقو قيييض ل ريثكلا تقولا نم هيدل سيل ةفيلخ نع رداةةص انا عيقوتلاف ،

ي حرةةش

غيطيل وأ رماوأ ىلع يوطنت يتلا تاعيقوتلا يف ىتحو . ماكحأ وأ

بلاا يتأت اهنإف اهببةةةةةةس نايب ىلإ جاتحت ا

ص ،نييبتلاو نايبلا ،رحب نب ورمع نامثع وبأ18

لعص راد ،يوطع يزوف :قيقحت ،471 –

،ىلووا ةعبطلا ،توريب .م1968

ص ،نووا يسابعلا رصعلا ،فيض يقوش19

.489

ةحفص يوموا رصعلا يناثلا ازجلا "برعلا غ اسر ةرهمج" هباتك يف اارداصم نم اهعمجب توفص يكذ دمحأ ماق20

ةبتكملا ،اادعب امو491

.توريب ،ةيملعلا ص ، باتكلاو اارزولا باتك ، يرايشهجلا سودبع نب دمحم الله دبع وبأ21

لش يفحلا دبع ،يرايبلإا ميااربإ ، اقسلا ىفطصم / ت ،204

،يب .م1938 ىلووا ةعبطلا

ص ،نودلخ نبا ةمدقم ،نودلخ نب دمحم نب نمحرلا دبع ،رانيدب اهنم ةصق غك عابت تناك اهنأ نودلخ نبا ناق22

،توريب ،ةيرصعلا ةبتكملا ،227

.م2005

(13)

161

5

"غقتساف ترثع" ةنيدملا لحاصل كلملا دبع نب ديزي عيقوتك ادج ةزجوم

( )23

"غقتسا" ةدحاو ةملك مكحلاف ،

."ترثع" ةدحاو ةملك رربملاو

• يوقلا ريبعتلا يف ةعاربلا راهظإ يذلا

عم تاعيقوتلا هذا نإف ،ظافلوا نم غيلق يف ةفثكم يناعم غمحي

عيقوتلا نومضم نع ربعن نأ اندرأ ول اننإف .دصقلا حوضو عم .ةريثك ناعمب غمحت اهنإف ديدشلا اازاجيإ .زجوملا عيقوتلا ريثأت عيضي امك ملاكلا نم اريبك ازيح ذخو انتارابعب

• زاجنلإا ةعرس ةلجاعلا روملأا يف

: غعلو دوعي تاعيقوتلا يعاود نم ريثكف تاعيقوتلا فاداأ ماأ نم اذا

دبع نب رمع عيقوت غثمك هقح ىلع نوةةةصحلل فهلتم مولظملا نو ةعرةةةسب ةفيلفلا اهيف مكحيو ملاظم ىلإ

"كمامأ ندعلا" ملظتم ةصق يف زيزعلا

( )24

عيقوتلا يف ةمدفتةةةةةسملا ةيبولةةةةةسوا تاودوا يف ةريبك تاريثأت زاجيلإا ةمةةةةةسلو. يف ةيالابلا تاودوا غيلحت يف ىرنةةةةةس امك

.ةراعتسلااب هنم لادب ةناعتسلااو هيبشتلا ةلق غثمك تاعيقوتلا تاعيقوتلل ةيعانقلإا ةمسلا : اسماخ وأ ارمأ نوكي دق نومةةةضم نم عيقوتلا هلمحي امل نااربلاو ةجحلا ىلع م اقلا عانقلإا تاعيقوتلا تامةةةس زربأ نم نإ

رموا اذا نأ لاإ ايهن .غيلد نم هيوقي امل جاتحي يهنلا وأ

طاقنلا يف هثحبنةةس ام واو ةيقلاخأ ريياعم ىلإ دانتةةسا وأ ةيعرةةش ةلدأ وأ ةيقطنم تاودأ نم ةيعانقلإا ةلدوا عونتتو :ةيلاتلا

• ةيقطنملا تاودلأا بأ نب ةيواعم عيقوت كلذ نمف :

ي ةعيبر هنم للط دقف يعوبريلا غهةةةس نب ةعيبرل نايفةةةس

يف هنيعي نأ يف ةرصبلا مأ ةرصبلا يف كرادأ" ةيواعم هيلإ عقوف عذج فلأ رشع ينثاب ةرصبلاب هراد اانب

"كراد

( )25

حت ىلإ ةيواعم دمع اناو غيلدلاب لاإ ضفرلا غبقتي نأ نكمي لا ةعيبر نإف اناو ، ةعيبر كير

يذلا غا" هلأسي هنأكو ايلقع م يف ركفيو هبلط عجاري نأ هنم للطي هنأكو "!!؟يقطنم للطت

قطنم ىد .هتي

ف هعةةةشوا نبا ةوق هيلإ جاجحلا اكةةةش ذإ فةةةسوي نب جاجحلا ىلع ناورم نب كلملا دبع در كلذ غثمو عقو

قرُفبو يوق كفعةةةةةةضب" ةفيلفلا هيلإ ك

ط

"عل

( )26

ذإ تلاباقملا ىلع م اقلا يلقعلا رربملا مدق ةفيلفلا نإف

ا ميدقت يف يقطنم بولةةسأ اذاو فرط ىوقي عارةةصلا يف فرط فعةةضي امدنع ىوقي دةةضلا نإ ذإ غيلدل

.هدض فعضب

• ةيعرش ةلدأ ىلإ دانتسلاا : اهنم فاداأ ةدع ةفيلفلل ققحي اذاو :

o غب هاوا نم هماكحأ يف قلطني لا ذإ هفقوم يوقتو هعم ةعيرةةةةةةشلا نأ ربتعي كلذبف :هفقوم ةيوقت

دبع نب رمع عيقوت هنمو ،ةلودلا هذا ةلظم تحت ذيعي نم غك اهيةةةةةةضتري يتلا ةعيرةةةةةةشلا نم

"كنيبو ينيب الله باتك" غتاق غجر ةعقر ىلع زيزعلا

( )27

ىلإ كلملا دبع نب ماةةةةشا عيقوت هلثمو ،

غتقب الله ىلإ برقتو ،رانلا بلاك يف كفيةةةةةةس عةةةةةةض" جراوفلا ناتق هنم للطي لارعلاب هلماع

"رافكلا

( )28

.رانلا بلاك مهنأب مهلاتقب همكحل يعرشلا رربملا مدقي اناو ،

o و هل عقوملا معازم ضحد عقوملا ةفيلفلا دمعي اناو :نوقي اميف يعرةةةةةةشلا لاطنلا نع هجارخإ

ةفيلفلا ىلإ غسرأ ملسم نب ةبيتق نأ كلذ غثمو ،هيوقت ةيعرش ةفص يأ نم هل عقوملا ةيرعت ىلإ َعلاو" ناميلةس عقوف علفلاب هددهتي كلملا دبع نب ناميلةس ِقا

َب ُة ِل ْل ُم َّت ِق َني

"

( )29

َو" هيلإ اةضيأ عقوو ، ِإ

ْن

ْص َت ِب ُر َو او َت َّت َي لا او ُق ُض ر ْم ُك َك ْي ُد ْم ُا َش ْي ًئ

"ا

( )30

نأ نايب ىلع دمتعا ةفيلفلا نأ ىرن نيدااشلا يفو ،

َعلا" نووا يفف أطخ ىلع هل عقوملا ِقا

َب ُة ُملل َّت ِق َني نلو مهنم سيل ةبيتق نأ ىلإ كلذب ملي واو "

ج ،ديرفلا دقعلا ،يسلدنوا هبر دبع نب دمحم نب دمحأ23

/4 ىلووا ةعبطلا ،توريب ةيملعلا لتكلا راد ،ينيحرتلا ديجملا دبع قيقحت ،291 .م1983

ديرفلا دقعلا24

/4 سلا ماقم انهف "هيوبأ نيب وا" اهباتك يف عقوف غجرب ةاصو يف دايز ىلإ تبتك ةش اع ةديسلا نأ يور ام كلذ غثمو ،291 ي

ةش اع ةد

اهيلع ذإ )نوكيس ام رابتعا هتقلاع( غسرملا زاجملا مادفتساب غصح دق اارمأ نأكف ميركلا اهبلطل ةباجتسلاا ةعرس اهل رهظي نأ هيلع يتلا أ

ربتعت ن

.ذيفنتلا ةعرس ىلع ةللادلل ذفن دق اارمأ نأ ديرفلا دقعلا25

/4 .288

/4 289

/4 .291

قباسلا28

/4 .292 ةيلآا صصقلا ةروس يف تدرو29

ديرفلا دقعلا يف عيقوتلاو .فطعلاب "نيقتملل ةبقاعلاو"83 /4

.290

ةيلآا دوا ةروس30

ديرفلا دقعلا يف عيقوتلاو ،31 /4

.290

(14)

162

6

نأو ديك وذ ةبيتق نأ ىلإ ريةةشي يناثلا يفو ،ةبقاعلا هل نوكت ةةص وا ةفيلفلا

يلعو قحلا لحا نأ ه

ف نذإ ،ربصي اقح هل لجوت ةيعرش ةفص يأ نم هل عقوملا ةيرعت ىلإ دمع نيعيقوتلا يف ةفيلفلا

.ةوق هل يطعت وأ o ةعقر يف كلملا دبع نب ماةةةةةةةشا عيقوت كلذ ناثمو :يعرةةةةةةشلا هليلد قيرط نع مكحلاب يملتلا

"باتكلا كدحب نزن" دحلا همزل سوبحم

( )31

وتلا اذهف ، ذفنيةةةةةةس هنأب دحلا واو مكحلا ىلإ مل عيق

نأ ةفيلفلل فيكف دحلا اذهب ارمآ نزن نآرقلا نأ واو هليلد ركذ غب ةحارةةةةةةص ركذي مل اذا نكلو هنع وفعيو باتكلا فلافي

!؟

• ةيقلاخأ ريياعم ىلإ دانتسلاا هعشوا نبا باتك يف عقو ناورم نب كلملا دبع نأ هنمو :

: }غمرلا رحب{

اقس نوجري فيك يط

امدعب علصو ليشم سأرلا غمش

( )32

ي يقلاخأ رايعم ىلع ةفيلفلا دنتةةةسي اناو نعاطلا ااذيإ واو هيدعت سانلا هرك

عقوملا درجي انا واو ،نةةةسلا يف

.قيشلا مارتحا مزلتست يتلا ةاورملا نم ايلاخ هربتعيو ،هلمعل يقلاخأ ااطا يأ نم هل

اسداس : تاعيقوتلا تاعوضوم تلا تاعوضوم تعونت تاعوضوملا يف ددعتلا كلذو ،ةيقلاخأو ةيعامتجاو ةيسايسو ةينيد تاعوضوم نيب تاعيقو

.عقوملا ىلإ ةيتلآا غ اسرلا ددعتب طبتري فطعتةةةسا نيةةةسوبحملا دحأ نأ كلذ ناثمو ةبوتلا ىلإ هل عقوملا ةوعد غثمك اميق دجن ةينيدلا تاعيقوتلا ديعةةةص ىلعف

،هنع جارفلإا يف زيزعلا دبع نب رمع

"ْقَلْطُت ْلُت" هل زيزعلا دبع نب رمع عقوف

( )33

نةةةةةةصح اانب زيزعلا دبع نب رمع نم نامعلا دحأ للط دقف اينيد اعيقوت ةفيلفلا عقوي دق ةيبرحلا روموا يف ىتحو.

"الله ىوقتب كسفنو اهنصح" زيزعلا دبع نب رمع هل عقوف

( )34

.

دب عقوي ةفيلفلا نإف ل اصملا نم سانلا ليصي اميف كلذكو دبع نب ماشا غماع لتك دقف رافغتسلاا ىلإ سانلا ةوع

"رافغتسلااب مارم" كلملا دبع نب ماشا هيلإ عقوف هدلب يف راطموا ةلقب هربفي كلملا

( )35

.

فيرشلا يوبنلا هيدحلا وأ نآرقلا نم سابتقلاا اينيد انومضم غمحت يتلا تاعيقوتلا يف رثكيو وت اهنمو

نب رمع عيق

يدع ىلإ زيزعلا دبع أ يف ةأطرأ نب

م

"الله ىلإ هيف نوعجرت اموي اوقتاو" هيلع هبتاع ر

( )36

نم ركبملا تقولا اذا يف ةيملاسلإا ةلودلا ةسايس يف ريبك ريثأت تاعيقوتلا هذهل ناك دقف يسايسلا ديعصلا ىلع امأ. نولمي وأ مهةةةسفنأب انايحأ نوبيجي اافلفلا ناكو ةيموكحلا نيواودلا ةأةةةشن دعب ةةةةصاخو اهميظنت لع لةةةسانملا درلاب مهباتك

ام ى

.جرافلا نم مأ غخادلا نم ااوس ةيسايس غ اسر نم مهيتأي كلذلو تقولا قيض مار ةوق يف ةلودلا رومأ ةرادإ ىلع هتردقو ةفيلفلا ةيصفش ةوق رهظت ةيسايسلا تاعيقوتلا نإ

ا تااج ام اريثك امك ةياغلل ةرصتفم تاعيقوتلا هذ

.ايالاب اهليلحت دنع رهظي

ا نإ ةفيلفل ُي ِه ْظ ُر هانعضو نمو ،عفترا هانعفر نم : نامزلا نحن" ةيواعم عيقوت كلذ نمف ةيسايسلا هتوق هتاعيقوت يف

"عضتا

( )37

َت كلذلو . ْح ِم ُغ اهنمف ام فقوم نع هل عقوملا عجارتيل ةفيلفلا ةوق ىدم رهظي هل عقوملل ايوق اديدهت انايحأ تاعيقوتلا

ةعيبلا يف ئطابتي هنأ هغلب دقو دمحم نب ناورم ىلإ كلملا دبع نب ديلولا نب ديزي عيقوت لاجر مدقت كارأ" هيلإ عقوف

رخؤتو

"تئش امهيأ ىلع دمتعاف اذا يباتك كاتأ نإف ،ىرخأ

( )38

دعب ةعيبلا يف ئطابت اذإ هيلجر ىدحإ عطقيس هنأب يرص ديدهت اذاو

.هيلإ ةفيلفلا عيقوت غةةصي نأ ملا دبع نب ماةةشا ةفيلفلا ديدهت هلثمو

كمامإو الله فخ" رايةةس نب غهةةسل كل كذخأي هنإف ،

نوأ دنع

/4 .292

/4 .289

/4 .291

قباسلا34

/4 .290

قباسلا35

/4 .292 ةيلآا ةرقبلا ةروس36

ديرفلا دقعلا يف عيقوتلاو ،281 /4

.290

ص ،ةرضاحملاو غيثمتلا ،يبلاعثلا روصنم وبأ غيعامسإ نب دمحم نب كلملا دبع37

،باتكلل ةيبرعلا رادلا ،ولحلا دمحم حاتفلا دبع قيقحت ،133

،ةيناثلا :ةعبطلا .م1981

/4 .292

(15)

163

7

"ةلز

( )39

. ناةةةةةةسارخ يلاو ىلإ عيقوت يف ديدهت كلملا دبع نب ديلولا نب ديزي ةفيلفللو و ،م ان هنع تنأ رمأ مجن" هيف نوقي

ام .⁾⁴⁰⁽"!!ملاسب ينم لاو هنم كارأ

رارق ةفيلفلا ديؤي ام اريثكو ا

نمو ةيقادةةصم لةةستكتف ةعيرةةشلا غبق نم ةديؤم اهنأ تبثيل ةينيدلا ةلدواب ةيةةسايةةسلا هت

يف عقوف ،ةرحلا غاأب عنةةص يذلاب ةيواعم نب ديزي ىلإ لتك يرملا ةبقع نب ملةةسم نأ كلذ ا ىلع سأت لاف" :هباتك غفةةسأ

موقل

"نيقسافلا

( )41

، .نوقساف موق مهنو مهباقعو مهتاداعم نم هفقوم ةحص ىلع ميركلا نآرقلاب دهشتسي انا وهف

تاعيقوتلا هذا نم ريثك تبحاةةةةص يتلا تابرطةةةةضلاا سكعي

ةلودلا َج ةيوموا َاا َّر بازحوا نيب ةرركتملا بورحلا

يف كلذ غثم رهظيو اهترةةةصاع يتلا هعةةةشوا نبا ةوقب هربفي ناورم نب كلملا دبع ةفيلفلا ىلإ غةةةسرأ امدنع جاجحلا ةةةةصق

يوق كفعةةةضب" ةفيلفلا هيلإ عقوف علط كقرُفبو

"

( )42

ةغل ةيةةةسايةةةسلا تاعيقوتلا يف ةفيلفلا مدفتةةةسي دق فورظلا هذا غثم يفو

يف وأ مهلامعأ يف ااطخأ نم مهنم ردةةصي امل هلامع نم ةيرفةةسلا يف ةدحلا ةديدةةش مهبورح

تابرطةةضلاا هذا غظ يف غثمف

"رااس انأو م ان تنأو ، برطضم رموا" ةريبا نبا ىلإ دمحم نب ناورم عيقوت كلذ

( )43

.

،مهنع ةب اا نكت مل ةيقلاخواو ةيناسنلإا روموا نأ لاإ نويوموا اافلفلا اهعقو يتلا ةيسايسلا تاعيقوتلا ةرثك مار إ ةفيلفلا ةوق رااظم نم رخآ رهظم اذاو ميقلا نمف ،عيقوتلل ةزجانلا ةوقلا رهظت اناو ،روموا هذهل ةعيرةةس هتباجتةةسا نوكت اذ

"كمامأ ندعلا" زيزعلا دبع نب رمع عقو ملظتم ةةةةةةصق يفف ندعلا عيقوتلا يف اهفلأن يتلا ةيقلاخواو ةيناةةةةةسنلإا

( )44

يف عقوو ،

"كتملظ دقف هنم كفصنأ مل نإ" هنبا نم ملظت غجر ةعقر

( )45

.

اس عب : ا مهأ ةيغلابلا ناوللأا :تاعيقوتلا يف ةلاعفلا

:نيمضتلاو سابتقلاا 1.

ةةةةةةةسابتقلاا ةيماأ غثمتت تا

نيمةةةةةةضتلاو تا

اهنوك يف ججح ا ةزااج ،عقوملا اهمدفتةةةةةةسي نوقي

يرمعلا دمحم

نع . ⁾⁴⁶⁽"اارتاوتو اهيلع سانلا ةقداةةصم نمو ااردةةصم نم اهتوق لةةستكت ةزااج ججح يا" تانيمةةضتلاو تاةةسابتقلاا ةةةصاخ

سابتقلاا و يذللا هيدحلاو نآرقلا نم نوكي هن غمعي هنأ تابثإ ىلإ ام اد عقوملا ىعةةسيو ،عيمجلا ىلع ةةةسدقم ةطلةةس نلاثمي ن

.امهقفو هنأ يأ احيرةةةص اةةةسابتقا سابتقلاا نوكي دق هيف فرةةةصتي نأ نود امات فللا غقني

اةةةسابتقا نوكي دق وأ ب

غثمك ىنعملا

ةفيلفلا عيقوت لا كدحب نزن"

"باتك

( )47

.

:يلي ام تاعيقوتلا يف نيمضتلاو سابتقلاا د اوف نمو

• ينيد ااطا يأ نم يقلتملا ةيرعت يقلاخأ وأ

: هلاثمو ملا دبع عيقوت :هعةةةةةةشوا نبا باتك يف ناورم نب كل

ب{

رح

}غيوطلا َف َم

َب ا َم ُنا ْن َأ َع ْس َِو ى ْج َر ُب َع َم ْظ ُه ِح َف َو ا ًظا َي ْن ِو ِم ي َس ْن َف ِت ِه َاا َك ِر ْس ي

( )48

هعشوا نبا غعف نإ ذإ

، قفو .هبحاص ةاافس ىلع نديو غب للاخوا نم ولفي ،ةفيلفلا هنمض يذلا يرعشلا تيبلا

• :ةهباةةةشملا فقاوملا ااعدتةةةسا تاةةةسبلام هعم غمحي انا نيمةةةضتلا نإ ذإ اهتباتك نكمي ناك ةريثك تاملك رفوي كلذو

نأ هل عقوملا ىلع ذإ ةنمضملا ةعقاولا وأ صنلا تاقايسو مل نكميو ،ةنمضملا ةعقاولا وأ صنلا تاقايس غك ركذتي

لا" هباتك يف عقوف ،ةفوكلا غاأ ةعاط اوةةةةةةسب هربفي ةأطرأ نب يدع باتك ىلع زيزعلا دبع نب رمع عيقوت يف كلذ

"ايضرم امامإ ناكو ايلع نذخ نم ةعاط للطت

( )49

ةيفيراتلا عقاولا كلت غك تاسبلام ركذتي نأ نذإ ةأطرأ ىلع نإف

فيل ههجو الله مرك ىلع ماملإا واو هنم ريخ وا نمل اولثتمي مل مهنإف لعص رمأ مهتعاط رمأ نأب ةيمتح ةجيتنب جر .

هنع الله يضر ةيواعم عيقوت هلثمو ذع" ةيواعم عقوف ف اطلا يف لاام هعطقي نأ هلأسي رماع نب الله دبع باتك يف

قباسلا39

/4 .292

.هسفن40

ةيلآا ةد املا ةروس41

.26

/4 .289

هسفن43

/4 .293

دقعلا44

/4 .291

.هسفن45

ص ،يعانقلإا باطفلا ةالاب ،يرمعلا دمحم46

.90

/4 .292

دقعلا48

/4 .289

دقعلا49

/4 .291

Balıkesir Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi

Balıkesir Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi

Cilt: 3

Sayı: 1

Haziran 2017

[ BAÜİFD ]

Journal of Balıkesir University Faculty of Theology

Volume: 3

Issue: 1

June 2017

Bilim Danışma Kurulu / Scientific Advisory Board

İçindekiler

Contents

1

Editörden / Edıtor’s Note

Balıkesir Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi’nin bu beşinci (2017, 3/1) sayısında da Teoloji alanındaki farklı bilim dallarına ait birbirinden değerli aka- demik ürünleri siz değerli okuyucularımızın hizmetine sunmaya çalıştık.

Bu ilgili sayımızda, her bir akademik ürünün kendi alanında oluşan ulusla- rarası ve ulusal literatürüne önemli katkılar sağlayacağını umduğumuz beş telif makale ve bir kitap tanıtımı olmak üzere toplamda altı (n=6) akademik ürün yer almaktadır.

Yukarıda sözü edilen bu akademik ürünlerden ilk olarak tefsir bilim dalında

İkinci olarak yine tefsir bilim dalında tefsir uzmanı Hüseyin Yaşar’ın “İstan-

bul’un Fethinin Avrupa’daki Kur’an Araştırmalarına Etkisi: Nikolaus Von Kues

Örneği” başlıklı makalesi yer almaktadır. İstanbul’un fethinin Batı Hristiyanlı-

2

Öte yandan yine Tefsir bilim dalında “Kur’an ve Sünnetteki Değerler Sistemi

Perspektifinden Tâlim ve Terbiye Metodunun Analizi” konusunu ele alan dör-

düncü makale, bir tefsir uzmanı olan Abdullah Bayram tarafından kaleme alın-

mıştır. Klasik usul tâlim ve terbiye metodunun din öğretimi ve eğitimindeki

verimlilik ve motivasyon dinamikleri açısından analizinin yapıldığı makalede,

3

din öğretimindeki yeni /yenilenmiş yöntem arayışlarına katkılarının Kur’an ve Sünnetteki değerler sistemi ve eğitimi perspektifinden analizi amaçlanmıştır.

Son olarak Arap dili ve ebediyatı bilim dalında “Emevî Halifelerinde Tevki‘

Ayrıca dergimizin kitap tanıtımı bölümünde din eğitimi bilim dalında aka- demik çalışmalar yapan genç akademisyen Süleyman GÜMÜŞ’ün Muhammed Âbid el-Câbiri’nin ‘Arap Ahlaki Aklı’ isimli kitap tanıtımına yer verilmiştir.

Altıncı sayımızda buluşmak ümidiyle efendim…

Doç. Dr. Mustafa KOÇ

Editör

157

1

– [ Arap Dili ve Belagatı ] – لا نف تاعيقوت دنع

نييوملأا ءافلخلا

ينغلا دبع دمحأ يدمح مصاع .د

Asem H. A. ABDELGHANY

ÖZET

Emevî Halifelerinde Tevki‘ Sanatı

ABSTRACT

The signed letters of the Umayyad Caliphs

Asem H. A. ABDELGHANY ÖZET

Emevî Halifelerinde Tevki‘ Sanatı

ABSTRACT

The signed letters of the Umayyad Caliphs

Prose.

[ Arap Dili ve Belagatı ]

EMEVÎ HALİFELERİNDE TEVKİ‘ SANATI

1

– [ Arap Dili ve Belagatı ] – لا نف تاعيقوت دنع

نييوملأا ءافلخلا

ينغلا دبع دمحأ يدمح مصاع .د

Asem H. A. ABDELGHANY

ÖZET

Emevî Halifelerinde Tevki‘ Sanatı

ABSTRACT

The signed letters of the Umayyad Caliphs

158

159

160

161

162

163