YAŞAM KÜLTÜRÜ OLARAK TİYATRO

(1)

YAŞAM KÜLTÜRÜ OLARAK TİYATRO

TÜRK TİYATROSU

(2)

Dram sanatı

• Tiyatroyu tanımak ve tanımlamak için, tiyatronun da içinde yer

aldığı dram sanatını tanımalıyız ve adım adım tiyatroyu anlamalıyız.

• Dram sanatının bir tanımını yapmak kolay değildir. Dram

sanatının tanımını yapmanın, bu sanat üzerinde bazı genellemelere gitmenin ve bazı özel belirlemeler yapmanın güçlüklerinden biri de dram sanatının kendisinden kaynaklanmaktadır (Erkek, 2013).

12/17/2021Dr. Pınar KIZILHAN

2

(3)

• Dram sanatı çok yaygın bir sanattır. Tiyatrodan sinemaya, operadan baleye,

çizgi filmden radyo oyununa, kukla oyunundan dramatik danslara, video kliplerden dramatik reklamlara kadar uzanır.

• Dram sanatının tarihi bin yıllara dayanır. Homo Sapiens (düşünür insan),

Homo Faber (araç yapan insan) olarak tanımlanmanın yanı sıra, J. Huizinga tarafından Homo Ludens (oyun oynayan insan, oyuncu insan) olarak da tarif edilen insanın dünya üzerindeki serüveni kadar eskidir.

• Aynı kalan özelliklerine rağmen ülkeden ülkeye, kültürden kültüre göre

farklılıklar gösterir. Bunda dram sanatının seyircisiyle bütünleşen, ancak seyirciyle buluştuğunda varolan bir sanat olması da rol oynamaktadır. Roma Dönemindeki mimler, İran’daki Taziyeler. Başka ülkelerdeki dram biçimlerinin

3

(4)

Prof. Dr. Metin And

Prof. Dr. Metin And Geleneksel Türk tiyatrosu üzerine yaptığı

araştırmalarla tanınır. Karagöz, kukla, orta oyunu, minyatür, halk dansları, ritüeller gibi konularda sayısız araştırması, makalesi bulunan kültür tarihi profesörüdür.

4

(5)

Türk Tiyatrosu

• Türk Tiyatrosuna özgü bir dram yoktur. Eski Yunan uygarlığının

Hıristiyan mirasçısı Bizans bin yıllık döneminde özgün bir dram yaratamamıştır. Batı tiyatrosunun 3000 yılı aşkın sürede yol aldığı süreçleri, Türk tiyatrosu 150 yılda kat etmek zorunda kalmıştır.

• Hint, Çin ve Japonların olgun eski dramları vardır.

5

(6)

Türk Tiyatrosunun Özgün Yönü

• Türk tiyatrosunun dram yanının yokluğuna karşın, yani oyunculuk gibi seyirlik yanına bakıldığında geleneksel Türk tiyatrosu başlığı altına özgün bir tiyatro niteliği görülür.

• Değişik etkenlerin bileşiminden oluşmuş geleneksel Türk tiyatrosu Türk tavır ve üslubunun güzel bir örneğidir.

6

(7)

Seyirlik Oyun

• Tiyatro sınırına giren oyunları ötekilerden ayırt etmek için

«seyirlik oyun» terimi kullanılır. Bütün seyirlik oyunları dramatik değildir. Örneğin canbaz bir seyirlik oyun olmakla birlikte dramatik niteliği yoktur (And, 2019).

(8)

Geleneksel Türk tiyatrosu

• Türk toplumunun geleneksel yapısı içinde ortaya çıkarak bu temel üzerinde süreklilik arz eden gösterim türlerinin tümü

"geleneksel Türk tiyatrosu" terimiyle karşılanmaktadır.

Kaynak: Dilaver DÜZGÜN OSMANLI DÖNEMİNDE GELENEKSEL TÜRK TİYATROSUNUN GENEL GÖRÜNÜMÜ (2000). AÜ.

Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. 14, 63-69.

8

(9)

Geleneksel Türk tiyatrosu

• Araştırmacıların başlangıçta "Türk temaşası" olarak adlandırdıkları bu sanat dalı, Metin And'ın kullanımıyla birlikte

"geleneksel Türk tiyatrosu" biçiminde yaygınlık kazanmıştır.

• "Halk tiyatrosu", "seyirlik halk oyunları" ve "Türk seyirlik sanatları" biçimindeki kullanımları da vardır (Düzgün, 2000).

(10)

Türk Tiyatrosunu Oluşturan Kaynaklar

1. Yer 2. Soy

3. İmparatorluk (Yahudi, Rum ve Ermeni azınlıkların )

4. İslam 5. Batılılaşma

10

(11)

Geleneksel Türk tiyatrosunun evreleri

1. Kırsal kesimdeki köylü seyirlik oyunları geleneği,

2. Kentlerdeki meddah, kukla, Karagöz ve Ortaoyunlarını içeren halk tiyatrosu geleneği,

3. On dokuzuncu yüzyılda Batı etkisiyle başlayan ve Cumhuriyet’imizle devam eden Türk tiyatrosu geleneğimizdir.

(12)

Kırsaldan kente doğru açılım: Halk Tiyatrosu

• Hokkabazlık

• Sahne dansları

• Meddahlık

• Kuklalar

12

(13)

Kırsaldan kente doğru açılım: Halk Tiyatrosu

• Bu geleneğin doğup geliştiği yerler kentlerdir. Neredeyse bir kent,

İstanbul. Bu gelenek kapsamında yer alan seyirlik oyunların da bugünkü anlamda bir metni yoktur. Örgütlenmiş bir tiyatro binaları da. Oyuncuları profesyoneldir.

• Halk Tiyatrosu, içinde bir çok türü barındıran genel bir kavramdır. Çok

genel olarak halk tiyatrosu içinde yer alan türler iki grupta tanımlanabilir: Sözlü seyirlik oyunlar ve sözsüz seyirlik oyunlar olarak.

(14)

Hokkabazlık

• Halk Tiyatrosu geleneği içinde yer alan seyirlik oyunlardan biri Hokkabazlardır. Hokkabazlık hem el çabukluğu, gözbağcılığı gibi bir hüner gösterisini hem de usta ile yardımcısı arasındaki uzun, güldürücü söyleşmeleri ile de dramatik bir yapıyı bünyesinde barındırmıştır.

• Bu oyunlardaki usta ile yardımcısı dikkate değerdir. Çünkü buna benzer ikili bir çok türde kullanılmıştır. Bu iki kişi birbirine karşıt özellikleri taşırlar ve onlar arasındaki söyleşmeden komik unsur ortaya çıkar. Ortaoyununda Kavuklu ile Pişekar, Karagözde Karagöz ile Hacivat bu türden ikililerdir.

14

(15)

sahne dansları

• Diğer bir seyirlik oyun türünü dramatik özellikler taşıyan sahne dansları oluşturur. Çengiler, Köçekler, Curcunabazlar bu dansları yapanlara verilen adlardır. Bu danslarda da Curcunabazlar komik unsurun yaratıcısı olarak değerlendirilebilirler. Bunlarda sahneye diğer dansçılarla birlikte çıkarlar.

(16)

Meddahlık

• Meddahlar, kıssahan ve şehnamehanlar, halkın bulunduğu yerlerde bir yandan Türk kahramanlarından, Oğuz Destanlan'ndan, Dedem Korkut Hikayelerinden söz ederken, İslam tarihinin ve İran edebiyatının kahramanlarına ait hikaye ve şiirleri okuyorlardı.

16

(17)

Meddahlık- 2

• Orta Asya'daki Türk boylarında hikaye geleneği, anlatmaktan çok

canlandırmaya yakındı. Şamanlar, halka iyi vakit geçirten sanatçı konumundaydılar. Orta Asya'daki şamanlık, çeşitli Türk toplumlarında mimikle anlatma sanatını getiren bir özelliği ortaya çıkarmıştır. Sonradan Türk meddahları da bu mimikle anlatma ve hareketlerle canlandırma özelliğini kendi karakterlerine uygun bir

(18)

Meddahlık-3

• XVII.-XIX. yüzyıllarda meddahlık, "taklit ve temsil" yönünü geliştirmiş ve anlatıdan gösteriye, seyirlik bir sanata dönüşme eğilimini gitgide güçlendirmiştir (Düzgün, 2000).

18

(19)

Kukla

• Halk Tiyatrosu geleneği içinde adı anılan bir başka tür de

Kukladır. Tarihsel geçmişi Karagöz ve Ortaoyunundan daha da eskiye dayanan bu türün Orta Asya yolu ile Anadolu'ya getirildiğine, Selçuklu Türklerinde de bilindiğine ait bir çok bulguya rastlanmıştır.

• Köken bu denli eski olmasına karşın bir çok araştırmacı

tarafından üzerinde çok fazla durulmayışının nedeni Prof. Dr.

Metin And'a göre kayıtlara hayal oyunu olarak geçen Kuklanın yıllarca Gölge oyunu olarak algılanmasıdır (Karacabey, tarihsiz).

19

(20)

Kukla-2

• Konusunu, halk efsanelerinden, aşk hikayelerinden, Karagözden ya da Ortaoyunundan alır.

• Bir gölge oyunu olarak Karagöz en sevilen seyirlik oyunlardan birisidir. Hindistan ve Cava’dan ortaya çıktığı bilinmektedir.

• Kaynak: Süreyya KARACABEY GELENEKSELDEN BATI'YA TÜRK TİYATROSU

20

(21)

Türkiye’de Gölge Oyunu

• Gölge oyunun Türkiye'ye gelişine ait yapılan araştırmalar ise 16. yüzyılda Mısır' dan gelmiş olabileceği sonucuna ulaşmıştır.

Mısır' da 11. 12. ve 13. yüzyıllarda var olduğu belirtilen Gölge Oyunu ile Karagöz arasında önemli benzerlikler vardı.

• Mısır'daki gölge oyunu da Karagözde olduğu gibi iki karşıt kişiden oluşur, ve onda yer alan şarkı, seyircilere teşekkür, tanrıya yakarış ve hükümdara dua bölümleri Karagözde de vardır. Türkiye' de Karagöz'ün kesin biçiminin tarihi, 17. yüzyıl olarak belirtilmektedir. Kaynak: Süreyya KARACABEY GELENEKSELDEN BATI'YA TÜRK

21

(22)

• Türkler tarafından çok sevilen bir tür olan Karagöz'ün içinde toplumsal ve siyasal eleştirinin yanısıra erotik unsurları da taşıdığı bilinmektedir.

Toplumsal ve siyasal eleştirisi Abdülaziz döneminde katı yasaklarla yok edilmiş ve bu tarihten sonra Karagöz söz oyunlarına dayanan bir güldürü olarak varlığını sürdürmek durumunda kalmıştır.

• Karagöz yalnız Türkiye' de değil, birçok ülkede etkisini göstermiş bir türdür. Mısır'dan alınarak yeni bir biçim verilen Karagöz'ün bugün yaşayan en derin etkisi Yunanistan'da görülmektedir. Yunan Karaghiozis'i için Türk Karagözünün bir çeşitlemesi denilmektedir.

22

(23)

Karagöz oyununda bölümler

Her Karagöz oyunu 4 bölümden oluşmuştur. Bunlar sırasıyla:

a- Giriş (Mukaddime), b- Söyleşme (Muhavere), c- Fasıl,

d- Bitiş.

(Karacabey, tarihsiz).

(24)

a- Mukaddime (Giriş)

Boş perdede müzikle birlikte oyunla ilişkisi olmayan ve göstermelik denilen bir görüntü ile açılış yapılır. Bu görüntü: bir saksıda limon ağacı, yaşam ağacı, gemi, deniz kızı, çalgıcılar, kediler ve benzerlerinden oluşabilir. Göstermeliklerin amacı seyirciyi oyuna hazırlamaktır.

Göstermelik "nareke" adı verilen kamıştan yapılmış tiz sesli bir düdüğün sesiyle kaldırılır. Bundan sonra, tefin tartımına uygun hareketlerle Hacivat sahneye gelir ve bir semai okur. Semai bitiminde ise perde gazeline başlayacaktır. Bu gazel giriş bölümünün en önemli unsurudur. Bu gazellerde Karagöz oyununun bir öğrenek yeri olduğu, felsefi ve tasavvufi anlamı, kurucusunun Şeyh Küşteri olduğu, belirtilmektedir. Ayrıca padişaha yakarış da yer alır. Ardından Karagöz perdeye gelir. Hemen bir kavgaya tutuşurlar ve Karagöz bir tekerleme söyler.

24

(25)

b. Muhavere (Söyleşme)

• Genel olarak muhavere Karagöz ve Hacivatın tanıtılmasına dayalıdır.

Bu iki baş kişinin özellikleri, yetişme farklılıkları seyirciye tanıtılır.

Muhavereler Fasıl ile ilişkili olabileceği gibi Fasıldan bağımsız da olabilirler.

• Bütün Muhaverelerde ortak nokta Muhaverenin yanlış anlamalarla gelişmesidir. Muhavereden Fasıla geçerken önce Hacivat gider, Karagöz de; "Sen gidersin de beni pamuk ipliği ile mi bağlıyorlar? Ben de gideyim idgaha, dolaba, dilber seyrine, bakalım ayineyi devran ne suret gösterir" dedikten sonra perdeden ayrılır. Fasıl başlar:

(26)

c- Fasıl

• Fasıl, oyunun kendisidir. Bu bölümde Karagöz'den ve Hacivat'tan başka oyun kişileri de olaylar dizisine katılırlar. 16 yüzyılda belirli bir konudan çok birbirinden kopuk sahneler gösterilirken, 17. yüzyıldan başlayarak Fasıl konulan belirli bir olaylar dizisine uymaya başlamıştır.

26

(27)

d- Bitiş

• Bitiş bölümü genellikle çok kısadır. Oyunun bittiğini Karagöz haber verir. Kusurlar için özür diler, gelecek oyunu duyurur.

Karagöz'ün bitişi de bu biçimde olur.

(28)

Ortaoyunu

• Karagöz ile benzerlikler gösteren diğer bir seyirlik oyunda Ortaoyunu'dur. Ortaoyunu canlı oyuncularla oynanmıştır.

Kişiler, oyun dağarcığı ve güldürme yöntemleri arasındaki benzerlikler birinin diğerinden çıkmış olabileceğini düşündürmüş olsa da, bu düşünceyi destekleyecek bir bilgiye ulaşılamamıştır.

28

(29)

Ortaoyunu-2

• Ortaoyunun tarihçesi hakkında da kesin birşey söylemek zor olacaktır. Saray şenliklerini gösteren minyatürler örnek gösterilerek geçmişte Osmanlılarda oynanan oyunlar içinde rastlanan bir gösterinin Ortaoyunun ilk biçimi olduğu öne sürülmüştür.

• 1675'de Edirne'de yapılan bir şenliği izlemiş olan İngiliz Dr.

Covel'in anlattıkları da bu minyatürlerde görülen oyunun varlığnı doğrulamaktadır.

• Ortaoyunu'nun bilinen son şeklinin 1812-1832 yıllan arasında oluştuğu bilinmektedir. Tiyatro tarihinde bir başka görüş ise bu oyunların kökenini İspanya'ya yöneltmiştir. Türkiye'ye 15.

yüzyılın sonlarında İspanya ve Portekiz'den gelen Yahudilerin aracılığı üzerinde durulmuştur.

29

(30)

Ortaoyunu-3

• Bu oyunun ikilisi Kavuklu ile Pişekar adını alır. Seyirciler tarafından kuşatılmış meydanlarda oynanır. Göstermeci ve açık biçimli bir tür olan Ortaoyunu seyircilerden gelen tepkilerle etkileşim içindedir. Ortaoyunu da bilinen anlamda metne sahip değildir fakat Karagöz ile benzer konuları ele almış oluşu, bir çerçeve metnin varlığını doğrulamaktadır.

30

(31)

Ortaoyununun bölümleri

Ortaoyununun bölümleri şunlardır:

a- Öndeyiş, b- Söyleşme, c- Fasıl,

d- Bitiriş.

(32)

a- Öndeyiş

• Zurnanın pişekar havası çalmasıyla sahneye Pişekar gelir ve aralarında kısa bir konuşma geçtikten sonra Kavukluyu karşılarlar. Oyunun asal kişilerinin sahneye gelmelerinden ve kısa söyleşmelerinden oluşan bu bölümün ardından gelen söyleşme Karagöz' deki muhavere gibi oyunun en ustalık isteyen bölümüdür.

32

(33)

b- Söyleşme

• Bu bölüm Kavuklu ile Pişekar arasındaki bir tür laf yarışıdır. Bu laf yarışının iki aşaması vardır. Birincisinde birbirlerinin sözlerini sürekli olarak yanlış anlarlar. İkincisinde ise ortaoyununa özgü bir tekerleme bulunur.

(34)

c- Fasıl

• Tekerleme sona erdikten sonra asıl oyuna geçilir. Bu oyunların çoğunda Kavuklu iş arar. Pişekar da ona iş bulur. Bu işlerin niteliği olaylar dizisini belirler.

34

(35)

d. Bitiş

• Ortaoyununda da kısa bir bitiş bölümü vardır. Pişekar'la başlayan oyun gene onun sahneye gelip özür dilemesi ve gelecek oyunun adını, yerini duyurması ile sona erer.

(36)

Ortaoyununda dekorlar

• Yeni dünya adı verilen bir paravan ve dükkan denilen bir kafes ortaoyununun belli başlı iki dekorudur. Dükkan oynanan oyunun ihtiyacına göre bir iş yeri olarak kullanılır, yeni dünya ise genellikle ev olarak. Çoğunlukla oyun yerinin bitişiğinde bir çadır veya perde ile kapatılabilecek bir yer yapılır oyuncular burada hazırlanırlar.

36

(37)

Karagöz ve Ortaoyunda Ortak Özellikler

Gerek Karagözde gerekse Ortaoyununda fasıl dağarcıkları birbirlerine benzer unsurlardan meydana gelmişlerdir. En sık rastlananlar:

• Tekrarlama: Bir durumun değişik çeşitlemeleri, değişik kişilerle tekrarlanmasıdır.

• Sıralanma: Perdede ve meydanda çeşitli kişiler değişik nedenlerle birbiri ardına sıralanırlar.

(38)

Karagöz ve Ortaoyunda Ortak Özellikler-2

• Kişilerin değişimi: Kişiler, eşya, hayvan ya da bir başka kişinin kılığına girerler.

• Ortaklık: Bir iş yapmak için Karagöz ile Hacivat'ın ya da Kavuklu ile Pişekar'ın ortaklık kurmasına ve bu ortaklık yüzünden aralarında anlaşmazlık çıkmasına bir çok oyunda rastlanır.

38

(39)

Kısaca,

Yarışma, Arama, Gözetlerne,

Evlenme,

Oyun içinde oyun,

Ölüp dirilme, Delirme gibi örneklerle çoğaltılabilirler.

(40)

• Karagöz, Ortaoyunu, Kukla kişilerinin en büyük özellikleri tip oluşlarıdır. İlişkilerinde de bir değişmezlik vardır. Belirli bir geçmişleri ve gelecekleri yoktur. Olaylar onlara hiç bir şey katmaz, davranışları değişmez. Dolayısıyla da canlı oldukları yanılsamasını yaratmazlar.

40

(41)

• Halk Tiyatrosu geleneği içinde ele alınacak son tür meddahtır.

Meddah bir anlatı türü oluşundan dolayı diğerlerinden ayrılır.

• Diğer seyirlik oyunları, salt güldürüye dayanmasına karşın Meddah’ın konuları çeşitlilik gösterir.

• Meddahın anlattığı hikayeler konularını, geleneksel Türk kaynaklarında, İslam geleneğinden ve İran efsanelerinden almışlardır.

12/17/2021hDr. Pınar KIZILHAN

(42)

• Meddah bir mendil ve bir sopa kullanmıştır. Bunları anlattığı hikayenin gelişiminde çeşitli amaçlara uygun olarak kullanacaktır. Meddah düz hikaye anlatıcı değildir. Anlattıklarını canlandırarak seyirciyle özdeşleşme kurmayı başarabilmekte ve bu yönüyle de benzetmeci tiyatronun sınırlarına da yaklaşmaktadır.

42

(43)

• Meddahların aynı zamanda sultan ya da vezirlerin kararlarını halka anlatmak üzere görevlendirildikleri ve bir çeşit canlı gazete işlevini de yerine getirdikleri bilinmektedir. Tek başlarına bir gösterinin tüm sorumluluğunu üstlenmiş meddahların, oyunculuk açısından belirli bir düzeyin üstünde olmaları gerekmiştir.

Dr. Pınar KIZILHAN