ISSN 1301 - 1321
TIP TARiHi
ARASTIR MALARI
#HISTORY OF MEDICINE STUDIE S
liiiY1lcE~ •
n ıAYIM
15 ·
iSTANBUL 2007
.® .
• YUCE' GRUPimam Nikahı (Şer'i ·-Nikah) Nedir? .
Ne Değildir ve B ir Nikah Akt i Için 19 1 7 de Frengi Muayenesi
Aydın AYHAN"
RES UME
MARIAGE ISlAMIQUE AT CONTROLE DE SPHYLIS EN 1917 EN TURQUIE
"Ş eri nikah"ın bugün belediyeler tarafından yapılan resmi nikahtan hiç bir farkı yoktur. Şeriye mahkemeleri tarafından yapıla gelmekte olan işlem bu mahke- meler kapatıldıktan sonra belediyelere bırakılmıştır.
Halk arasında "imam nikahı" denilen nikah aslında tarih boyunca hiçbir şekilde
bir kadın ile bir erkek arsındaki yasal olmayan(gayn meşru)bir yaşayışı,bir gizli ilişkiyi
güya dinen veya vicdanen meşrulaşbrmak değildir,böyle bir şeye araç yapılamaz.Şe
ri nikah hiçbir zaman toplum önünde yasal olmayan bu tür ilişkilere kılıf olarak kulla-
nılmamıştır.
Evlenecek olan kız ve erkek tarafınm temsilcileri "Şeriye Mahkemesi"ne gelerek ka-
dıya oğul ve kızlarını evlendirrnek istediklerini bildirirlerdi.Mahkemedeki görevli kadı"ı
her iki tarafın şahitleri ile birlikte getirdikleri resmi belgelerini(nüfus kayıtlan ve ikamet belgeleri,boşanmış olanlar için fetva ve ilgili kayıt) inceler,şahitlerin huzurunda tarafla-
rı daha önce aralarında anlaştıkları"mehr-i müeccel(tehir edilmiş verecek)"2 ve "mehr- i muacel:(hemen nikah sırasında kadına verilecek olan)" kayda geçirilerek bir "izinna- me" hazırlanıp kadı,temsilciler ve şahitler tarafından mühürlenirdi.Bu kayıt oradaki ni- kah akdi ile ilgili deftere yazılırdı.3
Bütün bu işlemlerden sonra şeriye mahkemesinin kadısı mahalle veya köy imarnma
nikahı kıyması için yazılı izin verir ve nikah ancak bu izinden sonra şahitler ve temsil- ciler hll.Zlllll_ı:ı.ç!a kıyılabilirdi.
Buna örnek-ola~ak 1303(1885)tarihli bir nikah akitnamesi: (Belge 1)
Mehr-i muace/esi Üç kat döşek /3 Üç kat gümüş takım /3
Gümüş kuşak adedi
l l
Mehr-i müece/i
Onyedi zinde-i huuin altın
· Balıkesir Üniversitesi okuimanı . · '
Bu ır.ah l;emelerde görev yapan kadılan kadılık sOrelen iki yıldır.! ki yıl sonra yeniden göreve veya bir başka yere
ataııat.>rdı.(Yusuf Kemal Tengi11enk-Hep Vatan Hizmetinde s:7)
· ~ger ,.>rl-.ek kadını oo~rsa veya ıaranar boşanırlarsa erkeğin kadına vereceği mal veya para
· 1.\-hı" y;_,bel·Girc>un Tanhl Yazılan s:l55·164
Saraç karyesi imami efendi
Bad es selam inha olunur ki karyenizde sakine Ahmet kerimesi Emine binti Ahmed nam bikr bakirenin mani şeri ue nizarnisi yoğsa iş bu tezeuuüce ta/ibi olan Emtah oğlu Salih bin Emrah nam kirnesneye uelisi izni ue tarafeynin rızaları ue mehr-i müecel ue muacel nizarnisi tesbitiyle inde şQhud akd ue nikôh eyleyesiz uesselam.
9 Receb 303
(Resmi pul,kadı mührü)
Oğlan uekili Kız uekili ~
muhacir Salih oğlu Mustafa Yenişehir muhaciri Mehmet
Şahidi Veli oğlu Mustafa . Şahidi Latif oğlu Hoca Emin Salih oğlu Latif. • Hasan oğlu Musa
(arkasında)Tezkere-i Osmanileri muuafık ue ilmuhaberleri mahfuz idi
Bu nikah belgesi incelendiğinde boşanma durumunda verilecek olan mehirin on . yedi zinde(iyi) büyük baş hayvan karşılığı altın olduğu görülür.B~'miktar bugün büe bü- yük bir paradır.Boşanmak isteyecek erkeği düşündürecek kadar büyük bir miktar.
El ile yazılan bu nikah akdi belgesi daha sonraki yıllarda matbu olarak hazırlan
mış,boşlukların dotdurulması ve mühürlenınesi ile resmileşen bir "izinname" halini al-·
mıştı.(Belge 2)
EvU çiftler arasında "boşanmalar"da öyle sanıldığı ve söylenildiği gibi kolay gerçekleşe
mezdi.Yani, bUmeden söylendiği gibi "Boşsun!"denildiği zaman boşanma olamamaktaydı.
Boşanmanın tam olarak yürürlüğe girebilmesi için üç ay "iddet"müddetinin beklenil-
ınesi zorunluluğu vardı.Bu sürenin sonunda erkek eşini boşadığını bir dilekçe ile Şeriye
Mahkemesine bildirmesi,bu karan şahitlerinin yanında ve kadının huzurunda beyan etme- si gerekmekte idi.Bu durum Şeriye mahkemesi kadın tarafının temsilcisini,mahalle ima-
mı ve ihtiyar heyetinden bazılarını da dinlemek .durumunda idi. Boşanmaya gerek olan karar incelenir,eğer boşanmayı gerektirecek kadar önerrıli değilse erkeğe gerekli nasihat ve tenbihatlar yapılarak boşanma ertelenmeğe,vazgeçirilmeğe çalışılırdı.
Boşanınada ısrar durumunda erkekten kadını haklan fetva ile tamamen alınırdı.
Eğer erkek mehri vermezse boşanma olamazdı.
Böyle bir boşanma durumunda kadının isteği üzerine hazırlanıp verilen fetva örne-
ği: (Belge 3)
Min et teufik Zeyd Hindi şu kadar akçe mehr-i muacel ue şu kadar akçe mehr-i muacel tesmiyesiyle tezeuuüc ue duhul ettikten sonra Zeyd Hinde nesne uermeden Hindi tatlik ile Hil)d mehr-i niuacel ue müecelini tamamen Zeydden almaya kadir olur mu?
El ceuab:olur MezkQr liua·i Karasi
Ahmed Vehbi afa anh
ue en semahu ue ekser
· lüzum üd duhul müntekad ül mehr
Nikah akdinin yapılabilmesi için gerekli belgelerin arasına ı 900 lü yılların başların
dan itibaren eşierin frengi muayenesinin belirtildiği ···sıhhat Muayene Varakası" da ek-
lenmiştir.
ı800'lü yılların ikinci yarısından itibaren ı 950 li yıllara kadar "Frengi illeti" Ana- dolu'yu kasıp kavurmuş,etkili modern. ilaçlar kullanılınağa başlanıncaya kadar pek çok ocak söndürmüştür. .
"93 Harbi"denilen ı877-78 Osmanlı-Rus harbinde yenilen ve esir edilen ordunun
askerleri Rusya esareti sırasında tutuldukları Frengi hastalığını esaretten dönünce önce
eşlerine,sonra çevrelerine bulaştırmış,o vakte kadar Anadolu'da görülmeyen bu hasta- lık birden büyük bir artış göstermişti. ·
93 Muharebesinde Gazi Osman Paşa'nın kumandası altında çarpışan Anadolu ni- zami askerlerinin yanı sıra4 Rumeli'de Ruslara karşı gönüllü olarak çarpışan Aydın Zey- bekleriS,Karasi Muavenet taburları ve Çerkez atlılar6 da bulunmakta idi.
Çerkez atlılar çekilen ordu ile birlikte gelmekte olan halkı Rus Kazaklarına ve Bul- gar kornitacılarına karşı koruyarak Trakya ya kadar gelebildiklerinden esir vermemişler,
piyade olan diğer birlikler Ruslara esir düşmüşlerdi. Karasi Muavenet taburları genel- likle Kepsut bölgesinden olduğunda esaretten dönenler Frengiyi öncelikle bu bölgede
yaymış oldukları görülüyor. ı9ı4 ve ı9ı5 yılının bütün sıkıntıianna rağmen il genel meclisi Balıkesir Asker Hastahanesine bir frengi pavyonu ama Kepsut'a bir Frengi Hastahanesi7 açmayı kararlaştırıyordu.
Frengi ile mücadele kapsamında bu yıllarda Şeriye mahkemesi nikah akdi için ev- lenecek olanların frengi muayenesi olmalarını zorunlu tutmuş,muayeneden sonra tabib
tarafından verilecek belgeyi gördükten sonra nikahın kıyılmasına izin vermişti.
Buna örnek olarak ı9ı 7 tarihi Sıhhat Muayene Varakası (Belge 4)
Sıhhat Muayene Varakası
Ci/d numarası 23 Varak numarası · 7
Sıhhıye Müdüriyet-i Umumiyesi ... Vilayetine mahsustur.
Yoklama defteri :9
Hastalık defteri :22
İsmi Hoca zade Kerimu/lah oğlu Zühdü Kariye ue mahallesi : . Cami Işık Liuası: Karasi Kar(yesi :Kebsud Hasta lı ğın-d~uri: ... ... .
Kaç sene tedaviden sonra izdiuaca müsaade edileceği:---
İsmi ve ikameti baldda muharrer. ... ile meşgul ... oğlu{kızı) Zühdü ... tarihi muayenesinde Frengi hastalığından salim{ ... devre afetine maruz ue taht-ı tedauide)bulunduğuna meşmur uarakadır. 24 Şubat 33 Muayene Tabibi{mühür)
4 Ferik Muzaffer-Plevne MUdalaası·(Hazargrad,Salranbolu,Kastamonu,Çorum,Kırşehir,Yozgad,Taşköpıii, Tirebolu,GümO.şhane,Akka,Edlib bölgesi a5kerleri Plevne müdalaasında bulunmuşlardı) ·s:227 ' s Ziya Şakir-Zeybekler-Resimli Tarih Mecmuası-Haziran 1950 sayı:6 s:2Ü!. Sabri Yeten-Ege'de Eşkiyalar s:64
6 William von Herberd-Pievne MOdafaası s:407-424
7 Karasi Vilayeti Meclis·i umumlsi 1331 senesi içtimaı 7 Kanunsanil331 tutanağı s:129
·im
Balıkesir'de Frengi Mücadelesi
Balıkesir ve çevresinde frengi mücadelesi Cumhuriyet döneminde de uzun süre de- vam etmiş,iş ciddiye alınmış,köy taramalarıyla frengUUer tesbit edUmiş,bunlar tedaviye zorlanmış,her yıl tekrarlanan taramalar,ücretsiz tedavi ve ilaçlarla "illet"in önü alın
mış,hatta bir de "Frengi İle Mücadele Derneği" kurulmuştu.
Frengi Ue Balıkesir'de yapılan mücadele konusunda zaman zaman Balıkesir mahalli ga- zetelerinde çıkan haberlerden bazılarını konuya örnek olması açısından buraya alıyoruz.
Türk Dili Gazetesine çıkan haberler:
Balıkesir'de Frengi Mücadelesi Ne Zaman BitecekB
Frengi mücadelesi faaliyetle devam etmelctedir.Mücade/e tabibieri İvrindi nahi- -yesinde kırk köyden yirmisini tarama usulüyle muayene etmişlerdir.Merkez nahi- ye ile yirmi köy Eylül zarfında muayene edileceklerdir.Ağustos ayı zarfındaki faali- yet şayan-ı kayıttır.4501 nüfustan ibaret olan muayene neticesinde eskiden 3 kay- da mukabil bu defa 33 yeni frengili bulunmuştur. '
Nahiyenin mütebaki kurrası için mücadele tabibi Kemal Bey bugün tarama arneliyesine çıkacaktır.Balıkesir'in bütün nahiye/eri ile birlikte muayenesi yapılan
tahminlere göre Teşrinevvei(Ekim) ortasında bitmiş olacaktır.Bunu müteaki-b mer- kez vilayetin muayenesine başlanacak ve bilahire hastaların tedavisi için esaslı bir
teşkilat tanzim ve faaliyete geçilecektir.
Frengi Mücadelesi9
Balıkesir merkez,Kepsut,Bigadiç,Giresun,Konakpınar ve İvrindi'de "Frengi"i/e mücadele devam etmektedir.
1928 Aralı ayına göre Korucu'da muayeneleri yapılan eski hasta 29 ve yeni ka-
yıt 190 hasta tesbit edilmiştir.
Bir buçuk ay zarfında 31 parça köy taranmış, top/am 219 frengili tedavi altına alınmıştır. 120 sinde "araz-ı sariye-i efrenciye"salgın hastalık belirtisi mevcut olup 10 Aralık 1928 de mücadelenin S.safhasında da"neü salvarsan" ile "besmujenul"
tatbik edilerek bulaşmaları önlenmiştir.Bulaşıcılık devresi ortadan kalkmayan 20 kadar hasta ciuar kaza/ara zeytin toplamağa gittiklerinden tedavi edilememişler
dir. Orada başkalarına da bulaştırabilirler.
Korucu merkezi dışında 19 köyde frengi vakası yoğunluk kazanmıştır.Tarama
muayeneleri sırasında 95 hastanın "Neü" arneliyeleri bu hafta yapılacaktır.Önü
müzdeki hafta altıncı" Neü" omeliyeleri yapıldıktan sonra halk bu korkunç hasta-
lığın yayılmasından kurtulacaktır.
Hastaların şifayab olabilmeleri için mücadele "civa" aşısı ile bir buçuk ay de- vam edecektir.
Bu mücadele esnasında binbir yokluk içinde geceyi gündüzüne katan mücade- le tabibi Abdürrahim Bey ile sıhhıye memuru Vasfi Efendi takdir ve tebrik edilir.
a Tork Dili Gazetesi 2 Eylül ı 928 Numaru 704
9 Türk Dili Gazetesi ı3 Ocak ı 929 No:820
Frengi MuayenelerilC
ı Mayıs-ı Temmuz tarihleri arqsında Balıkesir merkez kaza ve Susurluk'ta ~ pılan muayenelerde ı39ı59 kişi kontrol edildi.Balıkesir'de 1042 erkek ıoss k
dın toplam 2097 frengili bulunmuştur. Susurluk'ta ı73 erkek ve ıBO kadında tc lam 353 kişide frengi bulundu.
ı Nisandan itibaren dört ay içinde Konakpınar,Çağış,Pamukçu,Bigadiç, İvrinı Korucu,Osmanköy, Yeniköy,Şamlı,Bakacak,Adalı merkez ve nahiyelerde ıs:
frengili tedavi edilmiş 2 kilo 626 gr.Neosalvarsan ve 9 kilo civa şırıngo yapı/m tır.
Frengi Mücadelesill
Sındırgı'da bir !rengi tedavi istasyonu açılıyor.İstasyon muhlik hasta/ı.
tutulanları tedavisine başlayacak.
Frengi Mücadelesi12
Vilayet dahilinde mücadele devam etmektedir.Balya,Sındırgı,Susurluk,E
remit, Gönen,Bandırma ve Dursunbey'de mücadele başlamıştır.
Erdek kazasında bugünlerde mücadele başlıyacaktır. Frengi mücadele doktı larından Abdürrahim Bey Susurluk'tan katılacak bir sıhhıye memuru ile Erd merkez ve bütün köyleri tarayacaktır.
SONUÇ
Osmanlı döneminde evlilik müessesesi için gerekli işlemler oldukça ciddiye al
mış,sanıldığının aksine boşanmalar zorlaştırılmıştır.Halk sağlığı bakımından .önemi g önüne alınarak frengili olup olmadığına dair bir muayene raporunun getirilmesi zorunlu kılınmıştır.bu rapor bugün hala alınmaktadır.
Devlet bu hastalıkla mücadeleyi ciddiye almış,bütün köylere yayılan bir muayene tedavi teşkilatı kurarak hastaiılda mücadele etmiştir.
- -
.. --.ıo Tork Dili Gazetesi 7 Temmuz 1919 sayı 955
ıı Türk DiU Gazetesi-25 Eylül 1931 Numara 1624
ı2 Türk Dili Gazetesi-22 Ekım 1931 Numara 1646
