'"'' TIP TARIHI ARASTIR MALARI ..,_, r.:.ı. cf. IJI: tm rı. :z: ci: ı HI STORY O F M E DIC INE STU D I E S. rı: ISSN r~;: =~ 1- ({J.

Cl)

LL!

c:ı

_, 1-·

({J

UJ

: z:

o

c:, UJ

2

LL.

o

> · o : o

1-·

ci:

ı

I

..

tl ^,_,

IJI:

·~~

•• cf.

•••

_~

•

•••

rı:

••• tm

^rı

'"''

^._r~^{~---ı:. ~.} _;: ^j

•••n ·=~

··

.ı

r.:

·••n •w•

i

1

;

•

ISSN 1301 - 2312

• •

TIP TARIH I

ARASTIR MALARI

#

HI STORY O F M E DIC INE STU D I E S

9

HATTAT HAMİD AYTAÇ "TUGRA ÜÇLEMESi":

YAŞAMININ BİLİNMEYEN YÖNLERİ

Proj.Dr. M.F(!ridwı AKs

ur · >

SUMMARY

THE CALLIGRAPHER AND THE DOCTOR

Famous Turkish calligrapher Musa Azmi Hami d Aytaç (Am 'idi) partially known life story and his family has been summarised by his relaıives. The only three tougra like unpublished original calligrafics which has designeel by Hamid to his relatives "1) Dr. Fethi Aksu, 2) Feridun Aksu, 3) Fikret Aksu" has been presented in this brief biography.

Asıl adı MusaAzmi'dir. (Şeyh Musa Azmi "Şeyhmuz" doğuda kullanılan ifade biçimi) 1891 ytlınd~ Diyarbakır'da doğ­

muştur. Ansiklopedilerde ailesi hakkında

fzla bir bilgi yoktur.(l-3) Diyarbakır'ın yerleşik ve soylu ailelerinden biriı:ıin oğ­

luc;lur. Dedesi Adem Arnidi Hattat 'dır. Za-

manının çok varlıklı kişilerindendir. Bir

yazıyı elli altına yazan "tufhe-i hatıatin"

olarak kabul edilir. Babası kaynaklarda Zülfü ağa diye geçer. Sesi çok güzel ve gür olduğu için "kubbe patlatan" ismiyle de anılan; Bekir efendi bu yazının yazarı

M.Feridun AKSU'nun babaannesi Peride

hamının (Hatun) dayısıdır. Peride hanım

Hattat Haınid' den bahsederken dayımın oğlu diye bahsederdi. Bekir efendi ya Zülfükar Ağa 'nın kardeşi veya bizzat

kendisi olabilir. Bunu bilenler Tanrı'ya kavuştuğu için bir yorumda bulunamıyo­

ruz. Yazarın babası Fethi AKSU'nun (1916-1994) anlaıtığına göre: Hamid (o zaman Musa Azmi) Diyarbakır'daki ilk ve orta öğrenimi sırasında, güzel yazı yazdığını sapıayan öğretmeni altın liranın

üstündeki tuğra ve yazıları yazmasını is- ter. Bu yazıları iyi taklit ettiği takdirde o

altın lirayı Hamid'e vereceğini onu ödül-

lendireccğini söyler. Küçük Hamid o ka- dar güzel taklit ederki öğretmeni onu ödüllendirir. Akşam eve gittiğinde babası

bu altın lirayı nereden bulduğunu sorar, kızai haıra azarlar. Bu· şekilde ailesinin bu

davramşına son derece i.izülen Hamid Di-

yarbakır· ı bu altıola terkeder. Binbir güç- lükle Mardin'e, orada Derbesiye isıasyo- (•) istanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Kadın Hastalıkları ve Doğum Kliniği ABD

Başkanı. ·

nundan Lazkiye'ye gider. Mesagerie Ma- ritime Kumpanyasırun yandan çarklı ge- milerinden birine binerek İstanbul 'a gelir.

Bir daha Diyarbakır'a gitmez.

1937 senesinde Fethi Aksu (Prof.Dr.

Feridun Aksu'nun babası) Tıbbiye'ye kaydını yaptınrken dayızadesini arar ve bulur. O tarihlerde Hamid genç Türkiye Cumhuriyeti'nin SON HATTAT'ı olmuş­

tur. 1964'de bu kez Feridun Aksu Tıp Fa- kültesi 'ne kaydolduğu zaman baba-oğul

beraber "Hattat-ı" Ankara caddesindeki bir handa (Reşit Bey Hanı) çalışma oda-

sında bulurlar. Aralıklarla ziyaret ederler.

Bu ziyaretler sırasında Dr. Fethi Aksu;

Hamid Beye "Ağabey o güzel hatlanndan bize birkaç tane verirsen evimize asarız

der." Hami d basılmış eserlerinden verir ama özgün olanlardan vennez. O tarihler- de Hamid kendi hattı ile Kuran-ı Kerim'i

yazmaktadır. Kuran-ı Kerim' i yazarken

çalıştığı areiyesinin sahibi gelir kiracısın­

dan yazıhaneyi boşaltmasını ister. Ha- mid'de Kuran-ı bitirdikten sonra boşa!ta­

bileceğini söyleyerek iznini ister. Malın

sahibi reddeder ve gider. Ertesi gün (ge- celeyin ne olduğu bilinmez) "Hamid eğer

isterse kayd-ı hayat şartı ile yazıhaede

oturabilir" diye haber gönderir. Hamid bu

olayı güzelim gülümsemesiyle anlatmıştı.

Nitekim Hattat Hamid, Reşit Bey Han'ın­

da çalışabildiği son aniarına kadar otur-

muştur. Yıllar sonra 23 Şubat 1999'da ar- keolog arkadaşım Turhan Birgili ile adı

geçen hana gittik amacımız bu yazı için

hanı görüntülemek idi. Han artık metruk bir haldeydi ·bir kısım yeri depo olarak

kullanılmaktaydı. Hamid'in kulladığı bö- lüm boşaltıldığından beri dokunulmamış­

tı. Ancak zaman içinde bir kısmı çıkan

yangında yanmış,yağmurlarla çlışma oda-

sının tavanı çökmüştü, rahmet içeriye

düşmekteydi. Belki Hattat Hamid'in ay-

rıldığı günden beri hiç el değmemişti.

Süslemeli boyanmış oda camlarının kırıl­

mamış olan bir tanesinin üstünde Ha- mid'in kara kalem ile çizilmiş resmi ve

muhteşem imzası eski yazı ile yazılmış

birkaç not olduğu gibi duruyordu. Öyleki Hamid biraz önce çıkıp gitmiş gibiydi.

Hattat Hamid 1960'lı yıllarda Paşa­

bahçe Şişe Cam' da çalışmaktadır. Şişe­

Cam 'ın tezhip areiyesinin başındadır. Ak-

rabalarını Paşabahçe 'ye götürür, ı gezdirir.

Özel Hat stüdyosunda kullan4tğı iş elbi- sesinin dışında, dışanda giyimine son de- rece dikkat eder. Lacivert elbisesi, laci- vert ingiliz paltosu ve lacivert "Borsali- no" fötr şapkası ile temiz beyaz firenk

gömleği ve lacivert üzerine puanlı kırava-1

rı ile mükemmel bir giyim ~arzı vardı.

Heybelli

yapısı

apak pos

bıyı~ı.

bembe- yaz ortası açılmış saçlan ile l'ıir İstanbul beyefendisi dir. İnsanlara hi tabeti (Dr. 'Fet- hi Aksu 'ya "kıymetli Doktor' Fethi bey

oğlumuz" ve Feridun 'a "sevgili: Feridun bey mahdumumuz" diye seslenir) tam bir çelebidir. Yazar (M.F. Aksu) bu görünüşe

ve manevi yapıya hayran olmuştur. Bu sı­

rada Hattat Hamid kan bağı olan yıllar

önce terkettiği Diyarbakır'dan gelmiş

olan akrabalan ile Sirkeci'ninlen meşhur fotoğrafhanesinde resim çeMtirir. (Re- sim-1) Resmi altına o güzeller güzeli ya-

zısıyla tarih düşer.(l964)

Hattat Hamid İstanbul'a 'geldiği ilk

yıllarda Hukuk'a, Sanayi-i Nefise rnekre- bine devam eder. 1910'da Gülşeni Arif

biye'sinde bilgi ve görgüsünü

artırmıştır. Bunları imparator- luk namı hesabına yapmıştır.

Hat üzerine ilk derslerini derlesinden ve Diyarbakır'daki öğretmeninin teşviklerinden al- mış, İstanbul'da "Medresetül Hattatin'e" devam etmiştir. Na- zif beyden "celi sülüs", Kamil Akdik'den nesih. Hulusi Yaz- gan 'dan n esralik yazı öğren­

miştir. Urfa'lı Arabizade Meh- met Behçet Efendi' den de ders

aldığı söylenir. Hattında esas özellik ve güzellik kendi kişi­

sel beceri, yeteneği ve bu dala yatkınlığından kaynaklanır. Üs-

ıad Hat'ta kendi iislubu ile şa­

lıikayı yaratnuşfll: Hattm biitiin

daliarım pırlantalarla siisle-

miştir.

.i:($;1>

~-L.-.

Hamid yazımızın başında

da bahsetmiş olduğumuz gibi

akrabası Fethi Aksu 'nun isteyip te alamadığı özgün eserlerin-

( ';...; J -:' ~~'/ -vr.l ,_;;~..

^den

birkaçını 60'lı yılların

^so-

•"-''t. \\ /~v nunda birgün Fethi bey oğlum

" . ~ • " sana Tuğra çektim der. Baba ve Resim 1: Dr. Fetht Aksu oglumuza ebedt hattram oğul'un önünde Tu<Yraları ta-

Hattat Hamid ~

ınamlar. Bu yazıınııda Ha- okuluna öğretmen olur. 1911 'de resim

matbaası müdürü, 1912'de Harbiye Hat-

tat'ı, 1913'de baş hattatlığa yükseltilir.

Kayıtlarda böyle geçmektedir. Ama kendi

anlattığına göre Büyük Harpte Orduyu Hümayun'un sivil personelinden bir gu- rupla Almanya'ya gitmiş, o zaman ki matbaa sistemleri, çinko kalıplar, yazı ve harita teknikleri konusunda Berlin Hara-

mid'in hiç bilinmeyen ve ailenin elinde bulunan v~ aileneo fertleri olan Doktor Fethi Aksu, Feridun Aksu ve anne Fikret Aksu isiınieri yazılı Tuğraları sunaca-

ğız.(2, 3, 4) Tuğralar Damla veya Armudi veya Türk Tolga 'sı tarzındadır. Hamid üs-

lubundadır. Tuğralar çizilirken baba ve

oğul Aksu'lar onu hayranlıkla ve heyecanla izlerler ileri yaşın getirdiği el

titrernesi kamış kalem, kağıdı değdiği za- man biter ve yazı başladığı gibi kesintisiz sürer ve sonuçlanır. Tanrı'nın hoş bir ve- risidir Hamid'e. Bu yazılar eser-i kilhir olarak yazılmıştır. (direk karnı~ kalemle

yapılan özgün yazı.)

Söz kamış kaleme gelmişken Hamid

Resim 2: Dr. Fethi Aksu

bir anısını anlatır: Birgün Süleyman Nazif Bey hemşehrisi olan Hamid'i ziyarete ge- lir. Hoş beş ederler. Bu sırada Süleyman Nazif Bey, Hamid'e ismiyle "Azmi kamış kalemi verde bir not düşeyim.,der. Ha- mid'de "Ağabey kamış kalem hattatın­

dır'1der vermek istemez. Bunuın üzerine Süleyman Nazif Bey aşağıdaki beyiri ya- zar (Beyitin aslı Hattat Hamid'in yazısıyla Fethi Aksu 'ya verilmişti ama bulunamadı;

M.F. Aksu'nun annesi Pikret Hanım aklın­

da kaldığı kadarı ile beyti söyle.)

Arz-u hal etmem ha/imi ... didarede Etmesin rabbim muhtaç yare de ağ-

yare de 1

"DOKTOR FETHi AKSU" Hattat Hamid ketebeli girift celi d+an1 hüsn-i hat; isli mürekkeple istif halinde yazılmış özgün bir istiftir. Hamid Bey bu celi Di-

Resim 3: Feridun Aksu

vani yazıyı hazırlamadan önce kurşun ka- lem ile kontürlerini çizmiştir: Hat sanatı

yönünden görsel esteriği olan bir yazıdır.

Yazı annudl diye adlandınlaq yapıya sa-

hiptir. :

ı ı

"FERiDUN AKSU" H~mid imzalı girift celi divani yazı olup, isli mürekkep- le istif olarak yazılmıştır. Haı;nid bey ya- zısının kurşun kalemle kontürlerini belir-

lemiştir.

Resim 4: Bayan Fikret Aksu

"FİKRET AKSU" Hattat Hamid im-

zalı celi Divani yazı olup isli mürekkeple

yazılmıştır.

Hattat Hamid Kur'an, hilye, cüz, ev- rad, kırk hadis, yazıt, murakka, kartvizit,

şirket amblemleri, kitap isimlikleri ve sa-

yısız Jevha yazmıştır. Akrabalarına yazdı­

tadır. Hartat Hamid Cumhuriyet dönemin- de yapıbn veya yenilenen camiierin yazı­

larını, k u b be ve kuşak yazılarını (Şişli

Camii. Eyüp Sultan Camii gibi) yazmış­

tır. Hamid imzasını bunların hepsinde görmek mümkündür.

Haınid Bey 19 Mayıs 1982'de hala-

yaşında İstanbul'da vefat etmiş ve Kara- caahmet mezarlığında hocasının yanına gömülmüştür. Arkasında belirli sayıda ta- lebesini bırakmıştır. Televizyonlardan biri

yaşam öyküsünü ve eserlerini bir prog- ramda ele almış; mezarının düzeltilmesi için öncü olmuştur. Tanrı "ŞEYH MUSA AZMi-HATTAT HAMİD AMİDİ"nin üzerinden rahmetini eksik etmesin.

NOT

Yazıların değerlendirmesinde yardı­

mını esirgemeyen Sayın Adnan Alpay'a ve kaynakçayı bulmamıza yardımı olan

Sayın Prof. Hüsrev Su başı 'na candan te-

şekkür ederiz.

BİBLİYOGRAFYA

İbnülemin. Son Hattatlar, s. 119- 124; Habibullah Fezalli, Atlas-ı Hat, İsfa­

han 1391, s. 379, 380, 649, 650: Mahmud

Şükr el-Cebfiri, N eş' e tü'l-hatti' l. 'Arabi ve tetavvüruh, Bağdad 1974, s. 171-173;

Naci Zeyneddin, Muşavvetü.' 1-hatti' 1.

"Arabi, Beyrut 1974, s. 133, 150, 188, 194,263,352, 361; a.mlf. Beda'i 'u'l- haıti' /. 'Arabi. Bğdad 1981, s. 193, 195, 252, 253, 293, 294, 302, 335; M. Uğur

Derman, "Hamid Aytaç", Türk Hat Sana- Imm Şaheserleri. İstanbul 1982, s. 65-67;

a.mlf... "Hamid Bey", Lale, sy. I, İstan­

bul, 1982; s. 18-19; Kamil el-Bba. Rfl-

lı u' 1-/ıatti' 1- 'Arabi, Beyrut 1983, s. 102- 103; 134, 136, 201, 221, 230, 246-251;

Şevket Rado, Türk Hattatları, İstanbul 1984, s. 267-269; a.mlf., "Kaybettiğimiz

Büyük Sanatkar Hattat Hamid Aytaç", Türkiyemiz, sy. 39, İstanbul 1983, s. 1-4;

Milletlerarası Hattat HamidAytaç Hat Yarışması (nşr. IRCICA), İstanbul 1985;

İsmet Kerim Yenisey, "Hattat Hamid'le Mülakat", Selamet, nr. 40, İstanbul 20 Şu­

bat 1948, s. 12-13; Ali Alpaslan. "Hamid Aytaç", Hayat Tarih Mecmuası., sy. ll, İs­

tanbul 1972, s. 16-20; a.mlf., "İsHim Yazı Çeşitleri", Sanat Dünyamız, sy. 32, İstan­

bul 1985, s. 35; sy. 33 (1985), s. 33; sy 35 (1986), s. 41; a.mlf. "Hattat Hamid'in Kaybırun Düşündürdükleri", Milliyet, is- tanbul 04 Temmuz 1982; a.mlf. "Hattat Hamid", Kaynak/01~ sy. ı. İstanbul 1983.

s. 48-53; Necmeddin Şahiner. "Hat Ustası

Hamid Aytaç", Yeni Nesil, İstanbul14 Şu­

bat 1 975; "Müminating The Ourau", Ara- bia. London 1981, s. 74-75; Muhmmed Harb. "Hamid: ahirü'l-hattatini'l 'izam", el'arabi Küveyt 1982, s. 76-81; "Harfle- rin Bestekarı Kendisini Anlatıyor", Ilme İJfana Umrana Köprii, sy. 61. İstanbul 1982, s. 8-15; İsmail Yazıcı. "Hattat Ha- mid'le Hastanede Yapılan Son Mülakat", Sançıt ve Kültürde Kök, XVI. İstanbul 1982. s. 10, 26; Emin Barın. "İslam Ale- mi Hattat Hamid'i Çok İyi Tanır", Yeni Nesil, İstanbul 31 Temmuz 1982; Selçuk

ı ..

Erez. "Bir Kültür Ustasının Olümü",

• 1

Güneş, Istanbul! Haziran 1982; "Regard sur la Calligraphie Islamique: Calligraphe Hamid Aytaç", Bulletin d' Information IR- C/CA, İstanbul 1982, s. 11-13. "AYTAÇ Hamid", T.D.V.

İslamAnsk. dıv,

^{s. 287-}

289.