I
Tez DanÕmanÕ: Prof. Dr. Bülent MRAN
Bornova-øzmir
DLEK YARIMADASI-BÜYÜK MENDERES DELTASI MLL PARKININ REKREASYON AMACIYLA
KULLANIMININ EKONOMK DEERNN SAPTANMASI: BR SEYAHAT MALYET YÖNTEM
UYGULAMASI
TarÕm Ekonomisi Anabilim DalÕ Bilim DalÕ Kodu: 501.06.00 Sunuú Tarihi: 15 / 08 / 2007 (YÜKSEK LSANS TEZ)
Hadiye BAAR tarafÕndan YÜKSEK LSANS TEZ olarak sunulan
“Dilek YarÕmadasÕ-Büyük Menderes DeltasÕ Milli ParkÕnÕn Rekreasyon AmacÕyla KullanÕmÕnÕn Ekonomik De÷erinin
SaptanmasÕ: Bir Seyahat Maliyeti UygulamasÕ” baúlÕklÕ bu çalÕúma E.Ü. Lisansüstü E÷itim ve Ö÷retim Yönetmeli÷i ile E.Ü. Fen
Bilimleri Enstitüsü E÷itim ve Ö÷retim Yönergesi’nin ilgili hükümleri uyarÕnca tarafÕmÕzdan de÷erlendirilerek savunmaya de÷er bulunmuú ve 15 / 08 /2007 tarihinde yapÕlan tez savunma sÕnavÕnda aday oybirli÷i/oyçoklu÷u ile baúarÕlÕ bulunmuútur.
Jüri Üyeleri:
mza
Jüri BaúkanÕ : Prof.Dr.Bülent MøRAN ...
Raportör Üye : Prof.Dr.Canan ABAY ...
Üye : Doç.Dr.Vedat PAZARLIOöLU ...
ÖZET
DLEK YARIMADASI-BÜYÜK MENDERES DELTASI MLL PARKININ REKREASYON AMACIYLA
KULLANIMININ EKONOMK DEERNN SAPTANMASI: BR SEYAHAT MALYET YÖNTEM
UYGULAMASI BAùAR, Hadiye
Yüksek Lisans Tezi, TarÕm Ekonomisi Anabilim DalÕ Tez Yöneticisi: Prof. Dr. Bülent MøRAN
Temmuz 2007, 123 sayfa
Bu çalÕúma Dilek YarÕmadasÕ Büyük Menderes DeltasÕ Milli ParkÕnÕn rekreasyonel kullanÕm de÷erinin belirlenmesi amacÕyla gerçekleútirilmiútir. Bu amacÕ gerçekleútirmek için 2006 yÕlÕ eylül- ekim aylarÕnda bir anket çalÕúmasÕ yapÕlmÕútÕr. Milli ParkÕn rekreasyonel kullanÕm de÷eri seyahat maliyeti yöntemi ile belirlenmiútir. YÕllÕk ziyaret sayÕsÕ, ba÷ÕmlÕ de÷iúken; ziyaretçilerin sosyo-ekonomik özellikleri ve seyahatleri hakkÕndaki bazÕ bilgiler, ba÷ÕmsÕz de÷iúkenler olarak kullanÕlmÕútÕr. Tüketici rantÕnÕn hesaplanmasÕnda poisson regresyon model kullanÕlmÕútÕr. ÇalÕúmanÕn sonucunda, bir kiúi için gezi baúÕna tüketici rantÕ 83.98 YTL olarak tespit edilmiútir. Milli ParkÕn rekreasyonel kullanÕm de÷eri ise 41.990.000 YTL olarak belirlenmiútir. ÇalÕúmayla Milli ParkÕn sonbahar ziyaretçileri hakkÕnda bazÕ sosyo-ekonomik bulgular da elde edilmiútir.
Anahtar Kelimeler: Milli Park, Rekreasyon, Tüketici RantÕ, Seyahat Maliyeti Yöntemi
ABSTRACT
THE RECREATIONAL USE AND THE ECONOMIC VALUE OF DLEK PENINSULA-GREAT MEANDER DELTA NATIONAL PARK BY TRAVEL COST METHOD
BAùAR, Hadiye
MSc in the Department of Agricultural Economics Supervisor : Prof. Dr. Bülent MøRAN
July 2007, 123 sayfa
This study was carried out to determine the recreational value of Dilek Peninsula Great Meander Delta National Park. For this purpose, a survey was conducted upon in september-october months of the year 2006. Recreational value of the National Park was determined via travel cost method. In one year, the number of visits by individuals was used as the dependent variable and visitor’s socio- economic characteristics and some other variables related to their travel were used independent variables. In calculating the consumer surplus, poisson regression model was used. In concluison, the consumer surplus of one person per trip was find out as 83.98 YTL.
Recreational value of the National Park was determined as 41.990.000 YTL.
Keywords: National Park, Recreation, Consumer Surplus, Travel Cost Method
TEEKKÜR
Bu çalÕúmanÕn ortaya çÕkmasÕnÕ sa÷layan, her aúamada yardÕmÕnÕ ve deste÷ini gördü÷üm ve kendisinden çok úey ö÷rendi÷im danÕúman hocam Prof. Dr. Bülent Miran’a sonsuz teúekkürler ediyorum.
AyrÕca çalÕúmakta oldu÷um Ege OrmancÕlÕk AraútÕrma Müdürlü÷ünde, destek ve katkÕlarÕ ile yanÕmda olan øsmail ùafak’a, Dr. Fevzi Bilgin’e ve müdürümüz Ergün AvcÕo÷lu’na çok teúekkür ederim. Zamanla yarÕútÕ÷Õm anlardaki yardÕmlarÕ için Serap Bilgin, Seda ùentürk ve Bülent Toksoy’a teúekkürler.
Milli ParkÕn kayÕtlÕ verilerine ulaúmamda sa÷ladÕklarÕ kolaylÕk ve gönülden yardÕmlarÕ için KuúadasÕ Do÷a Koruma ve Milli Parklar Mühendisli÷i personeline, özellikle Do÷a Koruma ve Milli Parklar mühendisi IúÕl Akat’a çok teúekkür ederim.
Ve bu çalÕúma için temel veriyi sa÷layan, pek de kÕsa sayÕlmayacak anketimi, tatil günlerini benimle paylaúarak cevaplayan bütün Milli Park kullanÕcÕlarÕna teúekkürler.
ÇNDEKLER
ÖZET...I ABSTRACT ...VII TEùEKKÜR ...IX øÇøNDEKøLER...XI ùEKøLLER DøZøNø... XIII ÇøZELGELER DøZøNø... XIV
1 GøRøù... 1
2 ÇALIùMANIN AMACI VE KAPSAMI ... 5
3 LøTERATÜR ÖZETø ... 8
4 MATERYAL VE YÖNTEM ... 16
4.1 Materyal... 16
4.2 Yöntem ... 16
4.2.1 Verilerin ToplanmasÕ AúamasÕnda øzlenen Yöntemler 16 4.2.2 Verilerin Analizi AúamasÕnda øzlenen Yöntemler ... 17
5 ÇALIùMA ALANININ TANITIMI ... 29
5.1 KAYNAK DEöERLERø ... 35
5.1.1 FLORA... 35
5.1.2 FAUNA ... 38
5.1.3 JEOLOJøK VE JEOMORFOLOJøK YAPI ... 39
5.1.4 TARøHø ARKEOLOJøK ÖZELLøKLER ... 41
5.2 SORUNLAR ... 42
6 BULGULAR ... 46
6.1 Ziyaretçilerin Sosyo-Ekonomik Özellikleri ... 46
6.1.1 Cinsiyet, Yaú ve Medeni Hal... 46
6.1.2 Ö÷renim, øú ve Meslek ... 47
6.1.3 Gelir, økinci Bir øúte ÇalÕúma ve Birey SayÕsÕ... 49
6.1.4 Gelinen Yerleúim Yeri... 52
6.1.5 KullanÕlan UlaúÕm AracÕ... 55
6.1.6 YaúanÕlan Ev ve Çevrenin Özellikleri... 56
6.1.7 Bilgi KaynaklarÕ ... 57
6.1.8 Araç Sahiplilik, Sosyal Güvence ve Sivil Toplum KuruluúlarÕna Üyelik ... 58
6.2 Ziyaretlerin Niteli÷ine øliúkin Bulgular... 60
6.2.1 Ziyaretin AmacÕ ve YapÕlan Etkinlikler ... 60
6.2.2 Ziyaret SÕklÕ÷Õ... 62
6.2.3 Tercih Edilen Günler ... 63
6.2.4 Milli Parkta KalÕú Süresi ... 64
6.2.5 Ana AmacÕn Milli ParkÕ Ziyaret Olup OlmamasÕ ... 64
6.2.6 Milli Parka Gelmenin En YakÕn Alternatifi ... 65
6.2.7 Milli Parkta Geçirilen ZamanÕn Benzer Di÷er Alanlarla KarúÕlaútÕrÕlmasÕ... 65
6.2.8 Milli ParkÕn Tercih Edilme Nedenleri... 66
6.2.9 Seyahat Maliyeti... 71
6.3 De÷iúkenler ArasÕ øliúkilerin øncelenmesine øliúkin Bulgular .. ... 72
6.3.1 Ziyaret SÕklÕ÷ÕnÕ Etkileyen Faktörler... 74
6.3.2 Milli Parkta Geçirilen ZamanÕ Etkileyen Faktörler... 75
6.3.3 Milli ParkÕ Benzer Alanlara Göre De÷erlendirmeyi Etkileyen Faktörler ... 77
6.3.4 Kaynak De÷erlerini Önemli BulmayÕ Etkileyen Faktörler ... 78
6.3.5 Denize Verilen Önemi Etkileyen Faktörler... 79
6.3.6 Bitki Örtüsünü Önemli BulmayÕ Etkileyen Faktörler .. 80
6.3.7 Yaban HayatÕnÕ Önemli BulmayÕ Etkileyen Faktörler. 81 6.3.8 Jeomorfolojik YapÕya Verilen Önemi Etkileyen Faktörler ... 82
6.3.9 Zevk ve Tercihlere Uygunlu÷a Verilen Önemi Etkileyen Faktörler ... 84
6.4 Model Tahmini ve Tüketici RantÕnÕn HesaplanmasÕ... 85
7 GENEL DEöERLENDøRME... 89
8 SONUÇ ... 99
KAYNAKLAR DøZøNø ... 106
EK ... 110
ÖZGEÇMøù... 123
EKLLER DZN
ùekil 5-1: Milli Park AlanÕ ... 31
ùekil 5-2 ÇalÕúma AlanÕnÕn Topo÷rafik HaritasÕ... 33
ùekil 5-3 Dilek YarÕmadasÕ ve BüyükMenderes DeltasÕnÕn Milli Park SÕnÕrlarÕ øçindeki Konumu... 34
ùekil 5-4: Milli Parktan Bir Görünüm... 35
ùekil 5-5: Milli ParkÕn FlorasÕndan bir görünüm ... 37
ùekil 5-6: Milli ParkÕn FaunasÕndan Bir Görünüm ... 39
ùekil 5-7: Kanyondan Bir Görünüm ... 41
ùekil 5-8: Zeus Ma÷arasÕndan Bir Görünüm ... 42
ùekil 5-9: Ziyaretçi Merkezi Olarak Düzenlenen Tarihi Binadan Bir Görünüm... 45
ÇZELGELER DZN
Çizelge 6-1 Cinsiyete Göre Da÷ÕlÕm ... 46
Çizelge 6-2: Yaú GruplarÕna Göre Da÷ÕlÕm... 47
Çizelge 6-3: Medeni Hale Göre Da÷ÕlÕm ... 47
Çizelge 6-4: Ö÷renim Durumuna Göre Da÷ÕlÕm... 48
Çizelge 6-5: øú Durumuna Göre Da÷ÕlÕm ... 48
Çizelge 6-6: Meslek GruplarÕna Göre Da÷ÕlÕm ... 49
Çizelge 6-7: HanehalkÕ Gelir GruplarÕna Göre Da÷ÕlÕm ... 50
Çizelge 6-8: økinci Bir øúte ÇalÕúma Durumu... 50
Çizelge 6-9: Ailedeki Birey SayÕsÕ... 51
Çizelge 6-10: Gruptaki Birey SayÕsÕ ... 51
Çizelge 6-11: Ziyaret Günü Gelinen Yerleúim Yerleri ... 52
Çizelge 6-12: Ziyaret GünüGelinen Yerin Milli Parka UzaklÕ÷Õ ... 53
Çizelge 6-13: Gelinen yerleúim yerinde bulunma nedenleri... 54
Çizelge 6-14: økamet edilen yerleúim yerine göre da÷ÕlÕm ... 54
Çizelge 6-15: Gelinen co÷rafi bölgeye göre da÷ÕlÕm ... 55
Çizelge 6-16: KullanÕlan ulaúÕm araçlarÕ... 55
Çizelge 6-17: Oturulan evin kendisine ait olma durumu ... 56
Çizelge 6-18: Oturulan evin bahçeli olma durumu ... 56
Çizelge 6-19: YaúanÕlan yerin çevresindeki yeúil alan durumu ... 57
Çizelge 6-20: Bilgi KaynaklarÕndan Yararlanma Derecesi... 57
Çizelge 6-21: Araç sahipli÷i durumu ... 58
Çizelge 6-22: Sosyal güvenlik durumu ... 59
Çizelge 6-23: Sivil toplum kuruluúuna üyelik durumu ... 59
Çizelge 6-24: Ziyaret AmaçlarÕnÕn Öncelikleri... 61
Çizelge 6-25:Milli Parkta YapÕlan Rekreatif Etkinlikler SÕralamasÕ.... 62
Çizelge 6-26 Bir YÕl øçinde Milli Parka Ortalama Geliú SayÕsÕ... 62
Çizelge 6-27: Hafta içi-hafta sonu Tercih Durumu... 63
Çizelge 6-28: Hafta øçi-Hafta Sonu Tercih Durumu... 63
Çizelge 6-29: Hafta øçi Hafta Sonu Tercih Edilme Nedenleri ... 64
Çizelge 6-30: Milli Parkta Geçirilen Zaman ... 64
Çizelge 6-31 Ana AmacÕn Milli Parka Gelmek Olup OlmamasÕ... 64
Çizelge 6-32: Milli Parka Gelmenin En YakÕn Alternatifi... 65
Çizelge 6-33:Geçirilen ZamanÕn Benzer Alanlarla KarúÕlaútÕrÕlmasÕ... 66
Çizelge 6-34: Milli ParkÕn Tercih Edilme Nedenleri ... 66
Çizelge 6-35: Milli ParkÕn kaynak de÷erlerinin ortalamasÕ ... 67
Çizelge 6-36: Denizin tercih edilme nedenleri... 67
Çizelge 6-37: Bitki Örtüsü Tercihi ... 68
Çizelge 6-38: Yaban HayatÕ Tercihi... 68
Çizelge 6-39: Jeomorfolojik YapÕlara øliúkin Tercihi ... 68
Çizelge 6-40: UlaúÕmda Etkili Faktörlerin De÷erlendirilmesi ... 69
Çizelge 6-41: Tesis ve Hizmet Kalitesi De÷erlendirmesi ... 70
Çizelge 6-42: Ziyaretçi nitelik ve yo÷unlu÷u... 70
Çizelge 6-43: Toplam seyahat maliyeti... 71
Çizelge 6-45: Toplam seyahat maliyeti gruplarÕ ... 71
Çizelge 6-46: Kiúi baúÕna seyahat maliyeti ... 72
Çizelge 6-47: Kiúi baúÕna seyahat maliyeti gruplarÕ... 72
Çizelge 6-48: KullanÕlan ba÷ÕmsÕz de÷iúkenler... 73
Çizelge 6-49: YÕllÕk Ziyaret SayÕsÕnÕ Etkileyen Faktörler (Model 1) .. 74
Çizelge 6-50: Poisson Modelle Elde Edilen Marjinal Etki De÷erleri .. 75
Çizelge 6-51: Milli Parkta Geçirilen ZamanÕ Etkileyen Faktörler... 76
Çizelge 6-52: Benzer Alanlarla KÕyaslamayÕ Etkileyen Faktörler (Model 3)... 77
Çizelge 6-53: Kaynak De÷erlerini Önemli BulmayÕ Etkileyen Faktörler (Model 4) ... 78
Çizelge 6-54: Denize Verilen Önemi Etkileyen Faktörler (Model 5) .. 79
Çizelge 6-55: Bitki Örtüsünü Önemli BulmayÕ Etkileyen Faktörler (Model 6)... 80
Çizelge 6-56: Yaban HayatÕnÕ Önemli BulmayÕ Etkileyen Faktörler (Model 7)... 82
Çizelge 6-57: Jeomorfolojik YapÕyÕ Önemli BulmayÕ Etkileyen Faktörler (Model 8) ... 83
Çizelge 6-58: Zevk ve Tercihlere Uygunlu÷u Önemli BulmayÕ Etkileyen Faktörler (Model 9)... 84
Çizelge 6-59: De÷iúken tanÕmlamalarÕ ve açÕklamalarÕ ... 86
Çizelge 6-60: Poisson model tahmin sonuçlarÕ ... 87
Çizelge 6-61: Hesaplanan Tüketici RantÕ De÷erleri... 88
1 GR
ønsanlÕk refahÕnÕn, ekonomik, sosyal ve çevresel boyutlarÕn bir bütün olarak ele alÕnmasÕ ile sa÷lanabilece÷i, 1987 yÕlÕnda Birleúmiú Milletlerin, Bruntland Raporu olarak da bilinen Çevre ve KalkÕnma Komisyonu raporunda “sürdürülebilir kalkÕnma” kavramÕ ile tanÕmlanmÕú ve dünyanÕn gündemindeki yerini almÕútÕr. Bu raporda sürdürülebilir kalkÕnma, günümüz ihtiyaçlarÕnÕn, gelecek kuúaklarÕn ihtiyaçlarÕnÕ karúÕlama olanaklarÕndan fedakarlÕk yapÕlmaksÕzÕn karúÕlanabilmesi olarak tanÕmlanmÕútÕr.
Ekonomik sistemin ekolojik sistem üzerindeki olumsuz etkileri, yirminci yüzyÕlÕn ikinci yarÕsÕndan itibaren artarak çevre kirlili÷i, iklim de÷iúimi, ekosistemlerin bozulmasÕ gibi küresel sistemi etkileyecek düzeye ulaúmÕútÕr. Ülkelerin genel refah düzeylerinin en yaygÕn göstergesi olarak kullanÕlan milli gelir, ekonomik kalkÕnmanÕn niceliksel yönlerini de÷erlendirmeye alÕrken çevresel de÷erler baúta olmak üzere toplumun yaúam kalitesini etkileyen niteliksel geliúmeleri yansÕtamamaktadÕr. Bu durum, do÷al kaynaklarÕn etkisini dikkate almadan hesaplanacak milli gelirin maksimizasyonunun, refahÕn maksimizasyonu anlamÕna gelmedi÷ini göstermektedir. Bu nedenle geleneksel milli gelir hesaplarÕndan, çevreye verilen zarar akÕmÕnÕn düúülmesi ve sermaye mallarÕna ek olarak do÷al kaynak stoklarÕndaki net de÷iúimin de÷erinin de milli gelir hesaplarÕna eklenmesi gerekmektedir (Da÷demir, 2003). Do÷al kaynaklarÕn iúlevlerinin ekonomik de÷erlerinin belirlenerek bilançolara yansÕtÕlmasÕ ile sektörlerin ekonomi içindeki paylarÕ daha do÷ru olarak
belirlenebilecektir. Bütün bunlarÕn bir sonucu olarak günümüzde do÷al kaynaklarÕn iúlevlerinin ekonomik de÷erlerini belirleme çalÕúmalarÕ önem kazanmÕútÕr.
Do÷al kaynaklarÕn rekreasyon amaçlÕ kullanÕlmasÕ ile, bu kaynaklarÕn pazarÕ olmayan bir ürünü ortaya çÕkmaktadÕr. AçÕk hava rekreasyonuna imkan veren do÷al alanlar içinde, orman alanlarÕ önemli bir yere sahiptir. Bu amaçla ayrÕlmÕú ve düzenlenmiú orman alanlarÕ oldu÷u gibi öncelikli olarak koruma amacÕ ile ayrÕlmÕú olan milli parklar ve tabiat parklarÕ, rekreasyonel kullanÕma da olanak veren alanlardÕr.
Rekreasyon amaçlÕ kullanÕmÕn ekonomik de÷erinin bir kÕsmÕnÕn ya da tamamÕnÕn parasal karúÕlÕ÷Õ olmadÕ÷Õ halde bu hizmetten dolayÕ toplumun elde etti÷i memnuniyet, sosyal fayda olarak kabul edilmektedir (Pak, Türker, 2002). Konunun önemine ve bu konulardaki çalÕúmalarÕn gereklili÷ine ulusal planlarda yer verilmiú ve 9. Beú YÕllÕk KalkÕnma PlanÕnda, ekonomide rekabet gücünün artÕrÕlmasÕnÕn ve ormanlarÕn bu alanda yarattÕ÷Õ ekonomik de÷erlerin belirlenmesinin gereklili÷i belirtilmiútir.
Ulusal OrmancÕlÕk ProgramÕnÕn “ormanlarÕn sosyal ve kültürel hizmetlerinden faydalanma ile ilgili eylemler” baúlÕ÷Õ altÕnda “hÕzla kentleúen ve de÷iúen toplumun, ormanlarÕn sosyal ve kültürel hizmetleri (rekreasyon, kent ormanlarÕ, ekoturizm, peyzaj, avcÕlÕk, sportif balÕkçÕlÕk vb) ile ilgili talep ve beklentiler ile bu hizmetlerin yerel ve ülke ekonomilerine potansiyel katkÕlarÕ konusunda envanter, araútÕrma de÷erlendirme çalÕúmalarÕnÕn gerçekleútirilmesi” maddesine
yer verilerek bu konudaki araútÕrma geliútirme çalÕúmalarÕnÕn gereklili÷i üzerinde durulmaktadÕr.
Yine Ulusal OrmancÕlÕk ProgramÕnÕn hedefleri arasÕnda
“ormanlarÕn koruyucu ve çevresel hizmetlerinden faydalanma ile ilgili eylemler” baúlÕ÷Õ altÕnda “ormanlarÕn koruyucu ve çevresel iúlevlerinin katkÕ de÷erlerinin (ekonomik, sosyal, ekolojik) belirlenmesine yönelik araútÕrma ve de÷erlendirme çalÕúmalarÕnÕn gerçekleútirilmesi ve sonuçlarÕ hakkÕnda toplumun ve ilgili kuruluúlarÕn (TÜøK, DPT vb) bilgilendirilmesi” yer almaktadÕr.
Do÷al kaynaklarÕn rekreasyon iúlevinin ekonomik de÷erinin belirlenmesi için bazÕ yöntemler geliútirilmiútir. Bu yöntemlerden seyahat maliyeti ve koúullu de÷erleme yöntemleri, ormanlarÕn rekreasyonel kullanÕm de÷erini belirlemek amacÕyla Amerika ve bazÕ Avrupa ülkelerinde çok yaygÕn bir úekilde kullanÕlmasÕna ra÷men, Türkiye’de bu amaçla yapÕlmÕú çalÕúmalar sÕnÕrlÕdÕr. ønsanlar tarafÕndan rekreasyonel amaçla kullanÕlan do÷al kaynaklarÕn sa÷ladÕ÷Õ sosyal faydalarÕn parasal de÷erini belirlemeyi amaçlayan bu nitelikteki çalÕúmalardan elde edilen sonuçlar, bu alanlarÕn belirlenmesi, planlanmasÕ, yönetilmesi ve korunmasÕnda karar vericilere yol gösterici olacaktÕr (Pak, Türker, 2002).
Mevcut do÷al kaynaklarÕn etkin ve verimli bir úekilde planlanmasÕ için söz konusu ürün ve hizmetlerin ekonomik de÷erlerinin bilinmesi kadar bu kaynaklarÕn kullanÕm biçimini ve kullanÕm düzeyini belirleyen sosyo-ekonomik yapÕnÕn incelenmesi de önem taúÕmaktadÕr.
DolayÕsÕyla, do÷al kaynaklarÕmÕzÕn yönetiminde, bu kaynaklara iliúkin beklentilerin ortaya konulmasÕ ile çevresel, sosyal ve ekonomik etkenlerin do÷ru olarak belirlenmesi önem kazanmaktadÕr.
Gerek do÷al kaynaklarÕmÕzÕn iúlevlerinin ekonomik de÷erlerinin belirlenerek ekonomi içindeki paylarÕnÕn belirlenmesi, gerekse kaynaklarÕn yönetiminde etkili olan, bu kaynaklara iliúkin beklentilerin ve kaynaklarÕn kullanÕm biçimini ve düzeyini belirleyen sosyo-ekonomik yapÕnÕn belirlenmesi büyük önem taúÕmaktadÕr. Bu nedenle çalÕúmanÕn konusu, ziyaretçilerin sosyo ekonomik özelliklerine iliúkin bulgularÕ da kapsayacak úekilde, Dilek YarÕmadasÕ-Büyük Menderes DeltasÕ Milli ParkÕnÕn rekreasyon amacÕyla kullanÕmÕnÕn ekonomik de÷erinin saptanmasÕ olarak belirlenmiútir.
2 ÇALIMANIN AMACI VE KAPSAMI
Bu çalÕúmanÕn amacÕ, sonbahar ziyaretçilerini dikkate alarak, Dilek YarÕmadasÕ Büyük Menderes DeltasÕ Milli ParkÕnÕn rekreasyon amacÕyla kullanÕmÕnÕn ekonomik de÷erini seyahat maliyeti yöntemiyle saptamaktÕr.
Bu çerçevede çalÕúma, Milli Park ziyaretçilerinin:
¾ Sosyo-ekonomik yapÕsÕnÕ ortaya koymayÕ,
¾ Hangi amaçlarla ziyarette bulundu÷unu ve bunlarÕn öncelik derecelerini belirlemeyi,
¾ Ziyaretini etkileyen faktörleri tesbit etmeyi,
¾ Tüketici rantÕnÕ hesaplamayÕ hedeflemektedir.
ÇalÕúma, kÕsa dönemde belirtilen bu sonuçlarÕ elde etmeyi hedeflerken, uzun dönemde:
¾ Do÷al kaynaklarÕn rekreasyon amacÕyla kullanÕlmasÕ konusunda, aktif ve potansiyel kullanÕcÕ özelliklerine ve talebine iliúkin bilgilerden yararlanmanÕn; bu alanlarÕn belirlenmesi, planlanmasÕ ve yönetilmesi aúamalarÕnÕn bir parçasÕ haline gelmesine ve bu konudaki çalÕúmalarÕn geliútirilmesine katkÕda bulunmayÕ hedeflemektedir.
Dilek YarÕmadasÕ-Büyük Menderes DeltasÕ Milli ParkÕ, AydÕn il sÕnÕrlarÕ içinde yer alan Ege Bölgesindeki sekiz milli parktan biridir.
Milli parklar, ulusal ve uluslararasÕ korunmasÕ gerekli do÷a parçalarÕ olmakla birlikte, rekreasyon amaçlÕ ziyaretlere de açÕk alanlardÕr.
Do÷a koruma bilincini yükseltmek ve artan rekreasyon gereksinimini karúÕlamak konusunda, bu alanlar farklÕ özelliklere sahip çok sayÕda insanÕn yaúadÕ÷Õ kentler için daha da büyük anlam kazanmaktadÕr.
Sanayi, ticaret ve turizm açÕsÕndan Ege Bölgesinin merkezi konumunda olan øzmir, nüfus büyüklü÷ü bakÕmÕndan da Türkiye’nin üçüncü büyük kentidir. Dilek YarÕmadasÕ-Büyük Menderes DeltasÕ Milli ParkÕ, øzmir’e 174 km uzaklÕkta olmasÕ nedeniyle, øzmir’den ve ilçelerinden günübirlik ziyaretlerin yapÕldÕ÷Õ bir alan olarak dikkat çekmektedir. Milli Park, ulusal ve uluslararasÕ koruma statülerine sahip özgün do÷al ve kültürel özelliklere ve yüksek ziyaretçi potansiyeline sahip olmasÕna ra÷men, bugüne dek benzer bir çalÕúma yapÕlmamÕútÕr. ParkÕn ekonomik de÷erinin belirlenebilmesi için gerekli olan giriú sayÕlarÕna ait kayÕtlarÕn bulunmasÕ, Milli ParkÕn çalÕúma alanÕ olarak belirlenmesinde etkili olan unsurlardan biri olmuútur.
ÇalÕúma, Dilek YarÕmadasÕ Büyük Menderes DeltasÕ Milli ParkÕ örne÷i ile do÷al kaynaklarÕn rekreasyon amacÕyla kullanÕmÕnÕn ekonomik de÷erini belirleme çalÕúmalarÕna ve bu suretle uzun dönemde, gerek kalkÕnma projelerinin analizlerinde sosyal fayda ile sosyal maliyet karúÕlaútÕrmalarÕna, gerekse do÷al kaynaklarÕn milli gelir hesaplarÕna yansÕtÕlmasÕna katkÕda bulunabilecektir.
Do÷al kaynaklarÕn yönetiminin sa÷lÕklÕ olarak gerçekleútirilmesi, kaynaklar hakkÕnda oldu÷u gibi kaynak kullanÕcÕlarÕ hakkÕnda da yeterli, do÷ru ve güncel bilgilerin karar verici ve planlamacÕlar tarafÕndan bilinmesini gerektirir. Korunan alanlar içinde e÷itim iúlevine de sahip olan milli park ve benzeri alanlarda toplumun bütün kesimlerini çekici ve alan içindeki yönlendirmelerle bilgi ve bilinç düzeyini artÕrÕcÕ planlamalarÕn yapÕlmasÕ büyük önem taúÕmaktadÕr. Söz konusu planlamalar kapsamÕnda kullanÕcÕlarÕn sosyo ekonomik özelliklerine yönelik çalÕúmalar önemli bir yer tutmaktadÕr. Bu nedenle, çalÕúma alanÕnda bu konuda mevcut olan eksikli÷in doldurulmasÕna katkÕda bulunmak da çalÕúmanÕn amaçlarÕ arasÕnda yer almaktadÕr.
3 LTERATÜR ÖZET
Kaval (2007) tarafÕndan Amerika Birleúik Devletlerindeki milli parklar, devlet ormanlarÕnÕn rekreasyonel yararlarÕnÕ belirlemek amacÕyla yapÕlmÕú bir meta-analizi çalÕúmasÕ bulunmaktadÕr. ÇalÕúma sonucunda 1960’lÕ yÕllardan beri yapÕlmakta olan çalÕúmalar de÷erlendirilerek ülkedeki ulusal park ve ormanlarÕn pazarÕ olmayan açÕk hava rekreasyonuna iliúkin tüketici fazlasÕ hesaplanmÕútÕr. 1968- 2003 yÕllarÕ arasÕnda yapÕlmÕú çalÕúmalara ait toplam 106 yer, 25 farklÕ aktivite türü, 1229 gözlemi içeren veriler kullanÕlmÕútÕr. ÇalÕúmada tüketici rantÕnÕn hesaplanmasÕnda büyük ölçüde koúullu de÷erleme ve seyahat maliyeti yöntemleri kullanÕlmÕútÕr. ÇalÕúma sonucunda park tipine göre kiúi baúÕna günlük ortalama rekreasyon yararlarÕ parasal olarak verilmiútir.
Erdoan vd. (2007) tarafÕndan øzmir Kültür ParkÕnda 2006 yÕlÕ mayÕs-temmuz aylarÕ arasÕnda ziyaretçilerle alanda yüz yüze anket çalÕúmasÕ yapÕlmÕú ve anket sonuçlarÕ, tüketici fazlasÕ ve talep fonksiyonunu tahmin etmek için kullanÕlmÕútÕr. ÇalÕúmada bireysel seyahat maliyeti yöntemi uygulamasÕ yapÕlmÕútÕr. Kültür Parka yapÕlan yÕllÕk ziyaret sayÕsÕ ba÷ÕmlÕ de÷iúkeni oluútururken; seyahat maliyeti, Parkta yapÕlan masraf, gelinen mesafe, ziyaretçilerin yaúÕ, ö÷renim düzeyi ve medeni hali ba÷ÕmsÕz de÷iúkenler olarak belirlenmiútir.
Bilgiç ve Florkowski (2007) tarafÕndan Amerika Birleúik Devletlerinin güneydo÷usunda levrek avÕ talebi konusunda, negatif binomial regresyon modelleri kullanÕlarak bir çalÕúma yapÕlmÕútÕr.
ÇalÕúmada, iki aúama olarak geziye katÕlma kararÕnÕ ve gezi sÕklÕ÷ÕnÕ
etkileyen faktörler araútÕrÕlmÕútÕr. Modelde sÕfÕr de÷erinin aúÕrÕlÕ÷Õ ve heterojenite gözlenmedi÷i için negatif binomial model kullanÕlmÕútÕr.
Geziyle ilgili bireysel de÷iúkenler olarak, yaú, yaúÕn karesi, medeni hal, cinsiyet, Õrk, ö÷renim durumu, bölgesel gruplarla ilgili kukla de÷iúkenler ilk aúamada kullanÕlÕrken; ikinci aúamada kullanÕlan de÷iúkenler ortalama gezi maliyeti, yakalanan balÕk sayÕsÕ, yakalanan balÕk sayÕsÕnÕn karesi ve balÕk büyüklü÷ü olarak belirlenmiútir.
YÕlmaz (2006), Saroz Körfezi kÕyÕ úeridinin turizm ve rekreasyonel kullanÕm potansiyeli üzerine bir araútÕrma yapmÕútÕr.
AraútÕrma ile do÷al, tarihi ve kültürel potansiyele sahip alanÕn turizm ve rekreasyon aktivitelerine kaynak oluúturabilecek kullanÕmlarÕn ve bilinçli kullanÕma yönelik stratejilerin belirlenmesine çalÕúÕlmÕútÕr.
Do÷a yürüyüúleri, kamp, piknik, suya ba÷lÕ aktiviteler ve zengin do÷al kaynaklarÕnÕn sundu÷u izleme aktivitelerine uygun olan bölgede, sürdürülebilir bir kullanÕmÕn sa÷lanabilmesi için mevcut ve potansiyel kaynaklar ile kullanÕcÕlarÕn rekreasyonel e÷ilimi arasÕndaki dengenin önemine ve rekreasyonel alan planlamasÕ yapÕlmasÕnÕn gereklili÷ine dikkat çekilmiútir.
Öztürk (2005), Küre Da÷larÕ Milli ParkÕnÕn rekreasyonel kaynak de÷erlerini incelemiútir. ÇalÕúmada do÷al ve kültürel kaynak de÷erleri açÕsÕndan uluslararasÕ öneme sahip alandaki rekreasyonel aktiviteler ile bu aktivitelerin do÷al kaynak de÷erlerine etkilerinin belirlenmesine çalÕúÕlmÕútÕr. Eko-turizm uygulamalarÕnda kaynak de÷erlerinin korunmasÕnÕn ve yerel halkÕn katÕlÕmÕnÕn sa÷lanmasÕnÕn önemi üzerinde durulmuútur.
Deniz (2005), poisson regresyon analizi konusundaki çalÕúmasÕnda, poisson regresyon analizinin hangi úartlarda kullanÕldÕ÷Õ ve regresyon sonuçlarÕnÕn yorumlanmasÕ üzerinde durmuútur.
Espineira ve Tufflour (2005), tarafÕndan Kanada’nÕn Newfoundland bölgesinde bulunan Gros Morne Milli ParkÕnda bir uygulama yapÕlmÕú; kesik sayÕlabilir veri modelleri (truncated count data models) kullanÕlarak anket yöntemiyle tüketici fazlasÕ ve talep e÷risi tahmin edilmiútir. ÇalÕúmada, son 5 yÕldaki ziyaret sayÕsÕ ba÷ÕmlÕ de÷iúken olarak belirlenirken, ziyaretçilerin demografik özellikleri, seyahat zamanÕnÕn de÷eri, benzer alanlar hakkÕndaki bilgi, gelir ve son gezinin özelliklerine iliúkin ba÷ÕmsÕz de÷iúkenler kullanÕlmÕútÕr.
Iamtrakul ve Teknomo (2005) tarafÕndan yapÕlan çalÕúmada Japonya’nÕn Saga kentindeki üç parkta, kullanÕcÕlarÕn rekreasyonel davranÕúlarÕ araútÕrÕlmÕú ve seyahat maliyeti yöntemi kullanÕlarak rekreasyon talebi belirlenmiútir. AmaçlarÕ; kent yaúamÕnÕn kalitesini artÕrmak ve parklarÕn sundu÷u hizmetleri geliútirmek için bugünkü ve gelecekteki politikalarÕ belirlemede, uygun planlarÕn yapÕlmasÕnda ve yerel planlamalar için yararlÕ bilgiler sa÷lamada rehber olmasÕ olarak tanÕmlanan çalÕúmada bireysel özelliklerin algÕlamada meydana getirdi÷i farklÕlÕ÷Õ belirlemek için yaú, gelir, ö÷renim, kullanÕlan park hizmetleri ile ilgili geçmiú deneyimler de÷iúken olarak kullanÕlmÕútÕr.
ÇalÕúmada zaman de÷eri, kullanÕcÕlarÕn gelirle ilgili sosyo ekonomik de÷iúkeni üzerinden elde edilmiú; aylÕk çalÕúma saati 160 saat varsayÕlarak bir saatlik çalÕúma karúÕlÕ÷Õ esas alÕnmÕútÕr.
Chen vd. (2004) tarafÕndan yapÕlan çalÕúmada, Çin’deki Xiamen adasÕnÕn do÷u kÕyÕsÕnÕn rekreasyonel yararlarÕna, seyahat maliyeti yöntemi kullanÕlarak de÷er belirlemek amaçlanmÕútÕr. Seyahat maliyeti yöntemi içinde zamanÕn fÕrsat maliyeti hesabÕ için günlük ücret tutarÕnÕn üçte biri esas alÕnmÕútÕr. ÇalÕúmada zonal seyahat maliyeti yöntemi kullanÕlmÕú ve ziyaretçilerin geldikleri bölgeler, yerel hükümetin idari sÕnÕrlarÕ gözönüne alÕnarak belirlenmiútir.
Regresyon modelinin ba÷ÕmsÕz de÷iúkenleri; kukla de÷iúken olarak alana geldi÷i yerden ulaúÕm (Xiamen adasÕndan gelip gelmedi÷i), gelinen bölgenin dahil oldu÷u zona ait yÕllÕk net gelir, gelinen zondaki toplumda görülen yüksek ö÷renim yüzdesi, gelinen bölgenin seyahat masrafÕ olarak belirlenmiútir. YarÕ logaritmik fonksiyon tipi kullanÕlmÕútÕr.
Alkay ve OcakçÕ (2003), kentsel yeúil alanlarÕn ekonomik de÷erlerinin ölçülmesinde kullanÕlabilecek yöntemlerden, koúullu de÷erleme yöntemi, seyahat maliyet yöntemi ve hedonik fiyat yöntemini incelemiútir. Bu yöntemler genel özellikleri ile tanÕtÕlarak ortak ve ayÕrdedici özellikleri üzerinde durulmuú; kentsel yeúil alanlar için uygunlu÷u irdelenmiútir.
Pak (2002) tarafÕndan yapÕlan çalÕúmada, Do÷u Akdeniz ve Do÷u Karadeniz bölgesindeki Çevre ve Orman BakanlÕ÷Õna ba÷lÕ yedi orman içi dinlenme yeri örne÷i üzerinde, orman kayna÷Õndan rekreasyonel amaçlÕ yararlanma için ekonomik de÷erleme bireysel seyahat maliyeti ve koúullu de÷erleme yöntemleri ile belirlenmiútir.
ÇalÕúma konusu orman içi dinlenme yerleri, rekreasyon talepleri ve
ödeme e÷ilimini belirleyen de÷iúkenler açÕsÕndan incelenerek karúÕlaútÕrÕlmÕútÕr.
Ortaçeme vd. (2002) tarafÕndan Kurúunlu ùelalesi Tabiat ParkÕnda bireysel seyahat maliyeti yöntemi ile rekreasyonel kullanÕm de÷erinin belirlenmesi konusunda bir çalÕúma yapÕlmÕútÕr. ÇalÕúma verileri, Eylül 1998-Haziran 1999 tarihleri arasÕnda ParkÕ ziyaret edenlerle yüz yüze yapÕlan görüúmelerle elde edilmiútir. ÇalÕúmada yÕllÕk bireysel ziyaret sayÕsÕ, ba÷ÕmlÕ de÷iúken; yakÕt maliyeti, ziyaretçilerin yaúÕ, e÷itim düzeyi ve gelir durumu ile alternatif alanlarÕn varlÕ÷Õ, ba÷ÕmsÕz de÷iúkenler olarak belirlenmiútir. Tüketici rantÕnÕn hesaplanmasÕnda, yarÕ logaritmik fonksiyon tipi kullanÕlmÕútÕr.
Moons vd. (2001), seyahat maliyeti yöntemi uygulamalarÕnda, seyahat zamanÕ ve maliyetinin belirlenmesi konusunda bir çalÕúma yapmÕútÕr. Seyahat maliyeti yöntemi modellerinde anahtar konu olan seyahat maliyeti de÷iúkeninin tanÕmlanmasÕnda genellikle ziyaretçilerin beyanlarÕnÕn dikkate alÕnmasÕndan yola çÕkÕlarak algÕlanan ve hesaplanan seyahat maliyetinin karúÕlaútÕrmasÕ yapÕlmÕútÕr. Hesaplanan seyahat zamanÕ ve maliyeti, co÷rafi bilgi sistemi yazÕlÕmlarÕ ile; algÕlanan seyahat zamanÕ ve maliyeti ise anket yoluyla elde edilmiútir. AlgÕlanan seyahat maliyetinin yapÕsÕnÕ açÕklamak için uzaklÕk, zaman, grup büyüklü÷ü, sosyal sÕnÕf, ö÷renim düzeyi, ziyaretin genel memnuniyet düzeyi ve ziyaret süresi kullanÕlmÕútÕr. Seyahat zamanÕ ve maliyeti farkÕnÕn etkisini belirlemek için yapÕlan tüketici rantÕ hesabÕnda, ba÷ÕmlÕ de÷iúkenin üç farklÕ fonksiyonel formu kullanÕlmÕútÕr. YarÕ logaritmik, negatif binomial ve
kesik (truncated) negatif binomial modellerle yapÕlan çalÕúmalar sonucunda, algÕlanan ve hesaplanan zaman ve maliyet de÷erleri arasÕndaki farkÕn, uzaklÕkla ve ziyaret sÕklÕ÷Õ ile negatif bir iliúki sergiledi÷i gözlenmiútir. Tüketici fazlasÕ tahminlerinin karúÕlaútÕrÕlmasÕ sonucu, yalnÕzca negatif binomial fonksiyon formunda, algÕlanan ve hesaplanan maliyetin istatiksel olarak anlamlÕ bir farka neden oldu÷u görülmüútür.
Ortaçeme vd. (2000) tarafÕndan yapÕlan çalÕúmada, seyahat maliyeti yöntemi tanÕtÕlarak ülkemizdeki rekreasyon planlamalarÕnda kullanÕm olanaklarÕ üzerinde durulmuútur.
McKean ve Taylor (2000) tarafÕndan Moskova-Idaho’da, 1998 yÕlÕ Nisan-KasÕm aylarÕ arasÕnda rekreasyon gezisi için ödeme isteklili÷ini ölçmek ve rekreasyonistlerce yapÕlan masrafÕ ölçmek amacÕyla iki anket uygulanmÕútÕr. Poisson ve negatif binomial regresyon modelleri üzerinde çalÕúÕlmÕútÕr. Rekreasyon talep analizinde, ziyaretçilerin alana ziyaret için herhangi bir kazançtan vazgeçmedikleri varsayÕlmÕútÕr. Ba÷ÕmlÕ de÷iúken, alana yapÕlan yÕllÕk gezi sayÕsÕ; ba÷ÕmsÕz de÷iúkenler seyahat maliyeti, seyahat zamanÕ, alternatif alanlarda geçirilen zaman (saat), yÕllÕk hanehalkÕ geliri, ziyaretçinin yÕllÕk serbest zamanÕ (gün) ve alandaki toplam deneyimi (yÕl) olarak belirlenmiútir.
Heyes ve Heyes (1999) tarafÕndan yapÕlan çalÕúmada øngiltere’nin güneybatÕsÕndaki Dartmoor Milli ParkÕnÕn yÕllÕk rekreasyonel yararlanma de÷eri bireysel seyahat maliyeti yöntemi ile belirlenmiútir. Kesik negatif binomial regresyon modellerine ait
sonuçlar verilmiútir. ÇalÕúma verileri, 1996 yÕlÕ A÷ustos-Eylül aylarÕ içinde yapÕlan anket çalÕúmalarÕ ile elde edilmiútir. ÇalÕúmanÕn açÕklayÕcÕ de÷iúkenleri; seyahat maliyeti, gelirin do÷al logaritmasÕ, ziyaretçilerin alternatif alanlardaki deneyimleri, Milli Parka geliúin ana amaç olup olmamasÕ, Milli Parkta kaldÕklarÕ süre, ziyaretçilerin yaúÕ, çevresel konularla ilgilenme derecesi ve grup büyüklü÷ü olarak belirlenmiútir. Seyahat maliyetinin belirlenmesinde, alana ulaúÕm için harcanan yakÕt masrafÕnÕn grup büyüklü÷üne bölünmesi ile elde edilen de÷er ile zamanÕn fÕrsat maliyeti toplamÕ esas alÕnmÕútÕr. ZamanÕn fÕrsat maliyeti, sÕfÕr, hanehalkÕnÕn ortalama bir saatlik ücretinin 0.33’ü ve 0.43’ü olmak üzere üç farklÕ úekilde hesaplanmÕútÕr.
nan ve Kuba (1997), do÷al kaynaklarÕn de÷erlemesinde kullanÕlan analiz yöntemlerini incelemiú ve koúullu de÷erleme, hedonik fiyat yöntemi, seyahat maliyeti yöntemi ve delphi tekni÷inin kullanÕmlarÕ üzerinde durulmuútur.
Englin ve Shonkwiler (1995), rekreasyonel yürüyüú parkurlarÕnda sayma veri modellerini kullanarak uzun dönemli sosyal refah tahmini yapmÕúlardÕr. YarÕ logaritmik fonksiyon tipi ile poisson ve negatif binomial regresyon modellerini kullanarak tüketici rantÕnÕ ve populasyon ortalamalarÕnÕ dahil etmek suretiyle potansiyel talebi hesaplamÕúlardÕr.
Fleischer ve Tsur (1994), øsrail’de iki bölgede yaptÕklarÕ çalÕúmada, gÕda ve endüstri için öneminin yanÕnda yaban hayatÕ, estetik manzara, kültürel ve do÷al korunan alanlar da sa÷layan tarÕm alanlarÕnÕn rekreasyonel de÷erinin ölçümü üzerine bir çalÕúma
gerçekleútirmiútir. Önceki çalÕúmalarÕn ço÷unda bu hizmetlerin ölçülmesinde koúullu de÷erleme yönteminin kullanÕlmasÕna karúÕn bu çalÕúmada sayma veri regresyon teknikleri kullanÕlarak seyahat maliyeti modeli uygulanmÕútÕr. Ba÷ÕmlÕ de÷iúken olarak bireysel ziyaret sayÕsÕ, ba÷ÕmsÕz de÷iúkenler olarak seyahat maliyeti, ö÷renim, yaú, gelir, cinsiyet ve bireylerin tercihinde alanÕn özelliklerinin etki derecesi ba÷ÕmsÕz de÷iúkenler olarak kullanÕlmak suretiyle tüketici rantÕ hesaplanmÕútÕr.
Bu çalÕúmada, ana amaç olan seyahat maliyeti yönteminin uygulanmasÕnda ve sosyo-ekonomik yapÕnÕn belirlenmesinde yukarÕdaki çalÕúmalarda kullanÕlan bazÕ tekniklerden yararlanÕlmÕútÕr.
ÇalÕúma ile alanÕn özelliklerinin ve çalÕúma úartlarÕnÕn belirledi÷i sÕnÕrlar içinde, Dilek YarÕmadasÕ-Büyük Menderes DeltasÕ Milli ParkÕ için bir ekonomik de÷er ortaya konulmasÕ ve sonbahar kullanÕcÕlarÕnÕn özelliklerine yönelik bazÕ bulgularÕn elde edilmesi beklenmektedir.
4 MATERYAL VE YÖNTEM
4.1 Materyal
AraútÕrmanÕn materyalini, birincil ve ikincil kaynaklÕ veriler oluúturmaktadÕr. AraútÕrmanÕn ana materyali, Milli Parka gelen ziyaretçilerle karúÕlÕklÕ görüúmeler yoluyla elde edilen özgün verilerdir. AraútÕrmada kullanÕlan ikincil kaynaklÕ veriler ise bu konuda yapÕlmÕú benzer çalÕúmalara iliúkin yazÕlÕ kaynaklar ile KuúadasÕ Do÷a Koruma ve Milli Parklar Mühendisli÷inden sa÷lanan kayÕtlÕ verilerdir.
4.2 Yöntem
4.2.1 Verilerin ToplanmasÕ AamasÕnda zlenen Yöntemler
Saha araútÕrmalarÕndan elde edilen özgün verilerin kayna÷Õ olan anket formu, yurt içi ve yurt dÕúÕnda yapÕlmÕú benzer nitelikteki çalÕúmalar incelenerek ve bölgenin özelliklerine göre düzenlenerek oluúturulmuútur (EK). Ankette yer alan bazÕ sorularÕn ankete katÕlanlar tarafÕndan daha kolay anlaúÕlmasÕnÕ sa÷lamak amacÕyla açÕklayÕcÕ kartlar hazÕrlanmÕútÕr.
Anket formu iki bölümden oluúmaktadÕr. ølk bölümde ziyaretçilere, alanla ilgili sorular sorulmuú; alana geliú amaçlarÕ, alanla ilgili tercihleri ve de÷erlendirmelerine yer verilmiútir. økinci bölümde
seyahat maliyeti yönteminin uygulanmasÕnda da kullanÕlacak olan ziyaretle ilgili yaptÕklarÕ harcamalar ve ba÷ÕmlÕ de÷iúkenimiz olan ziyaret sayÕsÕnÕ etkileyebilecek ba÷ÕmsÕz de÷iúkenleri oluúturan ziyaretçilerin sosyo-ekonomik özellikleri ile ilgili sorulara yer verilmiútir.
Alan çalÕúmasÕnda Dilek YarÕmadasÕ Büyük Menderes DeltasÕ Milli ParkÕ’nÕn yerli ziyaretçileri dikkate alÕnmÕútÕr. Bu amaçla hafta içi ve hafta sonu ziyaret sayÕlarÕna göre oransal örnek hacmi hesaplanmÕútÕr. Formülde %95 güven aralÕ÷Õ ve %10 hata payÕ kullanÕlmÕútÕr.
2 ˆ
(1 )
( 1) (1 )
px
Np p
n N V p p
2 px
V varyans
N=Anakitle (23801) p=oran (0.5 alÕnmÕútÕr)
Bu formüle göre örnek hacmi 96 olarak belirlenmiútir.
Yedeklerle birlikte toplam 104 güvenilir anket elde edildi÷inden, de÷erlendirmeler 104 anket üzerinden yapÕlmÕútÕr.
4.2.2 Verilerin Analizi AamasÕnda zlenen Yöntemler
YapÕlan anketlerle elde edilen veriler, sosyal bilimler alanÕnda yapÕlan istatistiksel de÷erlendirme çalÕúmalarÕnda yaygÕn olarak kullanÕlan istatistik ve ekonometri paket programlarÕyla de÷erlendirilmiútir. Ziyaretçilerin ve ziyaretlerin özelliklerini
belirlemek için beúli likert ölçe÷i ve bulanÕk eúli karúÕlaútÕrmaya (fuzzy pair-wise comparison) uygun ölçekler kullanÕlmÕútÕr.
Likert ölçe÷i, tutumlarÕn ölçülmesinde kullanÕlan ölçeklerden biridir. Tutumlar, belirli bir sosyal obje konusunda bireylerde mevcut olan ve biliúsel, duygusal, davranÕúsal yanlar taúÕyan gizli e÷ilimleri ifade etmektedir. Tutum, bireylerin belirli bir obje veya objeler grubuna iliúkin güdüsel, biliúsel, algÕsal süreçlerinin az çok sürekli bir organizasyonu olarak davranÕúlarÕ açÕklayÕcÕ bir de÷iúken olarak görülmekte ve bu nedenle tutumlarÕn ölçülmesi büyük önem taúÕmaktadÕr (Bilgin, 1995). Tutum ölçeklerinden biri olan Likert ölçe÷i, ilk kez 1932 yÕlÕnda Likert tarafÕndan “A technique for a measurement of attitudes” baúlÕklÕ makalesiyle sunulmuútur. Bu ölçe÷in kullanÕmÕnda genellikle cevap seçenekleri, tutumun úiddetinin uçlara do÷ru olumlu ya da olumsuz yönde arttÕ÷Õ úekilde düzenlenir.
Cevap seçeneklerinin ya da ölçek derecelerinin belirlenmesinde en yaygÕn olarak iki uçta yer alan ifadeler ve aradaki durumun derecesini belirten ifadeler olacak úekilde beúli sistem kullanÕlÕr. Likert ölçe÷i nispeten basit ve kolay oldu÷u için yaygÕn olarak kullanÕlmaktadÕr. Bu çalÕúmada, beúli likert ölçe÷i kullanÕlarak elde edilen sonuçlarÕn probit modellerde kullanÕlmasÕ sÕrasÕnda, 4 ile derecelendirilen “oldukça önemli” ve 5 ile derecelendirilen “çok önemli” seçenekleri 1, di÷erleri 0 olarak de÷erlendirilmiútir.
BulanÕk eúli karúÕlaútÕrma yöntemi; bireylerin, tercihlerini yaparken en önemli amaç veya amaçlar ve daha sonra takip eden daha az önemli amaçlar olmak üzere mümkün oldu÷u kadar çok amacÕ gerçekleútirdikleri varsayÕmÕyla, amaç hiyerarúilerini ortaya koymada
kullanÕlan yöntemlerden biridir. Yöntemin dayandÕ÷Õ bulanÕk mantÕk, klasik mantÕ÷Õn bir alternatifidir. Klasik mantÕktaki “A ya da A de÷il”
úeklindeki iki de÷erlili÷in yerine, “A ve A de÷il” úeklindeki çok de÷erlili÷in savunucusudur. “Herúey ya olmalÕ veya olmamalÕ, úimdi de, gelecekte de” diyen Aristo BatÕ’nÕn, “ben bu düyanÕn sonlu veya sonsuz oldu÷unu söylemedim” diyen Budha, Do÷u’nun matematik ve bilime bakÕúÕnÕ úekillendirmiútir. BulanÕk mantÕ÷Õn felsefesi ve bazÕ temel özellikleri incelendi÷inde (Yager and Zadeh, 1992; Kosko, 1993);
¾ her úey bir derece meselesidir,
¾ her úey grinin tonlarÕdÕr ve bulanÕklÕk griliktir,
¾ klasik mantÕk, bulanÕk mantÕ÷Õn özel bir durumudur,
¾ her mantÕk sistemi bulanÕklaútÕrÕlabilir,
¾ bulanÕk mantÕkta bilgi, esnek bir derlemedir veya de÷iúkenlerin derlemesinde bulanÕk kÕsÕtlardÕr,
¾ sonuç çÕkarma, esnek kÕsÕtlayÕcÕlarÕn bir ço÷alma süreci olarak dikkate alÕnÕr.
Sözel verilerin insanlar için taúÕdÕ÷Õ önem ve insanlarÕn kullandÕ÷Õ düúünce sisteminin bilgisayarlara aktarÕlmasÕ ihtiyacÕ ile ortaya çÕkmÕú olan bulanÕk mantÕk; kelimelerle matemati÷i birbirine ba÷lamakta, her kelimenin anlamÕnda saklÕ olan belirsizli÷i ifade etmekte, sayÕsal oldu÷u kadar sözel belirsizli÷in de analizinde kullanÕlabilmekte, mevcut modellerde metodoloji içinde kaybolan insan faktörünü sisteme dahil edebilmektedir. KÕsmi üyelik, bulanÕk küme teorisinin merkezi bir kavramÕdÕr. Standart üyelik teorisinde bir
küme, evrensel kümenin her bir elemanÕ söz konusu kümenin elemanÕ olmasÕ (yani 1) veya olmamasÕ (yani 0) durumu ortaya konuldu÷unda iyi tanÕmlanmÕú olarak kabul edilmektedir. KÕsmi üyelikte ise, bulanÕk küme [0,1] kapalÕ aralÕ÷Õnda yer almaktadÕr. Bu yüzden kümenin bir elemanÕna 0 ve 1 arasÕnda bir de÷er verilmektedir. BulanÕk küme teorisi belirsiz tercihlere dayanmaktadÕr.
BulanÕk eúli karúÕlaútÕrma yönteminde, birinci adÕm olan veri toplama aúamasÕnda bir diyagram kullanÕlmaktadÕr. A ve B amaçlarÕ, bir çizginin zÕt taraftaki uçlarÕna yerleútirilmektedir. Bireylerden tercihini belirtmek üzere çizginin üzerine X iúareti koymasÕ istenmektedir. Amaçlar karúÕlaútÕrÕlÕrken; hangi amaç X iúaretine daha yakÕn mesafede ise, onun di÷erine tercih edildi÷i söylenebilir. B ye göre A’nÕn tercih derecesi, RAB, X iúaretinden A’ya olan uzaklÕkla ölçülür. A’dan B’ye toplam uzaklÕk 1 dir.
E÷er RAB<0,5 ise B>A E÷er RAB=0,5 ise A|B E÷er RAB>0,5 ise A>B
Kesin tercihler olmasÕ durumunda RAB=1 veya RAB=0
Amaçlara ait eúli karúÕlaútÕrmalarÕn sayÕsÕ, K, aúa÷Õdaki gibi belirlenmektedir.
1
/2
n n K
Burada n, amaçlarÕn sayÕsÕnÕ ifade etmektedir.
Her bir eúli karúÕlaútÕrma için, Rij (izj) elde edilir. i ye göre j’nin tercih derecesinin ölçümü de:
Rji=1- Rij
úeklinde olacaktÕr.
økinci aúama, bulanÕk tercih matrisinin oluúturulmasÕdÕr. Veriler toplanÕp, yukarÕda anlatÕlanlar do÷rultusunda iúlendikten sonra bireylerin bulanÕk tercih matrisi oluúturulabilir. Bunun için aúa÷Õdaki ifadeden yararlanÕlÕr:
¯®
z
n j
i j i eger r
n j
i j i R eger
ij
ij , 1,...,
,..., 1 , 0
Yöntem ixj boyutlu bulanÕk tercih matrisi (R) ile açÕklanabilir.
12 13 1
21 23 2
31 32
1
1 2 1
0 . . .
0 . . .
. . . . .
. . . (1)
. . . .
. . . 0
. . . 0
j
j
i j
i i ij
r r r
r r r
r r R
r
r r r
ª º
« »
« »
« »
« »
« »
« »
« »
« »
« »
« »
¬ ¼
Yöntemin üçüncü aúamasÕ, bulanÕk a÷ÕrlÕklarÕn ölçülmesidir.
Bireyin tercih matrisinden her amaca ait tercihin ölçüsünü (i) hesaplamak mümkündür. Aúa÷Õdaki formül her amacÕn ayrÕ ayrÕ tercih yo÷unlu÷unu ölçmede kullanÕlmaktadÕr.
1/ 2
2 1
1 / 1 (2)
n
j ij
i
I §¨©
¦
R n ·¸¹Son aúama ise amaçlarÕn sÕralanmasÕdÕr. Iij de÷erleri 0 ile 1 arasÕnda de÷iúmektedir. De÷er 1’e ne kadar yakÕnsa, söz konusu
amacÕn tercih yo÷unlu÷u o kadar büyük olmaktadÕr. Iij’ler elde edildikten sonra amaçlar en önemliden en az önemliye do÷ru sÕralanÕr (Günden, 2005).
Milli ParkÕn rekreasyon amacÕ ile kullanÕmÕnÕn ekonomik de÷erini belirlemek için, bireysel seyahat maliyeti yöntemi kullanÕlmÕútÕr. Seyahat Maliyeti Yöntemi, do÷al kaynaklarÕn pazarÕ olmayan hizmetlerinin ekonomik de÷erini belirlemek için tüketici rantÕna dayanan özel yöntemlerden biridir. Yöntem; de÷eri belirlenmeye çalÕúÕlan pazarÕ olmayan mal veya hizmetin tamamlayÕcÕsÕ olan özel (yani pazarÕ olan) mallarÕn pazarlarÕnÕ, vekil pazar olarak kullanÕr. TamamlayÕcÕ özel mal satÕn alÕndÕ÷Õnda bireylerin hem bu özel mal için hem de belirlenmek istenen pazarÕ olmayan mal veya hizmet için tercihlerini çevresel anlamda davranÕúsal bir iz bÕrakarak açÕkladÕklarÕ varsayÕlÕr. ølgili mallarÕn mevcut pazarlarÕnÕ vekil olarak kullanmasÕ ve dolayÕsÕyla bu pazarlara iliúkin bilgileri kullanmasÕ nedeniyle bu yaklaúÕm iktisattaki adÕyla
“açÕklanmÕú tercihler yaklaúÕmÕ” olarak da bilinmektedir (Kaya, 2002).
Rekreasyon amacÕyla kullanÕlan alanlarda, sürdürülebilir kullanÕmÕn yarar ve maliyetlerinin belirlenmesi için; ziyaretçilerin ço÷unun maksimum ödeme isteklili÷inin, bu alanlarÕn giriú ücretinin üstünde bir bedel oldu÷u varsayÕmÕyla, alanÕn gerçek de÷erini belirlemede pazar dÕúÕ de÷erleme yöntemleri kullanÕlÕr. Rekreasyon talep analizlerinin yapÕldÕ÷Õ seyahat maliyeti yönteminde alana yapÕlan gezi sayÕsÕ; seyahat maliyeti, zamanÕ ve di÷er demografik ve yerel de÷iúkenlerle ilgili varsayÕlmaktadÕr.
Bu yöntem için temel veri, ziyaretçilerin rekreasyon alanÕna belirli bir dönemde yaptÕklarÕ ziyaret sayÕsÕ ile rekreasyon alanÕna yapÕlan gezi süresince yapÕlan harcamalardan oluúmaktadÕr (Pak, 2003). Alana olan talep ile yapÕlan harcamalar arasÕndaki iliúkinin bir seyahat-üretim fonksiyonu olarak tanÕmlanabilece÷i varsayÕmÕ ile bu fonksiyon;
V=f(C,X)
úeklinde ifade edilebilir.
Burada;
V: Bir rekreasyon alanÕna belirli bir dönemde yapÕlan ziyaret sayÕsÕnÕ,
C: Seyahat maliyetini,
X: V’yi yeterli oranda açÕklayacak olan di÷er sosyo-ekonomik de÷iúkenleri
ifade etmektedir.
Seyahat maliyeti yöntemi, zonal ve bireysel olmak üzere iki farklÕ úekilde uygulanmaktadÕr. Zonal seyahat maliyetinde ba÷ÕmlÕ de÷iúken, her bir bölgeden rekreasyon alanÕna yapÕlan ziyaret sayÕsÕnÕn toplamÕnÕn, o bölgenin toplam nüfusuna oranÕdÕr.
Ziyaretçilerin geldikleri bölgeler uzaklÕklarÕna, dolayÕsÕyla maliyetlerine göre gruplandÕrÕlarak her bölge için bölgeden yapÕlan ziyaret sayÕsÕ bölgede yaúayan nüfusa bölünmek suretiyle bulunacak bölgeden kiúi baúÕna ortalama ziyaret sayÕsÕ ve bir kiúinin bir
ziyaretinin ortalama seyahat maliyeti elde edildikten sonra her bölge için hesaplanacak tüketici rantlarÕnÕn toplamÕ úeklinde bulunur.
Bireysel seyahat maliyetinde ise ba÷ÕmlÕ de÷iúken, her bir ziyaretçinin belirli bir rekreasyon alanÕna yaptÕ÷Õ gezilerin sayÕsÕdÕr.
Bireyin belli bir dönemde alana yaptÕ÷Õ ziyaret sayÕsÕ, bireyin yaptÕ÷Õ seyahat maliyetinin ve bireyin ziyaretlerini belirleyen sosyo-ekonomik de÷iúkenlerin bir fonksiyonu olarak tanÕmlanmaktadÕr. Yani, bireysel seyahat maliyeti yönteminde bölge ortalamalarÕ yerine bireysel veriler kullanÕlmaktadÕr.
Seyahat Maliyeti Yöntemi ile bir rekreasyon alanÕnÕn rekreasyon etkinliklerine göre net ekonomik de÷eri belirlenirken aúa÷Õdaki aúamalardan geçilir:
1. Rekreasyon alanÕna yönelik talebi etkileyen faktörlerin belirlenmesi ve modelin kurulmasÕ
2. Veri toplama
3. Talep fonksiyonunun tipinin belirlenmesi
4. Regresyon analizi ve birinci aúama talep e÷risinin belirlenmesi 5. Rekreasyon veya seyahat maliyetini yansÕtan ba÷ÕmsÕz
de÷iúkendeki hipotetik de÷iúikliklerle ikinci aúama talep e÷risinin belirlenmesi
6. Tüketici rantÕ ve dolayÕsÕyla net ekonomik de÷erin hesaplanmasÕ
(Kaya, 2002).
Bireysel seyahat maliyeti yönteminde, daha az veri ile daha anlamlÕ sonuçlar elde edilebilmektedir. Bowker vd.(1998)’e atfen Pak (2003)’Õn bildirildi÷ine göre, son zamanlarda istatiksel yeterlilik, bireysel davranÕúÕ modellemedeki teorik uyum, keyfi bölge tanÕmlamasÕndan sakÕnÕlmasÕ ve zonlardaki nüfus arasÕndaki farklÕlÕ÷Õn artmasÕ gibi nedenlerden dolayÕ, bireysel seyahat maliyeti daha fazla tercih edilmektedir. Bu nedenlerle çalÕúmamÕzda rekreasyonel yararlanma de÷erinin hesaplanmasÕnda, bireysel seyahat maliyeti yöntemi kullanÕlmÕútÕr.
Kurdu÷umuz ekonometrik modellerde; ba÷ÕmlÕ de÷iúken, Milli Parka yapÕlan yÕllÕk ziyaret sayÕsÕdÕr. Toplam seyahat maliyeti ve kiúi baúÕna seyahat maliyeti de÷iúkenleri; ulaúÕm masrafÕ, ziyaretçilerin Milli Parkta tüketmek için yanlarÕnda getirdiklerinin bedeli, Park içinde yapÕlan harcama ve giriú ücretinin toplamÕ olarak alÕnmÕútÕr.
UlaúÕm gideri olarak yakÕt gideri ya da taúÕma ücreti esas alÕnmÕútÕr.
ÇalÕúmada poisson regresyon analizleri yapÕlmÕútÕr. Poisson regresyon modeli, sayma verileri için en uygun yöntemlerdendir.
Herhangi bir olayÕn belirlenen bir süreç içinde yapÕlan denemeler sonucunda meydana gelme sayÕsÕ, sayma verileri olarak ifade edilmektedir. Sayma veri modelleri özel bir regresyon türüdür ve ekonometride ve mikro ekonomide çok fazla kullanÕlmaktadÕr.
Verilerin sürekli oldu÷u durumlarda do÷rusal regresyon analizi kullanÕlabilmektedir. Ancak verilerin kesikli olmasÕ durumunda do÷rusal regresyon modelleri kullanÕlarak yapÕlacak analizler etkisiz, tutarsÕz ve çeliúkili sonuçlar verecektir (Deniz, 2005). SayÕlarla
ölçülmüú de÷iúkenlerin anlizinde de÷iúkenler negatif de÷er almazlar ve bu yüzden normal da÷ÕlÕm göstermezler. Poisson ve negatif binom da÷ÕlÕmlarÕ bu tür durumlar için daha iyidir (Aktaú vd. 2005). Bu modellerin kullanÕlabilmesi için dikkat edilmesi gereken en önemli koúul, koúullu varyans de÷erinin koúullu ortalama de÷erine eúit olmasÕdÕr (Deniz, 2005). Poisson da÷ÕlÕmÕ aúa÷Õdaki úekilde ifade edilebilir:
P(x)=(Pxe-x)/x x=0, 1, 2, ..., f x=Olay sayÕsÕ
P=x’in aritmetik ortalamasÕ e=2.71828... (Miran, 2003).
Poisson regresyonda iki durum bulunmaktadÕr. YayÕlÕmÕn fazlalÕ÷Õ (overdispersion) ve azlÕ÷Õ (underdispersion). E÷er yayÕlÕm 1’den büyükse, yani varyans ortalamadan büyükse yayÕlÕm çok fazla, 1’den küçükse yani varyans ortalamadan küçükse yayÕlÕm azdÕr.
YayÕlÕmÕn fazlalÕ÷Õ ve azlÕ÷Õ poisson modelin yetersiz oldu÷unu gösterir. YayÕlÕmÕn fazla olmasÕ durumunda veriler negatif binom da÷ÕlÕmÕna uygun oldu÷u için negatif binom regresyon kullanÕlmasÕ daha uygundur. Bu nedenle varyansÕn ve ortalamanÕn eúitli÷i olan poisson da÷ÕlÕmÕ yerine negatif binom da÷ÕlÕmÕ kullanÕlÕr (Aktaú vd.
2005). Negatif binomial da÷ÕlÕmÕnda varyansÕn, ortalamanÕn karesel fonksiyonu oldu÷u varsayÕlÕr.
Anket sonuçlarÕndan elde etti÷imiz veriler, içsel tabaka ve kesiklik (truncation) içermektedir. øçsel tabakalÕlÕk (endogenous stratification), bireylerin örne÷e girme olasÕlÕ÷ÕnÕn, alanÕ ziyaret etme
sÕklÕ÷Õna ba÷lÕ olmasÕnÕ ifade etmektedir. Kesiklik ise, örne÷in alana gelmeyenleri kapsamamasÕdÕr. Bu nedenle çalÕúmada, içsel tabakalÕlÕ÷Õ ve kesikli÷i düzelten poisson model kullanÕlmÕútÕr.
Kesiklik ve içsel tabakalÕlÕ÷Õn düzeltildi÷i sayma veri modelleri ile; (i) toplumdaki bireysel ortalama gezi de÷eri, (ii) yapÕlacak ortalama gezi sayÕsÕ (potansiyel talep), (iii) alanÕn toplam kullanÕm de÷eri hesaplanabilir. Belirlenmiú model, kullanÕcÕ parametrelerini oldu÷u gibi toplum (populasyon) parametrelerini de tahmin eder. Bu nedenle ba÷ÕmsÕz de÷iúkenler olarak örnek de÷erleri yerine toplum de÷erlerini kullanmak suretiyle toplum talebini ve de÷erini elde etmek de mümkündür. Böylece söz konusu modellerin kullanÕlmasÕ ile uzun dönemli talebin elde edilmesi de olanaklÕdÕr.
Sayma veri modelleri ile ziyaretçi sayÕsÕ de÷iúken modeli;
yi*=g(Pi,j, xi, zi, E) + Pi i=1, 2, ..., N olarak ifade edilir.
Burada, yi*, i. bireyin j alanÕna talep miktarÕ; Pi,j seyahat maliyeti; j rekreasyon alanÕ, xi bireysel özellikler, zi j rekreasyon alanÕnÕn özellikleri, E bilinmeyen parametrelerdir. Tüketici fazlasÕ basit olarak bu úekilde belirlenebilir. Tüketici fazlasÕ, baúlangÕç fiyatÕ olan Po’dan üst sÕnÕr olan P1’e kadar olan kÕsmÕn integralidir. Sayma veri modelleri tüketici fazlasÕ tahmininden daha fazlasÕnÕ sa÷lar. Bu modeller ile potansiyel talep tahminini de yapÕlabilir. Toplumdaki potansiyel talebi belirlemek için y* hesaplamasÕnda örnek ortalamalarÕ yerine populasyon ortalamalarÕ kullanÕlÕr.
Belirlenmek istenen talep, O, fiyatÕn ve di÷er ba÷ÕmsÕz de÷iúkenlerin yarÕ logaritmik fonksiyonudur. Bu iliúki aúa÷Õdaki eúitlikle gösterilir:
Ln Oi = E0 + EpP + EÕXÕ + ... + EiXi
Toplam tüketici fazlasÕ, talep fonksiyonun integrali ile aúa÷Õda gösterilen eúitlikle bulunmaktadÕr.
³ Oi dp = Oi / Ep (Englin ve Shonkwiler, 1995).
ÇalÕúmada probit modeller kurularak, 0-1 de÷iúkeni olarak tanÕmlanabilen ba÷ÕmlÕ de÷iúkenlerin, di÷er de÷iúkenlerden etkilenme e÷ilimleri araútÕrÕlmÕútÕr.
Probit model, parametreleri do÷rusal olmayan kesikli seçim modelidir. Bu modelin amacÕ; ba÷ÕmlÕ de÷iúken olan Pi seçim olasÕlÕ÷ÕnÕ, ba÷ÕmsÕz de÷iúkenlerle, Pi 0-1 arasÕnda olacak úekilde iliúkilendirmektir. Probit modelde her gözlem için bir Ii fayda indeksi geliútirilir (Denklem 1):
Ii=E1+E2x2+....+Ekxk (Denklem-1)
Ii ne kadar büyükse, i bireyinin yi=1 seçiminden elde edece÷i faydanÕn o kadar büyük olaca÷Õ anlamÕna gelmektedir.
Probit modelin genel gösteriliúi denklem 2’de sunulmuútur.
Pi=F(Ii)=F(E1+E2x2+....+Ekxi)=P(xiE) (Denklem-2)
Burada F(Ii); Ii olarak de÷erlendirilen standart normal (0,1) tesadüf de÷iúkenine ait eklemeli olasÕlÕk fonksiyonudur(Miran, B.).
5 ÇALIMA ALANININ TANITIMI
Dilek YarÕmadasÕ, AydÕn’Õn 75 km güneybatÕsÕnda, KuúadasÕ ilçesine 28 km, Söke ilçesine 34 km uzaklÕktadÕr. Çevresindeki di÷er yerleúim merkezlerinden Selçuk’a 41 km, Çeúme’ye 138 km, Bodrum’a 133 km, øzmir’e 174 km, AydÕn’a 87 km uzaklÕktadÕr. Milli Park içinde ve çevresinde yer alan yerleúim yerleri, Söke ilçesine ba÷lÕ AtburgazÕ Buca÷Õ, TuzburgazÕ ve Do÷anbey köyleri ile Yenihisar (Didim) ilçesine ba÷lÕ Akköy, BatÕköy ve Balat köyleridir (Anonim, 1997). Park çevresinde turizm faaliyetlerinin geliúti÷i yerleúim yerleri;
KuúadasÕ, Davutlar ve GüzelçamlÕ’dÕr. Park, yurt içi ve yurt dÕúÕndan yÕlda ortalama 500.000 kiúi tarafÕndan ziyaret edilmektedir.
Milli Park, jeolojik, jeomorfolojik, iklim, toprak, bitki özelliklerinin oluúturdu÷u ortam nedeniyle çok farklÕ özellikleri bir arada bulundurmaktadÕr. Orman-kÕyÕ, orman-da÷, deniz ve delta ekosistemlerini barÕndÕran Milli Park, yarÕmada ve delta olmak üzere iki farklÕ do÷al bölümden oluúmaktadÕr. Ortalama 35 km uzunlu÷undaki Samsun Da÷larÕnÕn Ege Denizine do÷ru uzanan kÕyÕdan ortalama 20 km uzunlu÷undaki orman örtüsü altÕndaki kÕsmÕ Dilek YarÕmadasÕ olarak adlandÕrÕlÕr. Milli Parka adÕnÕ veren ve yarÕmadanÕn en yüksek yeri olan Dilek Tepesi, 1237 m’dir. Delta bölümü, Büyük Menderes nehri, kÕyÕ kordonlarÕ, lagün gölleri, lagün göllerinin çevresindeki tuzlu araziler ve çevredeki tatlÕ ve acÕ su
kaynaklarÕndan oluúmaktadÕr (Anonim, 1997; Anonim 2006). Do÷al özelliklerinin yanÕnda, içinde ve çevresindeki arkeolojik zenginlikler, Milli ParkÕn çekicili÷ini artÕran unsurlardÕr. Milli Park içinde günübirlik kullanÕm amacÕyla düzenlenmiú dört adet tesis bulunmaktadÕr. Bunlar; øçmeler, AydÕnlÕk, KavaklÕ ve Karasu koylarÕnda yer almaktadÕr. Günübirlik tesislerin arasÕnda, kÕyÕya paralel olarak devam eden, düzenlenmiú 2 km’lik botanik turu parkuru ve Oluklu Kanyon giriúi ile Eski Do÷anbey Köyündeki ziyaretçi tanÕtÕm merkezi arasÕnda düzenlenmiú 14 km’lik yürüyüú parkuru bulunmaktadÕr.
Milli Park, I. derece do÷al sit, I. derece arkeolojik sit ve kentsel sit alanlarÕna sahiptir. ParkÕn yarÕmada bölümü (10985 ha) 19.05.1966 tarihinde Milli Park ilan edilmiútir. Büyük Menderes DeltasÕ, 1994 yÕlÕnda I.derece do÷al sit alanÕ ilan edilmiútir. Bu alan 16690 ha olup 08.07.1994 tarihinde Dilek YarÕmadasÕ Milli ParkÕ’na eklenerek koruma altÕna alÕnmÕútÕr. Dilek YarÕmadasÕ Büyük Menderes DeltasÕ Milli ParkÕ, Türkiye’nin ve dünyanÕn en önemli do÷al kaynak rezervleri arasÕndadÕr. Büyük Menderes DeltasÕ bölümü, kaynak de÷erlerinin uluslararasÕ öneme sahip olmasÕndan dolayÕ Ramsar, Bern, Rio Sözleúmeleri ve Barselona Konvansiyonu ile korunmaktadÕr (Anonim 2006).
ekil 5-1: Milli Park AlanÕ
ekil 5-2 ÇalÕma AlanÕnÕn Toporafik HaritasÕ
ekil 5-3 Dilek YarÕmadasÕ ve BüyükMenderes DeltasÕnÕn Milli Park SÕnÕrlarÕ
çindeki Konumu
ekil 5-4: Milli Parktan Bir Görünüm
5.1 KAYNAK DEERLER
5.1.1 FLORA
Dilek YarÕmadasÕ Büyük Menderes DeltasÕ Milli ParkÕ, do÷al bitki örtüsü yönüyle en zengin Milli ParklarÕmÕzdandÕr. 95 familyaya ait 804 adet bitki çeúidi mevcuttur. Milli Park uluslararasÕ düzeyde
Akdeniz Flora Bölgesi ve Avrupa Sibirya Flora elementleri içermesi (6 adet dünya endemi÷i ve 18 adet Türkiye endemi÷i) açÕsÕndan önem taúÕmaktadÕr. Endemik bitkiler içinde; Campanula tomentosa, Campanula ravey, Silene splendes, Verbascum meandrii, Malope anatolica, Helsichhyrsum heywoodium, Centaurea acicularis spp.
daviisana bulunur. AynÕ zamanda Dilek YarÕmadasÕnÕn güney ve kuzey yamaçlarÕndaki klimatolojik asimetri, jeomorfolojik yapÕ nedeniyle kÕsa mesafede iklim özelliklerinin farklÕlaúmasÕ ve uzun zamandÕr milli park olmasÕ nedeniyle do÷al bitki örtüsünün tahrip edilmeden korunmuú olmasÕ bu zenginli÷in en önemli nedenleridir.
Orman kÕyÕ ekosistemini kÕzÕlçam, sandal, kocayemiú gibi bitkilerin hakim oldu÷u Akdeniz maki florasÕ oluúturur. Orman da÷
ekosisteminde meúe türleri, karaçam, çÕnar a÷açlarÕ hakimdir. Akdeniz maki florasÕnÕn hemen bütün bitki türlerinin yarÕmadada en canlÕ ve sa÷lÕklÕ örnekleri yer almaktadÕr. (Anonim 2006).
Bitki co÷rafyasÕ açÕsÕndan Dilek YarÕmadasÕ ilginç bir özellik göstermektedir. Akdeniz ve Do÷u Akdeniz elementlerinin yüksekli÷i enteresan görülmektedir. Avrupa-Sibirya elementlerinin sayÕsÕnÕn az olmasÕna karúÕn bu türlerin YarÕmada içinde nemli vadi ve kanyonlarda baskÕn durumda olmalarÕ da ilginç bir durumdur. Bu tür alanlarda Tilia rubra subsp. caucasica, Tilia argentea, Acer sempervirens, Sorbus torminalis, Castenea sativa, Populus tremula, Fraxinus ornus, Viburnum lantana ve Quercus cerris gibi türlerin baskÕn oldu÷u bir vejetasyon görülmektedir. AyrÕca YarÕmadada BatÕ Akdenizde geniú bir yayÕlÕú gösteren, ülkemizde lokal ve sÕnÕrlÕ bir yayÕlÕú gösteren Quercus ilex yo÷un bir yayÕlÕú göstermektedir. Vadi, kanyon ve taban arazilerde yayÕlÕú gösteren bu tür, Ceratonia siliqua, Olea europea, Laurus nobilis, Arbutus andrachne, Spartium junceum,
Phillyrea latifolia gibi türlerle bir arada bulunmaktadÕr. Yine ibreli türlerimizden Türkiye’de çok sÕnÕrlÕ yayÕlÕúa sahip Cupressus sempervirens ve Juniperus phoenicia’nÕn bulunuúu oldukça ilginçtir.
YarÕmadanÕn ilginç olan bir baúka özelli÷i ise korumadan dolayÕ bir çok maki türünün a÷aç halini almÕú olmasÕdÕr (Özel, 1996). Dipburun kumulu, Centaurea spinosa subsp. spinosa bitki toplulu÷unun Türkiye’de güneye indi÷i en uç nokta olmasÕ bakÕmÕndan da önemlidir (Anonim, 1997).
ekil 5-5: Milli ParkÕn FlorasÕndan bir görünüm
5.1.2 FAUNA
Dilek YarÕmadasÕ Büyük Menderes DeltasÕ Milli ParkÕnÕn florasÕ kadar faunasÕ da zengin olup böceklerden memelilere kadar bir çok hayvan türünü barÕndÕrmaktadÕr. Milli Parkta 28 memeli, 42 sürüngen, 250 kuú türü ve çok sayÕda deniz canlÕsÕ yaúamaktadÕr. YarÕmadanÕn sarp güney kÕyÕlarÕnda, dünyanÕn en nadir deniz memelilerinden biri olan Akdeniz Foku (Monachus monachus) üreme olana÷Õ bulmuútur.Yaban domuzu (Sus scrofa), vaúak (Lynx Iynx), çakal (Canis aureus), çizgili sÕrtlan (Hyaena hyaena), yaban kedisi (Felis silvestris), oklu kirpi (Hystrix indica) yarÕmadada yaúayan di÷er türlerden bazÕlarÕdÕr. Alanda 1950’li yÕllara kadar Anadolu parsÕ görülmüútür. Memelilerin yanÕnda, kurba÷alar, sürüngenler ve böcekler açÕsÕndan da çeúitlilik göstermektedir.
YapÕlan ornitolojik çalÕúmalar sonucunda Büyük Menderes DeltasÕnda saptanan 250 kuú türünün 70 adedinin deltada kuluçkaya yattÕ÷Õ tespit edilmiútir. Tüm dünyada nesli tehlike altÕnda olan tepeli pelikanÕn (Pelecanus crispus) dünyada 3. büyük kolonisi deltada barÕnmaktadÕr. AynÕ úekilde Cüce Karabatak (Phalacrocorax pygmeus) da burada bulunmaktadÕr. AyrÕca kÕyÕ sularda birçok balÕk türü yaúamakta olup kefal, çipura, levrek, sinarit bunlardan bazÕlarÕdÕr (Anonim 2006).
ekil 5-6: Milli ParkÕn FaunasÕndan Bir Görünüm
5.1.3 JEOLOJK VE JEOMORFOLOJK YAPI
Milli Park alanÕ ve çevresi jeolojik olarak basit bir yapÕ göstermektedir. Kuzeydeki da÷lÕk kÕsÕmda Menderes masifinin paleozoik yaúlÕ metamorfik serileri, güneydo÷uda küçük bir alanda neojen yaúlÕ gölsel çökeller yer alÕr. øki yükselti arasÕnda kalan düzlük alanda ise kuaterner yaúlÕ kum birikintileri bataklÕk alanlarÕ, yamaç molozlarÕ ve alüvyon depozitleri bulunur. Büyük Menderes deltasÕnda toplanan alüvyonal birikintiler, deniz kÕyÕsÕna do÷ru çok sayÕda irili ufaklÕ göl, bataklÕklar ve dalyanlarÕn oluúmasÕna sebep olmuútur.
Menderes havzasÕ do÷u-batÕ yönünde iki fay hattÕndan kuzeydeki satÕhta izlenmektedir. Dilek YarÕmadasÕ ile delta arasÕndan geçmekte olan fay hattÕndan, karstik özellikler nedeniyle çok sayÕda kaynak sularÕ yüzeye çÕkmaktadÕr.
Dilek YarÕmadasÕnÕn jeomorfolojik evrimi, Menderes masifinin oluúturdu÷u temelin Miyosen ortalarÕna do÷ru jeolojik evrimini tamamlamasÕ ile baúlar. Miyosendeki yüzeysel aúÕnÕm süreçleri, pliyosen ve kuvaternerde çizgisel aúÕnÕma dönüúmüú ve da÷a sarp, adeta geçilmez bir görünüm vermiútir. Bu da bize do÷a harikasÕ bir Milli Park kazandÕrmÕútÕr (Anonim, 1997).
ekil 5-7: Kanyondan Bir Görünüm
5.1.4 TARH ARKEOLOJK ÖZELLKLER
I. derece arkeolojik sit alanÕna sahip Milli Park içinde, M.Ö.
9.yy’da 12 øon kentinin kutsal toplanma merkezi olan Panionion, antik Thebai Kenti, Ayayorgi manastÕrÕ, tarihi Do÷anbey köyü ile Karine, Hagios Antonios ManastÕrÕ ve Zeus Ma÷arasÕ bulunmaktadÕr.
Kentsel sit alanÕ ilan edilerek koruma altÕna alÕnmÕú olan Eski Do÷anbey Köyü, Rum ve Türk mimarisinin örneklerinin görülebildi÷i eski bir Rum köyüdür.
ekil 5-8: Zeus MaarasÕndan Bir Görünüm
5.2 SORUNLAR
Milli ParkÕn sorunlarÕ, çözümleri ile birlikte 1997 yÕlÕnda yapÕlan uzun devreli geliúme planÕnda ayrÕntÕlÕ olarak incelenmiútir.
Ancak on yÕl sonra bugün, alandaki sorunlarÕn etkilerinin büyümesinin dÕúÕnda aynÕ úekilde varlÕ÷ÕnÕ sürdürdü÷ü görülmektedir. Milli ParkÕn Büyük Menderes DeltasÕ bölümü, Büyük Menderes nehrine ve su
rejimine ba÷lÕ olarak oluúan ve bir çok unsurun birleúimiyle hassas bir dengeye sahip bir sulak alandÕr. 1975 yÕlÕnda gerçekleútirilen Devlet Su øúleri projesi öncesi, taúkÕn ovasÕ özelli÷i taúÕyan Menderes havzasÕnda, ilkbahar döneminde ovanÕn tamamÕ su altÕnda kalmakta, suyun yayÕlÕmÕ ortadan kalktÕ÷Õnda Menderes nehri drenaj kanalÕ görevini yerine getirerek suyu denize deúarj etmekteydi. Suyun yayÕlÕm zamanÕnda delta a÷zÕnda tatlÕ su ile tuzlu su birleúmekteydi.
Daha önce denizin bir parçasÕ olan Bafa gölünün tuz dengesini de bu sistem sa÷lamaktaydÕ. OvanÕn tatlÕ su ile kaplanmasÕnÕn ekosisteme sa÷ladÕ÷Õ iki önemli etkiden birisi; topra÷Õn tuzunu yÕkayarak topraklarÕn yenilenmesini sa÷lamasÕ ve tarlalarÕ ekim dönemine hazÕrlamasÕ; di÷eri ise lagünlere ovadan organik madde taúÕnmasÕnÕ sa÷lamasÕdÕr. Ancak ovadaki taúkÕnlarÕ önlemek, yeni tarÕmsal arazi kazanmak, tarÕmsal verimi artÕrmak amacÕyla Devlet Su øúleri projesi ile gerçekleútirilen AdÕgüzel ve Kemer barajlarÕnda nehre ulaúmadan suyun tutulmasÕ sa÷lanÕrken, sulama kanallarÕ vasÕtasÕ ile Menderes nehri suyunun sediment ile birlikte ovaya yayÕlmasÕ sonucu, normal olarak kÕyÕlarda yatay yönde büyümesi gereken delta, ova ortasÕnda tarlalarÕn üzerinde dikey yönde büyümekte; bu durum kÕsa vadede tarlalarda siltlenme ve tuzlanma problemini, uzun vadede ise delta kÕyÕlarÕnÕn tahrip olarak denizin karayÕ istila etmesi sonucunu do÷urmaktadÕr. Drenaj kanallarÕ ve barajlar ile, taúkÕnlarÕn önlenmesinin deltada yarattÕ÷Õ lagünlerin organik maddelerden yoksun kalmasÕ, tuz konsantrasyonunun bozulmasÕ; kum ve siltin delta kÕyÕlarÕna ulaúamamasÕ nedeniyle kÕyÕnÕn karaya do÷ru ilerlemesi sonucu uzun vadede tarlalarÕn da yok olmasÕ yönündeki etkileri göz ardÕ edilmiútir. Bu durum ekosistemin bütün ö÷elerini etkilemekte; bu etki su kuúlarÕna oldu÷u gibi balÕk hareketlerine de yansÕmakta, taúkÕn
dönemlerinde balÕklarÕn Menderes kanalÕ ve kÕlcal kanallar ile ova içlerine ve Bafa gölüne geçiúleri engellenmekte, yine kanallarda yapÕlan bentler ile içeriye girmiú balÕklarÕn denize do÷ru hareketi de engellenmektedir. Sonuç olarak deltadaki olumsuz etkiler, tüm faunanÕn beslenme, kuluçkalama ve üreme fonksiyonlarÕnda kendini göstermektedir. Yasa dÕúÕ su ürünleri avcÕlÕ÷Õ, deniz börülcesi vb toplanmasÕ da deltayÕ tehdit eden tehlikeler arasÕnda yer almaktadÕr.
Deltadaki bu etkilerin yanÕnda YarÕmada bölümünde de orman yangÕnlarÕ, karayolu a÷ÕnÕn geniúlemesi, yasa dÕúÕ kara avcÕlÕ÷Õ gibi etkenler, burada yaúayan memelilerin sayÕsÕnda azalmalara neden olmaktadÕr (Anonim, 1997).
Söke ovasÕnda veya çok yakÕnÕnda yer alan tüm sanayinin, tarÕmda kullanÕlan mücadele ilaçlarÕnÕn ve evsel atÕklarÕn tamamÕ Menderes nehri ve di÷er kanallarla lagünlere ve denize ulaúmaktadÕr.
ArÕcÕlÕk, tarÕmda pestisit ve yapay gübre kullanÕmÕ da delta ekosistemini olumsuz etkilemektedir (Anonim, 1997).
Yine, turizm baskÕsÕ, hazine arazilerinin tarÕmsal amaçlÕ iúgali, özel mülkiyete konu arazilerdeki denetlenemeyen tarÕmsal faaliyetler, Park içinde ve yakÕn çevresindeki köylerin koruma sisteminin parçasÕ haline getirilemeyiúinin sonucu yaúanan çatÕúmalar, Milli ParkÕn öncelikle çözülmesi gerekli sorunlarÕ arasÕndadÕr.
Milli ParkÕn günübirlik rekreasyonel kullanÕma açÕk alanlarÕnÕn, özellikle temmuz-a÷ustos aylarÕnda kapasitesinin çok üzerinde ziyaretçi tarafÕndan kullanÕlmasÕ da tahriplere neden olurken ziyaretçilerin rekreasyon kalitesini de olumsuz yönde etkilemektedir.
ekil 5-9: Ziyaretçi Merkezi Olarak Düzenlenen Tarihi Binadan Bir Görünüm
