15
Mart 2006 B‹L‹M veTEKN‹K
Ye ni Tür den
Koz mik Pat la ma
Gök bi lim ci ler, NA SA’n›n Swift te les ko pu ara-c› l› ¤›y la, flim di ye ka dar ben ze ri gö rül me mifl bir koz mik pat la ma ya ta n›k ol du lar. 18 fiu-bat’ta mey da na ge len ve al› fl›l ma d›k öl çü de ya k›n ve uzun bir ga ma ›fl› n›m› ola rak sap ta-nan ola y›n, bir sü per no va pat la ma s› n›n ilk ev-re le ri ol du ¤u dü flü nü lü yor.
Meydana geldi¤i y›l, ay ve güne atfen GRB 060218 olarak adland›r›lan patlaman›n yeri, Dünyam›za 440 milyon ›fl›ky›l› uzakl›kta ve h›zl› bir y›ld›z oluflum süreci yaflayan bir gökada. E¤er gerçekten bir gama ›fl›n› patlamas›ysa, bu flimdiye kadar belirlenen ikinci en yak›n gama ›fl›n› patlamas› (GRB ya da Türkçesi GIP) oluyor. Evrenin her yan›nda gözlenen bu patlamalar›n özelli¤i, çok uzaklarda meydana gelmeleri ve bilinen en fliddetli patlamalar olmalar›. Gökbilimciler, GIP’lar› milisaniye sürelerde gama ›fl›n› yapan “k›sa” ve birkaç saniye kadar süren “uzun” olarak iki kategoriye ay›rm›fl bulunuyorlar. Gama ›fl›n patlamalar›yla ilgili olarak yayg›n kabul gören model, Günefl’ten çok daha kütleli bir y›ld›z›n merkezinin çökerek, kutuplar›ndan parçac›k ve ›fl›n›m jetleri püskürten bir karadelik haline gelmesi. Modele göre, bu jetler y›ld›z›n d›fl katmanlar›n› parçalayarak bir süpernova patlamas›na yol aç›yorlar. Jetlerin ekseni bizim bak›fl yönümüzdeyse, biz bu patlamay› bir gama ›fl›n› patlamas› olarak alg›l›yoruz. GRB 060218 ise bu mo de le faz la uy mu yor. Ne de ni, ya r›m sa at ten faz la sü rey le (2000 sa-ni ye) ga ma ›fl› n› yay m›fl ol ma s› ve gö re ce za-y›f l› ¤›. Gök bi lim ci ler, bu ol gu nun bi zim jet le ri ek sen do¤ rul tu sun dan ha fif çe kay m›fl bir aç›-da gör me miz den kay nak la na bi le ce ¤i ni dü flü-nü yor lar. Bir çok uzay te les ko pu ve yer yü zün-de ki güç lü te les kop lar la, pat la ma n›n ar d›l ›fl›-¤› na odak lan m›fl araflt›rmac›lar, pat la ma n›n s›r r› n› çöz me ye ça l› fl› yor lar.
‹tal ya’n›n Ulu sal As tro fi zik Ens ti tü sü’nden (INAF) bir grup gök bi lim ci, fii li’de bu lu nan Av ru pa Gü ney Göz le me vi’nde ki Çok Bü yük Te les kop (VLT) ile yap t›k la r› göz lem ler de, ar-d›l ›fl› n› m›n gö rü nür ›fl›k (op tik) dal ga boy la-r›n da güç len me ye bafl la d› ¤› n› be lir le mifl ler. Pat la ma n›n tay f› n› in ce le yen arafl t›r ma c› lar, bir sü per no va pat la ma s› n›n kar ma fl›k im za la r›-n› da sap ta m›fl lar. Pat la ma r›-n›n bü yük lü ¤ü ve tayf ta ki ba z› ele ment im za la r›, bu nun çok bü-yük küt le li bir y›l d› z›n, bir ka ra de lik olufl tu ra-rak öl me siy le ta n›m la nan bir Tip Ic sü per no-va ol du ¤u nu gös te ri yor.
Arafl t›r ma c› la ra gö re pat la ma n›n uza ya püs-kürt tü ¤ü mad de ler, ka l›n bir bu lut gi bi ›fl› n›-m› per de li yor ve bu per de ge nifl le yip sey
rel-dik çe, sü per no va pat la ma la r›n da ti pik ola rak göz len di ¤i gi bi ›fl› n›m bir kaç haf ta için de te pe nok ta s› na ula fl› yor. Gök bi lim ci ler GRB 060218’in bir can l› ya y›n gi bi ilk ev re le rin den bafl la ya rak iz le ne bi len ilk sü per no va pat la ma-s› ola rak ta ri he ge çe ce ¤i dü flün ce sin de ler.
NA SA Ba s›n Bül te ni, 24 fiu bat 2006
B ‹ L ‹ M V E T E K N L O J ‹ H A B E R L E R ‹
Ku zey gök kü re’nin en par lak y›l d›z la r›n dan olan Ve ga’n›n, bir der vifl gi bi ken di çev re sin-de dön mek ten da ¤›l ma n›n efli ¤i ne gel di ¤i an la fl›l d›. Lir (çal g› c›) Ta k›m y›l d› z› n›n en par-lak üye si olan y›l d›z üze rin de 1 met re çap l› al t› te les kop la ay n› an da ya p› lan du yar l› göz-lem ler le el de edi len gi ri flim örün tü le ri, Ve-ga’n›n ek va to run da ki ga z›n s› cak l› ¤› n›n, ku-tup la r›n da kin de ki s› cak l›k tan 2300 Kel vin da ha dü flük ol du ¤u nu or ta ya koy du. Bu du-rum, y›l d› z›n ken di çev re sin de 12,5 sa at te bir dö nü flü nün bi çi mi ni ola ¤a nüs tü de ¤ifl tir-me sin den kay nak la n› yor. Y›l d›z, ne re dey se gö be ¤i ni zor ba¤ la ya cak. Gök bi lim ci ler ce ya p› lan he sap la ra gö re y›l d›z bu gün kü dö-nüfl h› z›n dan yal n›z ca %9 da ha h›z l› dö nü-yor ol say d›, da ¤› l›p git me si ke sin di. Do ¤a da geo met rik gü zel lik ara yan la r›n ye ni ad re si, PSR J1909-3744 adl› atar ca. H›z la dö nüp man ye tik ku tup la r›n dan ›fl› n›m ya yan sü per no va ar t› ¤› bu nöt ron y›l d› z›, flim di ye ka dar be lir le nen en düz gün da ire sel yö rün-ge ye sa hip. Bu atar ca dan 2 y›lda rün-gelen 19 mil yar sin ya lin ge lifl sü re le ri ni kar fl› lafl t› ran arafl t›r ma c› lar, çok kü çük bir y›l d› z›n çev re-sin de do la nan cismin yö rün ge ça p›n›n, 1 mil yon km oldu¤unu belirlediler. Da ire ye ya k›n elip sin bü yük ek se ni, kü çük ek se nin-den yal n›z ca 11 mik ro met re(met re nin mil-yon da bi ri) da ha ge nifl!
Ölüm Döfle¤inde
Devler
K› z› lal t› te les kop lar la ya p› lan göz lem ler, Gö-ka da m›z da ki en bü yük y›l d›z lar dan bir gru-bun sak lan d› ¤› ye ri be lir le di. Sa man yo-lu’nda var l› ¤› be lir le nen 200 ka dar k›r m› z› sü per dev y›l d› z›n 14’ü, gö ka da mer ke zi do¤-rul tu sun da yo ¤un bir kü me nin için de toz bu lut la r›y la göz ler den sak lan m›fl du rum da k› sa ömür le ri nin so ne er me si ni bek li yor. Bu ka rar s›z sü per dev le rin her bi ri nin ça p›, Gü nefl’in ça p› n›n 1000 ka t›. Gök bi lim ci ler bun la r›n her bi ri nin 20.000 ile 60.000 y›l ara s›n da pat la ya ca ¤› n› he sap l› yor lar. Kü me-de da ha ön ce mey da na ge len pat la ma lar ne-de niy le bu böl ge ne-den yo ¤un ga ma ›fl› n› ve rad yo dal ga la r› n›n gel di ¤i aç›k lan d›.
