Sorular
1- Amaç
Sorulacak soruların amacı çapraz sorguyu şekillendiren önemli bir faktördür. Bu nedenle, çapraz sorguda dikkat edilmesi gereken en önemli noktalardan bir tanesinin amaçsız soru sorulmaması olduğunu, yukarıda devamlı vurguladık. Eğer sorunun açık bir amacı yok ise, sadece soru sormak için veya şansıma ne çıkarsa anlayışı ile soru sormak, çapraz sorgu bakımından çok sakıncalı bir davranış olacaktır1. Her sorunun davadan önce planlanan stratejinin bir parçası olarak belli bir amaca yönelik olması gerekir2.
Cevabı bilinmeyen veya öngörülemeyen, dava için hayati öneme sahip olan soruların çapraz sorgu sırasında sorulmaması bu anlamda çok önemli bir özelliktir3. Ancak bazen çapraz sorgucu bu kuralla bağlı kalmak istemeyebilir. Bu takdirde dikkat edilmesi gereken, önemli ve esaslı noktalara yaklaşırken yavaş ve temkinli hareket etmektir. Alınacak riskler önceden düşünülmeli ve hesaplanmalı, bu risklere karşı mümkün olduğunca strateji ve kontrol oluşturabilecek tedbirler alınmalıdır. Eğer cevabı bilinmeyen bir soru sormak tercih edilmiş ise, tercihen daha az önemli konular seçilmelidir; çünkü, bu sorular daha az risk taşırlar4.
Kurala bağlı kalmamak amacıyla hareket etmek amacı dışında, cevabı bilinmeyen soruların sorulması bakımından uygulanan 2 istisnai durum bulunmaktadır. Bunlardan ilki, çapraz sorgucunun olaya çok hakim olduğu ve tanığı ciddi bir biçimde köşeye sıkıştırdığı durumdur. Tanığın vereceği her cevabın çapraz sorgucuyu doğrular nitelikte olacağı kesin olmalı, bu konuda herhangi bir şüphe bulunmamalıdır. Böyle bir durumda sorgucu kendini geriye çekip, tanığın olayı anlatmasına yönelik sorular sorabilir5.
İkinci istisnai durum, tanığın çok güçlü olduğu durumlardır. Tanığın ifadesinde çapraz sorgucunun çürütebileceği hiçbir nokta yok ise, sorgucu geri çekilip tanığa konuşma fırsatı vermeyi tercih edebilir. Şans faktörüne güvenebilir6. Elbette ki bu tercih son derece risklidir.
1 Yenisey/Ziyalar, s.28
2 Bailey/Rothblat, s. 173; Stone, s. 126
3 Cleary, s.66
4 Stone, s.126
5 Yenisey/Ziyalar, s.29
6 Yenisey/Ziyalar, s.29 “Şans faktörü bazı davalarda gerçekten davanın seyrini değiştirebilir, ama bu avantajının yanında dezavantajı daha büyüktür.”
Bu noktada belirtmemiz gereken bir diğer konu, çapraz sorguda kullanılacak sorularının amaçlarının nasıl belirlendiği meselesidir. Soruların amaçlarını davada izlenecek strateji belirler. Ancak bu strateji de dosya üzerinde yapılan hazırlık ve çalışma üzerine tespit edilir. Bu nedenle dosya üzerinde yapılan hazırlık çok önemlidir7.
Davada izlenecek strateji dikkate alınarak, çapraz sorguda tanığın doğru söyleme yeteneğinin sınanması amacıyla üç temel kategoride soru sorulur8. Delillerin incelenmesi başlığı altında bu konu hakkında detaylı bilgi verilmiştir. Bu nedenle burada sadece özet olarak hatırlatma niteliğinde bir açıklama yapacağız. İlk kategori, algılama yeteneğine ilişkin sorulan sorulardan oluşmaktadır. Bu noktadaki zayıf noktalar, gözlem hataları veya algılama eksiklikleri nedeniyle oluşmuş olabilir. Tanığın olayı algılama yeteneği veya gözlem şartlarına ilişkin sorular sorularak, tanığın beş duyusu ile edindiği bilgilerin güvenilirliğinin gerçeği yansıtıp yansıtmadığı sınanır. Örneğin, Bir tanığın kapkaç olayını gerçekleştiren suçluyu teşhis ettiği bir ifadede, sorular şu şekilde sorulabilir9:
Soru : Uzak gözlüğünüz olmadan uzak mesafeleri göremiyorsunuz, değil mi?
Cevap: Evet.
Soru: Olay gecesi gözlükleriniz gözünüzde değildi, doğru mu?
Cevap: Evet.
Soru: Olayın gerçekleştiği yer ile sizin bulunduğunuz yer arasında beş altı araçlık mesafe vardı, değil mi?
Cevap: Evet.
Algılama yeteneğinin sınanması dışında çapraz sorgucu tanığın hafıza bilgilerini sınamaya yönelik sorular da sorabilir. Örneğin trafik kazlarında olay yeri raporu yazan bir polis memurunun sorgulanmasında10:
Soru: Dava konusu kaza bir yıl önce gerçekleşti, değil mi?
Cevap: Evet.
Soru: Siz işiniz gereği bu tür araba kazalarını inceliyorsunuz değil mi?
Cevap: Evet.
7 Cleary, s.66
8 Read, s.435
9 Yenisey/Ziyalar, s.24
10 Read, s.435; Yenisey/Ziyalar, s.24
Soru: Geçen hafta da benzer raporlar hazırladınız değil mi?
Cevap: Evet.
Soru: Geçen hafta incelediğiniz kazaların ayrıntılarını hatırlamıyorsunuz değil mi?
Cevap: Evet.
Soru: Geçen haftadaki olayları hatırlamakta güçlük çekiyor iseniz, bir yıl önceki kazayı da iyi hatırlamıyor olabilirsiniz, değil mi?
Cevap: Evet.
Örnekte belirtildiği üzere, tanığın hafıza bilgilerinin güvenilirliği bu sorular çerçevesinde ortaya çıkarılmaktadır. Örnekte, tanığın bir hafta önce incelediği kazaları hatırlamadığı ortaya konularak, zaten bir hafta önceki olayı hatırlamayan tanığın bir yıl önceki kazayı hatırlamasının mümkün olamayacağı ortaya konulmakta ve bu hafıza eksikliği de tanığa bizzat onaylattırılmaktadır.
Üçüncü olarak tanığın sorulan sorular ile samimiyeti de mahkeme huzurunda ortaya çıkarılabilir11. Özellikle taraflı, yalancı ve önyargılı tanıkların söz konusu olması halinde soruların amacı tanığın bu önyargısını ortaya koymak ve tanık ifadesinin bu önyargı veya taraflılık çerçevesinde şekillendiğini mahkemeye göstermeyi başarmaktır. Buna örnek olarak12:
Soru: Sanığın sizin akrabanız olduğu doğru mu?
Cevap: Evet.
Soru: Sanık tam olarak neyiniz oluyor?
Cevap: Ablamın oğlu, yani yeğenimdir.
Soru: Yeğeninizi çok seviyorsunuz, değil mi?
Cevap: Evet.
Soru: Onun hapse girmesini istemezsiniz, değil mi?
Cevap: Evet.
Tanığın, sanık ile olan yakınlığı nedeniyle, mahkemeyi yanıltabileceği bu tarz sorular ile ortaya çıkarılarak, ifadesinin etkinlik derecesi ortadan kaldırılabilir veya azaltılabilir.
11 Read, s.435
12 Yenisey/Ziyalar, s.25
Tüm bu vermiş olduğumuz örnekler, çapraz sorgucunun amacı doğrultusunda tanığın algılama konusundaki, hafızası konusundaki ve samimiyeti konusundaki eksikliklerini ortaya çıkarmaktadır. Dosya üzerinde yapılan hazırlık, tanığın hangi konularda üzerine gidilmesi gerektiğini gösterecek ve bu doğrultuda çapraz sorgucuyu yönlendirecektir. Zayıf noktalar tespit edildikten sonra izlenecek stratejinin amaçları doğrultusunda tanıktan elde edilmesi gereken bilgiler dikkate alınarak sorular şekillendirilecektir.
2- Soru Kalıpları (Şekilleri)
Daha önce yaptığımız açıklamalardan da anlaşıldığı üzere, çapraz sorguda yönlendirici soruların sorulması kuraldır13. Bu nedenle, uygulanacak soru kalıpları da soruların bu yönlendirici niteliği esas alınarak şekillenmektedir. Bunun dışında, sorular sorgucunun genel duyarlılığı, uyguladığı taktikler ve dili kullanma yeterliliğine göre de değişik olarak şekillenmektedir14.
Çapraz sorgunun başarısını garanti eden temel bir şekil veya sihirli bir tarz bulunmamaktadır. Çünkü, sorular doğaçlama olarak çapraz sorgucunun stratejisi ve amaçları çerçevesinde tanıkla olan diyalogu çerçevesinde gelişir. Ancak etkili olarak kabul edilen bazı klişe soru şekilleri de bulunmaktadır. Bunlar direk soru cümlesi kurmak yerine ifade verme tarzında kurulan cümlelerdir. Örneğin, ‘Tahmin ediyorum ki’, ‘benim bilgim şudur ki’, ‘size açıkladığım üzere bu konu…..’ gibi15.
3- Kontrol
Çapraz sorguda kontrolün ne kadar önemli olduğu açıktır. Tanığın verdiği cevapların kontrol altında tutulması avukatın veya savcının dava üzerindeki etkinliğini arttıran bir unsurdur16. Özellikle de tabiatı gereği yıkıcı çapraz sorgu tekniğinin uygulanmasında kontrol, belki de en önemli faktördür. Bu teknik tanığa mümkün olduğunca az bir hareket alanı bırakır. Çünkü, karşı bir tanığa özgürce ifadesini anlattırmak sakıncalıdır. Fakat işbirliği yapan bir tanığın bu kadar kontrol altında tutulmasına gerek yoktur. Çünkü, bu tür tanıklara karşı yıkıcı değil, yapıcı çapraz sorgu tekniği uygulanır ve ifade daha az bir kontrol altında
13 Bergman, ‘Represent’, s.269; Strong, s. 36; Bailey/Rothblatt, s. 175; Cleary, s.50
14 Stone, s. 127
15 Stone, s. 127
16 Bailey/Rothblatt, s.174; Bergman, ‘Represent’, s.270; Quinn, s.149
doğaçlama ve doğal bir şekilde ortaya konulabilir. Bazen yalancı tanıklara da sorgu sırasında bu tür bir serbestlik tanınabilir. Bu serbestlik, yalancı tanıkların ifadelerini daha da ayrıntılı hale getirmelerini ve abartı, olasılık dışı konuların ortaya çıkmasına imkan tanır. Bu sayede, herhangi bir aleyhe delil ortaya sürmeden, kendi kendilerinin güvenilirliklerini suya düşürürüler ve ifadelerinin yanlış olduğunu ortaya çıkarırlar17. Elbetteki bu sonuncu durumda da uygulanan bir kontrol bulunmaktadır.
Çapraz sorgu sırasında sorulan sorunun cevabının alınması bakımından ısrarcı olunmalıdır. Tanıktan elde edilmek istenen bilgiler doğrultusunda hareket edilmeli; eğer tanık sorunun cevabını atlatmak amacıyla dolaylı ve farklı konularda cevaplar veriyor ise, tanığın direk cevabı vermesi amacıyla üzerinde baskı kurulmalıdır. Ancak burada bahsettiğimiz baskı hiçbir zaman rahatsızlık verici düzeyde olmamalıdır. Tanığa mümkün olduğunca adil ve sıcak davranılmalıdır. Hatta gerekli olan durumlarda mahkemenin çapraz sorgucuyu bu hususta uyarması da talep edilebilir18.
Çapraz sorguda uygulanacak kontrolün ölçüsünü izlenecek teknik ve tanığın özellikleri belirler. Bu nedenle her somut olay kendi içerisinde değerlendirilerek hareket edilmelidir.
4- Yönlendirici Sorular
Çapraz sorguda kendi içerisinde cevabı bulunan yönlendirici nitelikteki soruların sorulması kuraldır19. Hatta günümüzde çapraz sorgu kavramı, yönlendirici soru ile birlikte anılan eşanlamlı kavramlar gibi düşünülmektedir20. Uygulamada, çapraz sorgucu soru içerisinde sorunun cevaplarını verir, tanık ise bunların doruluğunu onaylar veya reddeder.
Ancak cevabı içinde bulunan soru kalıpları dışında da tanığı yönlendiren sorular vardır21. Diğer bir anlatımla, yönlendirici soruların da kendi içerisinde dereceleri bulunmaktadır.
Örneğin, “Ne gördünüz?” yerine, ‘daha sonra ne oldu?’ şeklinde sorulan bir soru da tanığın cevabını sınırlayacak niteliktedir. Yine, “Kapının arkasında ne gördünüz?” tanığı yönlendirmekle birlikte, tanığın istenilen cevabı düşünmesini sağlayan bir soru değildir. Buna karşılık, “ Kapının arkasında bir kedi gördünüz mü?” sorusu tanığı istenilen cevaba karşı
17 Stone, s. 127
18 Bailey/Rothblatt, s.174
19 Bergman, ‘Represent’, s. 269; Cleary, s.11
20 Mueller/Kirkpatrick, Evidence Practice Under The Rules, 2nd. Ed. , Gaitherburg/Newyork, 1999, s.848;
Strong, s.36
21 Park/Leonard/Goldberg, s.21
yönlendiren ve alınacak cevabı “evet” veya “hayır” kelimesi ile sınırlandırmayan bir sorudur.
Nihayet “ Kapının arkasında bir kedi gördünüz, öyle değil mi?” sorusu tahmin boyutunu aşan kesin “evet” veya “hayır” cevabı ile yanıtlanacak katı bir yönlendirici soru kalıbıdır.
Genellikle, çapraz sorgucu, tanığı bir noktadan diğer bir noktaya, üzerinde etkin bir kontrol sağlayarak yönlendirir ve kendi iddiası bakımından zararlı olacak ifadelerin ortaya çıkmasına imkan vermez. Sorunun amacından sapma veya kaçamak niteliğinde cevapların verilmesi, bu sayede hemen tespit edilir ve tanık uyarılır, soru tekrar edilir veya soru tekrar vurgulanır. Tanık tarafından sergilenen uyumsuzluk hali, tanığın taraflı olduğunu veya isteksiz olduğunu ortaya koyar. Bu nedenlerle tanığa dar kapsamlı sorular sorarak onu sınırlı bir alanda tutmak, konunun dağılmasını engeller22.
Yönlendirici soruların, çapraz sorgu ve maddi gerçeğin ortaya çıkarılması bakımından pek çok faydası bulunmaktadır. Örneğin, yönlendirici sorular, tanığın hafızasını uyandıran bir özelliğe sahiptir. Tanığın daha önce vermiş olduğu ifadeyi tekrar değerlendirmesini sağlar. Bu sayede tanık daha önce eksik veya hatalı olarak verdiği ifadeyi, yönlendirici sorular sayesinde tamamlama veya düzeltme imkanına sahip olur. Tanık, hafızasında olaya ilişkin kalan sınırlı ve eksik görüntülerden, gerçeği aydınlatmaya yarayacak önemli bir noktayı hatırlayabilir.
Yine yönlendirici sorular sayesinde tanığın dikkati olayın önemli detaylarına odaklanır ve hafızası tamamen taramadan geçirilmiş olur23.
Çapraz sorguda mümkün olduğunca “neden, nasıl, ne gördün, o nasıl oldu” gibi ucu açık soruların sorulmasından kaçınılmalıdır. Burada amaç, genel sorular sorularak öne sürülen tez bakımından zararlı olacak gerekçelerin ve açıklamaların yapılmasını engellemektir. Ancak bunun da dengeli bir şekilde gerçekleştirilmesi gerekir. Çapraz sorgu ile tanık üzerinde kurulan baskı sınırlı tutulmalıdır. Aksi takdirde, elde edilen ifade adeta tanık yerine çapraz sorgucunun ifadesiymiş gibi görünebilir24. Her şeyde olduğu gibi yönlendirici soruların sorulması ve tanığın kontrolünün sağlanmasında da etkili olabilmek için dengeli olmak ve aşırıya kaçmaktan imtina etmek önemlidir.
Bu noktada tipik yönlendirici sorulara örnek vermek gerekir ise25;
22 Stone, s. 128; Bergman, “Represent”, s.269
23 Mueller/Kirkpatrick, s. 849
24 Stone, s. 128
25 Bergman, “Represent”, s.269
- Işığı ilk gördüğünüzde halen kırmızıydı, doğru mu?
- Aslında kimin ‘Dur’ dediğini söylemediniz, öyle değil mi?
- Kimin ilk vuruşu yaptığını görmediniz, öyle değil mi?
Yönlendirici soruların çapraz sorgu sırasında kullanılmaması gerektiği bazı istisnalar da mevcuttur. Amerika Birleşik Devletleri Federal Delil Kuralları madde 611’de “ kural olarak çapraz sorgu sırasında yönlendirici soruların sorulmasına müsaade edileceğini”
belirtmiştir. Daha önce de belirttiğimiz üzere, doğrudan soru sorma sırasında, bazı hasım tanıkların sorgulamasında yönlendirici soru sorulmasına mahkeme tarafından izin verilebilmektedir. Aynı şekilde çapraz sorgu sırasında da hasım olmayan veya tarafsız bir tanığın sorgulanmasında, doğrudan soru sorma esaslarının uygulanması, diğer bir ifade ile yönlendirici soruların kullanılmaması söz konusu olabilecektir. Ancak çapraz sorgu sırasında bu tür tanıklara karşı yönlendirici soruların sorulmaması kesin bir kural değildir. Hakimin bu konuda takdir yetkisi bulunmaktadır26.
5- Açıklık
Açıklık da diğer faktörler gibi çapraz sorgu bakımından önemli bir unsurdur27. Soruların açık olmaması halinde alınacak cevapların açık olması beklenemez. Açık olmayan bir delil akılda kalıcı olmadığı gibi ikna edici de olamaz. Ayrıca açık olmayan sorular tanığa, soruyu anlamadım, aklım karıştı gibi cevaplar verme imkanı sağlar. Bu sayede de tanık vermesi istenen cevapları vermekten kaçınabilir. Sorular açık ve basit bir formda günlük dil kullanılarak sorulmalı, belirsiz, uzun, teknik olmaktan kaçınılmalıdır28.
Sorular her defasında sadece bir konuyu içermeli ve kesin nitelik taşımalıdır. Aynı konuya ilişkin tekrar niteliğinde soru sorulmamalıdır29. Aslında bu kurallar aynı zamanda sağlıklı bir iletişimin sağlanması bakımından da geçerli olan kurallardır. Açık ve net olmayan konuşmalar her zaman için kafa karıştırıcı ve anlaşılması zor olacaktır. Bu nedenle, çapraz sorgu sırasında tanıkla sağlıklı bir iletişimin kurulması için sağlıklı iletişimin esaslarının uygulanması gerekir.
26 Park/Leonard/Goldberg, s.34
27 Bailey/Rothblat, s. 170
28 Stone, s. 128
29 Stone, s. 128
Soruların açık ve basit olması, sadece soru sorulan kişi bakımından değil aynı zamanda davayı değerlendirme yetkisi olan jüri veya hakimler bakımından da önem taşır.
Amaca yönelik açık bir soru ve verilen cevap, karmaşık bir soru ve karşılığında alınan cevaptan çok daha anlaşılırdır. Jüri veya hakimler, konu hakkında daha kolay değerlendirme yapma şansına sahip olurlar30. Bu nedenle, uygulayıcıların mümkün olduğunca açık ve basit sorular tercih etmesi gerekir.
6- Cevapların Tekrar Edilmesi
Kural olarak çapraz sorgucular sadece soruları sorar ve her ne sebeple olursa olsun verilen cevapları tekrarlamazlar. Çünkü tekrarların yapılması ile sağlanmak istenen vurgu, son savunma veya son iddiada ortaya konulmalıdır. Bazen, cevabın duyulamaması gibi çocukların veya çekingen kişilerin dinlenmesinde cevabın tekrar edilmesi mümkündür. Bu tekrar, cevabın rahatça işitilebilmesi sağlar veya tanığın soruyu onayladığını gösterir.
Yine bazen cevabın tekrar edilmesi, çapraz sorgucunun kişisel tepkisini ortaya koymak amacıyla açık ve zekice bir tarzda gerçekleştirilebilir. Örneğin üst kat camından dışarı fırladığını ifade eden bir tanığa karşı, bu iddiasının kuşkulu olduğunu ima etmek amacıyla, iğneleyici ve alaycı bir biçimde çapraz sorgucu “Siz ciddi ciddi evin üst kat camından aşağıya atladığınızı mı iddia ediyorsunuz?” şeklinde cevabı tekrar eden bir soru yöneltebilir31. Bu tür tekrarların çapraz sorgu bakımından herhangi bir sakıncası bulunmamaktadır. Çapraz sorgucu belirli sınırlar dahilinde özgür bir hareket alanına sahiptir ve davasını bu şekilde ortaya koyar. Bu nedenle, her kuralın kendi içerisinde istisnalara sahip olduğu gözden kaçırılmamalıdır.
Cevapların tekrar edilmesi suretiyle gerçekleştirilen bir soru sorma şekli CMK m.201 bakımından da itiraza konu soru kapsamında değerlendirilebilir. Ancak elbette ki yukarıda bahsettiğimiz özel durumlar, ülkemiz uygulaması bakımından da dikkate alınmalıdır. Devam arz etmeyen sadece nükte kapsamında kalan veya belirli bir tarz içerisinde kullanılan cevap tekrarları bu kapsam dahilinden hariç düşünülebilir.
30 Bailey/Rothblat, s. 170
31 Stone, s. 129
7- Yanıltıcı Sorular
Çapraz sorguda kural olarak yönlendirici soruların sorulması esastır. Ancak;
profesyonel etik kuralları ve mevzuat kapsamında belirli sınırlar içinde dürüst olmayan tanıkları sınamak için yanıltıcı soruların sorulmasına izin verilmektedir32. Bu sorular ancak gerçeğin başka bir suretle elde edilme imkanı olmayan durumlarda, adaletin sağlanabilmesi amacıyla sorulabilir. Örneğin, çapraz sorgucu davadaki her delile hakim olduğu halde, sorgulama sırasında bunu belli etmeden sorularını üstü kapalı olarak sorabilir. Bu sayede dürüst olmayan bir tanık, çapraz sorgucunun olaya hakim olmadığını düşünüp olayı uydurarak veya abartarak anlatmaya başlayacaktır. Tanığın bu açıklamalarından sonra konuya ilişkin kesin deliller ile tanığın güvenilir olmadığı ortaya konulacak veya tanığın bildiği tüm gerçekleri tekrar değiştiremeden ifade etmesi sağlanacaktır. Bir diğer örnek ise, çapraz sorgucunun tavırları ve soruları soruş şekli ile tanığı yanıltması durumudur. Çapraz sorgucu tanığa sorduğu soruyla aslında almak istediği cevabın tam tersini tanıktan bekliyormuş gibi bir tavır ve soruş tarzı içerisine girebilir. Çapraz sorgucunun iddiasını boşa çıkarmak amacında olan tanık da, yanılgı içerisine düşüp, farkında olmadan gerçekte çapraz sorgucunun almak istediği asıl cevabı verir33. Diğer bir ifade ile, tanık çapraz sorgucunun işini bozmaya çalışırken kendisi bizzat tuzağa düşmüş olur.
Bu noktada ‘tanığı bu şekilde yanıltmak ne kadar doğrudur’ tartışmasına girilmeyişinin nedeni, dürüst olmayan bir tanığın başka bir şekilde konuşturulma imkanı olmayışıdır. Dürüst olmayan bir tanık ki bu, yalancı tanık veya taraflı bir tanık olabilir, mahkemeyi yanıltma amacındadır. Bu nedenle, sadece bu amaç dahilinde soruları cevaplar.
Tanığın doğrudan soru sorma aşamasındaki tavır ve hareketleri ile çapraz sorgudaki tarzı dikkatli bir şekilde değerlendirildikten sonra, tanığın dürüst davranmadığı sonucuna ulaşılmış ve eldeki tüm imkanlar kullanılıp işe yaramamışsa, yanıltıcı soruların sorulması söz konusu olabilir. Ancak yanıltıcı soruların belirli sınırlar içerisinde kullanılacağı da gözden uzak tutulmamalıdır34.
Yanıltıcı soruların kullanılması, ülkemiz uygulaması bakımından ilk başta tercih edilmemesi gerektiğini düşündüğümüz sorulardır. Çünkü, ülkemiz uygulaması bakımından
32 Stone, s. 129, “Avukat, yalan söyleyemez veya ortaya konulan bir delili farklı gösteremez, adil olmayan veya zararlı bir araç kullanamaz.”
33 Stone, s. 129
34 Cleary, s. 14
doğrudan soru yöneltme uygulaması son derece yeni bir kavramdır. Muhakemede yer alan herkes, hakimler de dahil olmak üzere, bu uygulamaya yabancıdır. Yeni bir uygulamanın sağlıklı bir yer edinebilmesi için adım adım ilerlemesi gerektiği kanaatini taşımaktayız.
Öncelikle, uygulamanın basitten başlamasının, zaman içerisinde uygulayıcıların hakimiyeti geliştikçe ve konuya yön verecek olan içtihat kararları şekillendikçe geliştirilmesin, sağlıklı bir ilerleme teşkil edeceğini düşünmekteyiz.
8- Soruların Sırası
Soruların arka araya ve sırayla sorulması çapraz sorgu bakımından önemli olan bir diğer noktadır. Arka arkaya ve sıralı olarak sorulan soruların etkisi gittikçe artar. Düzenli ve sıralı olarak uygulanan bir çapraz sorgu, bir iki soru cümlesi ile toparlan veya düzensiz bir tarz içerisinde sorulan sorulara göre, tanık üzerinde çok daha etkili olacaktır35. Soruların kapsam ve kalıplarının aynı olması bile, bu sonucu değiştirmemektedir.
Soruların kapsamını dar tutup, onları aşama aşama yavaşça geliştirerek sormak, bir veya birkaç soru ile tüm konuyu sorgulamaya çalışmaktan çok daha verimli sonuç vermektedir. Yine, bir konu farklı tanıklar dikkate alınarak bölümlere ayrılabilir36. Örneğin, aynı olaya ilişkin birden fazla görgü tanığı olduğunu düşünelim. Olayın bir kısmına yönelik soruları birine, diğer kısmına ilişkin soruları diğerine sormak mümkün olacaktır. Bu sayede, tanık hem daha önce sorulmuş bir soruyu düşünüp kafasında bir cevap hazırlamak imkanından mahrum kalır hem de açık ve net olarak tespit edilmiş konulara karşı karşıt bir cevap veremez.
Tanıkların cevap verirken genel ifadeler kullanması, diğer bir ifade ile genelleme yapmaları, ifadeye zarar veren unsurlardır. Çünkü, gerçekleri gizlemenin en kolay yolu genel cevaplar vermektir. Böyle durumlarda sırayla spesifik soruların ardı ardına sorulması, konunun ayrıntılarını ortaya çıkarmak ve gerçeklere ulaşmayı sağlamak bakımından oldukça yararlı olacaktır. Tanık için gerçeği yalanlamak veya somut sorulardan kaçınmak çok daha zordur. Buna karşılık genel içerikli veya kapsamlı soruları geçiştirmek diğer bir ifade ile kaçamak cevap vermek çok daha kolaydır. İşte soru silsilesi ve düzeni bu sakıncaları ortadan
35 Stone, s.130
36 Stone, s.130
kaldırır. Bu kapsamda sorgulanan tanık, çeşitli açılardan sorulan sorular ile gerçeği açıklamak durumunda bırakılır ve mahkemeyi yanıltmak amacıyla gösterdiği direnci kırılır37.
9- Sorgulamanın Hızı
Sorgulama işleminin hızı, çapraz sorgu bakımından önemli olan diğer bir noktadır.
Özellikle sorulan soruların hız derecelerinin değişiklik arz etmesi faydalı bir uygulamadır.
Çapraz sorgu sırasında not alımı mümkün olduğunca az yapılmalıdır. Çok önemli noktaların mutlaka kaydedilmesi gerekiyor ise, küçük bir takım kısaltmalar yapmak suretiyle vakit kaybedilmeden hareket edilmelidir. Aksi takdirde not alımı soru akışını böler ve çapraz sorgunun etkisini azaltır. Aynı zamanda tanığa sorunun cevabını düşünmesi için de imkan tanır38.
Hızlı bir sorgulama her zaman avantaj sağlar. Şöyle ki, hızlı bir sorgulama ve öngörülmesi veya tahmin edilmesi muhtemel olmayan bir soru soruş sırası, yalancı tanığa sorunun cevabını bir önceki cevaba uygun olarak uydurması veya gerçeği saklaması için pek imkan tanımaz. Bu takdirde tanık soruyu zaman kazanmak için tekrar etmeye yönelecek ki, bu da onun mahkemeden bir şeyler sakladığını ortaya çıkaracaktır39.
Buna karşılık, bazen yalancı tanıkların özellikle dava için hayati öneme sahip noktalarda yavaş ve zaman tanınarak sorgulanması da mümkündür. Bu yaklaşım tanığın cevaplarının yanlış olduğunu, tanığın sorulara karşı duraksamalarını ve kaçınmalarını göz önüne sererek kanıtlama imkanı sağlayabilir40.
Görüldüğü üzere tanığın ve sorgulama kapsamındaki konuların özellikleri dikkate alınarak sorgulama hızının tanığa en uygun süratte uygulanması çapraz sorgu bakımından önemli bir konudur. Diğer pek çok önemli nokta gibi tüm bu özelliklerin başarılı bir çapraz sorgu uygulaması için birlikte değerlendirilmesi ve uygulanması gereklidir. Çünkü çapraz sorgu hem sistem hem de bir işlem olarak kendi içerisinde pek çok teknik özelliği barındırır.
Bunların hiçbir bir diğerinden önemli veya önemsiz olarak değerlendirilmemelidir.
37 Stone, s.130
38 Stone, s.130
39 Stone, s.130
40 Stone, s.131
