Kuyrukluy›ld›zlar
Ne Kadar Saf?
Yüzy›llard›r gökbilimciler için bir ilgi oda¤›, edebiyatç›lar için esin, halk için de bir heyecan ve e¤lence kayna¤› olmalar›na karfl›n kuyruklu-y›ld›zlar›n oluflumlar› ve nitelikleri afla¤› yukar› son yar›m yüzy›ld›r anlafl›lmaya bafllanm›fl bu-lunuyor. Yine de kuyrukluy›ld›zlar olsun, son y›llarda peflpefle keflfedilmeye bafllayan ve baz›-lar› gezegen boyutbaz›-lar›na ulaflan Kuiper Kufla¤› Cisimleri olsun, her geçen gün yeni sürprizler getiriyor. Anlafl›l›yor ki, Günefl Sistemi’nin ak›l almaz so¤ukluktaki s›n›rlar›nda donmufl gibi görünen uç bölgeleri de hareketli bir evrim sü-reci yafl›yor. San›lan›n ve umulan›n tersine, bu “alacakaranl›k” bölgelerin sakinleri, üzerlerine Günefl Sistemi’nin ilk anlar›n›n kaz›nm›fl oldu-¤u birer kil tablet de¤il.
Michael Brown (Caltech), Chadwick Trujillo (Gemini Gözlemevi) ve David Rabinowitz (Ya-le Üniversitesi) adl› gökbilimci(Ya-ler, medyan›n hemen “10. gezegen” olarak tan›mlad›¤› gök-cismini 8 Ocak’ta keflfettiler. Plüton’dan daha büyük oldu¤u anlafl›lan gökcismine geçici ola-rak 2003 UB313 ad› verildi. Nedeni, ekibin bu cismi ilk kez 21 Ekim 2003 tarihinde rutin bir Kuiper Kufla¤› taramas› s›ras›nda belirle-mifl olmas›. Ancak, cismin çok uzak olmas› ve ve çok yavafl hareket etmesi nedeniyle tara-mada kullan›lan yaz›l›m, ayn› bölge 15 ay son-ra yeniden görüntüleninceye kadar hareketini belirleyememifl. Ekim ay› içinde çevresinde
dolanan bir ay›n varl›¤› da belirlendi¤inden, 2003 UB313’ün prestiji daha da artm›fl
bulu-nuyor. Tabii bir gezegen statüsü de yak›flt›r›l-d›¤›ndan, ilkinden daha çekici bir ad gerekti¤i aç›k. fiimdilik verilen ad, Savaflç› prenses Xena (Televizyonlar›m›zda Zeyna dizisi olarak hat›rlanabilir). Ay›na verilen ad da Xena’n›n küçük yoldafl› Gabrielle.
Brown ve ekibi, parlakl›¤›ndan dolay› “bü-yük” oldu¤u kesin görünen cismin kütlesini belirlemek için önce yörüngesini hesaplad›-lar ve daha sonra fiziki özelliklerini ortaya ç›karmaya çal›flt›lar. Palomar gözlemevinin 1954 y›l›nda çekti¤i görüntülerden cismi ta-n›yan ekip, 2003 UB313’ün Günefl çevresin-deki bir turunu 557 y›lda tamamlad›¤›n› be-lirlediler. Eliptik yörüngesinin en uzak nok-tas›, yaklafl›k 97 Astronomik Birim (1 AB, Dünya’n›n Günefl’e olan ortalama uzakl›¤› olan 150 milyon km.). En yak›n noktaysa 38 AB. Halen en uzak yörünge noktas›nda bu-lunan 2003 UB313, bu konumuyla Günefl
Sistemi’nde görülebilen en uzak cisim. (Ger-çi 14 Kas›m 2003’te keflfedilen Sedna’n›n en uzak yörünge noktas› Günefl’ten 1000 AB uzakta, ama Sedna flimdilik en yak›n konu-mu olan 76 AB mesafede).
Yörüngesi ve özellikle yörüngenin iç geze-genlerin yörünge düzlemine yapt›¤› 44 dere-celik aç›, 2003 UB313’ün bir “saç›lm›fl
Kuiper Kufla¤› cismi” oldu¤unu akla getiri-yor. Anlam›, geçmiflinin bir noktas›nda bilin-meyen bir cismin etkisiyle bugünkü yüksek e¤imli yörüngesine savrulmufl oldu¤u.
Yörüngesinin iç gezegenlerin yörünge düz-lemine yapt›¤› 44 derecelik aç›, Plüton’un ancak 1930’da keflfedilmesine gerekçe ola-rak gösterilen 17 derecelik aç›s›n›n neredey-se üç kat›. Dolay›s›yla baz› gökbilimciler, 2003 UB313’ün de, daha önce keflfedilen
Sedna gibi, “saç›lm›fl disk cisimlerinin” bafl suçlusu say›lan Neptün gezegeni yerine Gü-nefl Sistemi’ne yak›n geçifl yapan bir y›ld›z taraf›ndan bugünkü yörüngelerine savrul-mufl olabilece¤i görüflündeler.
Yeni “gezegen”in yörüngesini belirleyen eki-be, bir de çap›n› belirlemek kalm›fl. Brown, “cisme, orta k›z›lalt› dalga boylar›nda göz-lem ayapan Spitzer uzay teleskopuyla bak-maya çal›flt›k, ama bulamad›k” diyor. “Bu da büyüklü¤ü konusunda bize bir üst s›n›r ve-riyor: 2003 UB313’ün çap›, 3400
kilometre-den (Plüton’un çap›n›n 1,5 kat›) daha fazla olamaz. Alt s›n›rsa, cismin parlakl›¤›ndan el-de ediliyor. 2003 UB313’ün, Günefl’ten ald›-¤› ›fl›ald›-¤›n %90’›n› yans›tt›ald›-¤› varsay›lsa bile (ya-ni Dünya’da taze bir kar örtüsünün yans›t›-c›l›¤›) Plüton’dan daha büyük oluyor. Kald› ki, tayfölçüm sonuçlar›, cismin yans›t›c›l›¤›-n›n %60 kadar oldu¤unu ortaya koyuyor. ‹lk tayfölçüm sonuçlar› ayr›ca, Plüton’un yüze-yinde oldu¤u gibi 2003 UB313’ün yüzeyinin de
büyük ölçüde metan buzuyla kapl› oldu¤unu gösteriyor. Metan buzu, hayli uçucu olan bu bilefli¤in uzaya kaçmas›na yetecek ›s›ya hiç bir zaman kavuflamam›fl olan “ilkel” bir yüzeyin de belirtisi. Donmufl metan, Plüton, Neptün’ün uydusu Triton ve belki de yine yeni
keflfedil-4 Kas›m 2005 B‹L‹MveTEKN‹K
B ‹ L ‹ M V E T E K N L O J ‹ H A B E R L E R ‹
Gökbilim
R a fl i t G ü r d i l e k
haberK 10/27/05 3:14 PM Page 45
Kas›m 2005 B‹L‹MveTEKN‹K
mifl 2005 FY9 d›fl›nda hiçbir Kuiper Kufla¤› cisminde gözlemlenmiyor.
‹ki Yeni Kuiper Kufla¤›
Cismi Daha
2003 UB313’ün keflfedildi¤i ayn› hafta içinde
bir ‹spanyol gökbilim ekibi de 35 cm’lik bir teleskopla oldukça büyük iki Kuiper Kufla¤› cismi daha belirledi.
Bunlardan biri, minyatür bir uyduya sahip olan 2003 EL61. Ana cisimden 49.500 km uzakl›ktaki yörüngesinde bir turunu 49 gün-de tamamlayan uydunun yörünge hareketin-den, 2003 EL61’in kütlesinin Plüton’unkinin
üçte biri oldu¤u hesaplanm›fl. Bu cismin ilk tayfölçüm sonuçlar›, Plüton’un ay› Charon gi-bi onun da büyük ölçüde su buzuyla kapl› ol-du¤unu gösteriyor.
Ayn› haftada keflfedilen üçüncü Kuiper Kufla-¤› cismiyse, 2005 FY9. O da, dinamik
özellik-leri bak›m›ndan 2003 EL61ile benzefliyor. O da yaklafl›k 52 AB uzakl›ktaki en öte nokta-s›nda. Her iki cismin düzleme yapt›klar› aç›, 28-29 derece aras›nda. 2003 EL61’in yörünge
periyodu 285 y›l, 2005 FY9’unkiyse 309 y›l.
Tart›flma Yeniden
Alevleniyor
Ders kitaplar›m›zda on y›llard›r 10. gezegen olarak yer alan Plüton, gerçekten bir
geze-gen mi? 1990’l› y›llar›n sonlar›nda bu soru gezegenbilimciler toplulu¤unda patlak veren tart›flmalar›n oda¤›na oturdu. Plüton’un özelliklerini inceleyen araflt›rmac›lar, bugün Plüton’un bir gezegenden çok büyük bir Kuiper Kufla¤› cismi olarak nitelendiriyorlar. 1930 y›l› yerine bugün keflfedilmifl olsayd›, gezegen statüsüne lay›k görülmeyece¤i ne-redeyse kesin. Nitekim, bugüne kadar keflfe-dilen büyük Kuiper Kufla¤› cisimlerinin hiç-birine bu onur ba¤›fllanm›fl de¤il. Peki, Plüton’dan daha büyük olan 2003 UB313gerçekten de Günefl Sistemi’nin 10.
gezegeni mi? Bir çok gökbilimciye göre de-¤il.
Ancak Brown, Plüto’nun bugünkü s›fat›n›n geri al›namayaca¤›, aksinin tarihi de¤ifltir-mek anlam›na gelece¤i görüflünde. “Bu du-rumda ya gökte bir çizgi çekip Günefl Siste-mi’ni dokuz gezegenle s›n›rlayaca¤›z, ya da Kuiper Kufla¤›’nda Plüton’dan daha büyük olarak keflfedilecek her cisme ‘gezegen’ damgas›n› vuraca¤›z” diyor.
Ayr›ca, baflka araflt›rmac›lara göre, Plüton’un her zaman referans noktas› ola-rak kalaca¤› da kesin de¤il. Kuiper Kufla¤› uzman› gökbilimci Alan Stern, “En az Dün-ya büyüklü¤ündeki cisimlerin uzak yörünge-lerde dolanmakta olduklar›ndan kuflkum yok”, diyor.
Günefl Sistemi, Oort Bulutu denen ve en az 1 trilyon kuyrukluy›ld›zdan oluflan küre içinde çok küçük bir yer iflgal ediyor.
Günefl Sistemi’ni çevreleyen Kuiper Kufla¤›
da, buz ve kayalardan oluflmufl küçüklü büyüklü
cisimlerden yap›l›.
