8 Aral›k 2007 B‹L‹MveTEKN‹K
B ‹ L ‹ M V E T E K N
L O J ‹ H A B E R L E R ‹
Z e y n e p T o z a r
“Einstein yan›lm›fl!” Bu cümleyi söyle-meye hevesli o kadar çok kifli var ki... Yaln›zca içinde kalm›fl fizikçi olma he-vesiyle kendini fizikçi san›p, sayfa sayfa formül döflendikten sonra “Einstein'›n yan›lg›s›n› ispatlad›¤› yeni kuram›n›” (!) o dergiye bu dergiye gönderen s›radan-lar de¤il, fizikçiler de dahil bu gruba. Tabii ço¤u fizikçinin niyeti farkl›. Onla-r›n as›l derdi, evreni daha derinlemesi-ne anlamaya katk›s› olur umuduyla, Einstein'in kuram›nda var olabilecek küçük sapmalar› ortaya ç›karmak. An-cak öyle görünüyor ki, daha çok bekle-mek zorunda kalacaklar. Einstein'›n özel görelilik kuram›nca öngörülen “za-man genleflmesi” olgusunu s›nayan yeni bir deney, bunun s›n›rlar›n› 10 milyon-da 1 kesinlikle ortaya koymufl bulunu-yor.
Özel görelilik, uzay ve zaman›, birbirine göre yer de¤ifltiren gözlemcilerce farkl› biçimde alg›lanan ve “uzay-zaman” ad› verilen tuhaf bir kavram içinde birleflti-riyor. Farzedin ki iki elinizde tuttu¤u-nuz birer havai fifle¤i tam ayn› anda ateflliyorsunuz. Ifl›k h›z›na yak›n h›zda hareket ederken yak›n›n›zdan geçen bi-ri, bunlar› farkl› zamanlarda atefllenmifl olarak görecektir. (Kollar›n›z›n da sizin savundu¤unuzdan daha k›sa oldu¤unu da iddia edecektir bu arada.) Buna ben-zer biçimde, yine ›fl›k h›z›na yak›n h›z-da yol alan bir saat, bile¤inizdeki kol
saatinden daha yavafl ilerleyecek, çok yüksek h›zla ilerleyen bir rokette bulu-nan bir kifli de, Dünya'daki gözlemci gözünde inan›lmaz ölçüde yavafl yaflla-n›yor olacakt›r.
Zamandaki bu “genleflme” akl›n alabile-ce¤i birfley gibi görünmüyor. Ancak 1907 y›l›nda Einstein, bu fikri s›nayacak bir deney önermiflti. Atom ve iyonlar be-lirli renkte ›fl›k verirler. Ifl›k bir tür dal-gad›r; dalgalanman›n frekans› da saat tik-taklar›n›nkiyle karfl›laflt›r›labilir. Eins-tein, bir iyonun ›fl›k h›z›na yak›n h›za iv-melendirilmesi durumunda, zaman›n onun aç›s›ndan yavafllayaca¤› ç›kar›m›n-da bulunmufltu; ve tabii bu durumç›kar›m›n-da sa-l›nan ›fl›ktaki dalgalanmalar›n da. Bu-nun anlam›ysa, h›zlanan iyonlar›n daha düflük frekansta ›fl›k salacak olmas›. Kanada'daki Manitoba Üniversitesi'nden Gerald Gwinner ve ekibinin yapt›klar› deneyin özü de, zaman genleflmesini ifl-te tam Einsifl-tein’›n önerdi¤i biçimiyle s›-namak olmufl. Almanya'daki Max Planck Nükleer Fizik Enstitüsü'nde lityum iyonlar›n› halka biçimli bir h›zland›r›c› çevresinde, ›fl›k h›z›n›n % 6's›na kadar h›zland›ran araflt›rmac›lar, iyonlar› 'g›-d›klay›p' ›fl›malar›n› sa¤lamak için de
la-zerlerden yararlanm›fllar. Daha sonra sa-l›nan ›fl›¤›n frekans›n› ölçerek, 10 mil-yonda 1 kesinlikle ve tam da kuram›n öngördü¤ü biçimde yavafllad›¤›n› bul-mufllar. Kullan›lan daha h›zl› iyon de-metlerinin yan›s›ra, sal›nan ›fl›¤› gözle-mede devreye soktuklar› ayr›nt›l› teknik-ler, sonuçlar› ilk deneylerin yap›ld›¤› 1938 y›l›ndakilere göre 100.000 kez, bundan önceki sonuçlardan da en az 10 kez kesin duruma getiriyor. Deney, elbette Einstein'›n bütünüyle “do¤ru” oldu¤unu ispatlam›yor. “Bu türden bir ispat mümkün de¤il” diyor Gwinner. “Bu deney olsa olsa özel göre-lili¤in ne ölçüde yanl›fl oldu¤una önem-li bir s›n›r koyabiönem-lir... Bizler de bu s›n›r› olsa olsa biraz itebiliriz.”
ABD’deki Indiana Üniversitesi'nden Alan Kostelecky, özel görelili¤e ayk›r› düflebilecek bütün durumlar› içine al-may› hedefleyen bir kuram gelifltirmifl. Standart Model Uzant›s› olarak bilinen bu kuram, özel görelilik s›n›rlar› içinde biraz k›p›rdanmay› mümkün k›labilecek 19 parametre -ya da katsay›- içeriyor. Kostelecky'nin yeni çal›flmayla ilgili yo-rumuysa flöyle: “Ölçülmesi özellikle zor olan bir katsay›ya önemli bir aral›k s›-n›rlamas› getirmifl durumdalar. Özel gö-relili¤i aflmay› hedefleyen herhangi bir kuram›n, Einstein'›n kuram›yla bu ol-dukça kesin çizilmifl s›n›r dahilinde uyumlu olmas› gerekiyor.”
Bafla dönecek olursak, sayfalar dolusu formüllerini oraya buraya gönderecek fizik heveslilerinin, biraz olsun ciddiye al›nmak istiyorlarsa el yazmalar›na en az›ndan “Einstein Tam Olarak Do¤ru De¤ildi” bafll›¤›n› koymalar› önerilir...
ScienceNow Daily News, 13 Kas›m 2007
