DOĞU ANADOLU BÖLGESİNDEKİ GIDA SANAYİNİN DURUMU VE İYİLEŞTİRME OLANAKLARI
Yrd. Doç. Dr. İbrahim YILDIRIM1 Arş. Gör. İbrahim ACAR1 Arş. Gör. Hakkı ÇİFTÇİ1
1.GİRİŞ
Gıda sanayi tarımsal hammaddenin işlenerek katma değerinin artırılması, tarımsal üretimin teşvik edilmesi, tarım tekniğinin gelişmesi, istihdama katkıları ve dışsatım yoluyla ülkeye döviz kazandırması bakımından büyük önem taşımaktadır. Ayrıca, hammadde kaynaklarına yakın merkezlerde kurulan gıda sanayi işletmeleri, bölgeler arasındaki gelişmişlik farkının azaltılmasında ve kırsal kesimin kalkınmasında önemli rol oynarlar.
Tanmsal hammaddeyi uygun yöntemlerle işleyen, hazırlayan, muhafaza eden ve ambalajlayan sanayi dalı olarak bilinen gıda sanayi, tanmsal üretim artışının güvencesi olması ve her mevsim beslenmeye olanak tanıması nedeniyle ülke ekonomisinin temel sektörlerden birisidir (Vural 1994)
Ancak, Türkiye'de uygun bir işletme yerinin seçimi, hammadde, işletme sermayesi ve eleman yetersizliği ile birlikte, finansman, pazarlama, dış rekabet, yetersiz devlet desteklemeleri ve teknolojiyle ilgili kimi sorunlar, bu işletmelerin kurulu kapasitelerinin çok altında çalışmasına neden olmaktadır (Bülbül ve ark., 1996; Çetin ve ark., 1996;
Vural, 1994; Ekim, 1992, Arıkbay 1994,). Bu nedenle, küçük kapasiteli ve ilkel koşullarda çalışan işletmelerin büyütülmesi ve ileri teknolojiler ile çalışır duruma getirilmesi gerekmektedir. Buna ihtiyaç duyulacak finansman için bazı sübvansiyonların yapılması önem kazanmaktadır (İnan ve ark., 1995).
Bu çalışmanın başlıca amacı Doğu Anadolu Bölgesinde gıda sanayi işletmelerinin ekonomik yapısını incelemek, başlıca sorunlarını belirlemek ve bu sorunlara ilişkin bazı çözüm önerileri geliştirmektir.
Çalışmada bölgenin gıda sanayi ile ilgili bazı ekonomik büyüklükleri genel hatları ile incelenmiş olup, gıda sanayinin alt sektörler itibariyle incelenmesi ve kimi sorunların alt sektörler itibarıyla ortaya konulması Van ili örneğinden hareket edilerek yapılmıştır.
Çalışmanın materyalini bölge ile ilgili çeşitli istatistik yıllıklarından elde edilen ikincil veriler ile Van ilinde bulunan 2 adet et ve et mamulleri, 4 adet süt ve mamulleri, 7 adet un ve un mamulleri, 6 adet şeker ve mamulleri , 2 adet yem sanayi işletmelerinden elde edilen orijinal nitelikli veriler oluşturmuştur. Çalışmada ildeki gıda sanayisi alt sektörler itibariyle işyeri sayısı, istihdam durumu, kapasite kullanım oranları, üretim değeri ile dış satım ve dış alım durumları bakımından incelenmiştir. Çalışmanın Van İli ile ilgili olan bölümünde son üç yılın
1 Yüzüncü Yıl Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü Van.
(1995-1996-1997) verileri yüzde ve oranlar kullanılarak değerlendirilmiştir.
2. DOĞU ANADOLU BÖLGESİNDEKİ GIDA SANAYİ İŞLETMELERİ
2.1. İşyeri ve istihdam Durumu
Doğu Anadolu Bölgesinde 1994 yılı itibariyle Gıda Sanayinde 10 ve üzerinde kişi çalıştıran 158 adet işletmede 12.853 kişi istihdam edilmiştir, iller bazında incelendiğinde, Doğu Anadolu Bölgesinde en fazla işyeri ve çalışana sahip olan il Erzurum’dur. Bölgedeki Gıda Sanayii işyerlerinin % 21,4’ü ve çalışanlann ise % 32,8’i Erzurum’da olup, bu ili 30 işyeri (% 19) ve 2.631 çalışanı (%20,5) ile Bitlis izlemektedir. Doğu Anadolu Bölgesindeki illerden Bingöl’de sadece 1 adet Gıda Sanayii işletmesi vardır. Bölgede mevcut olan Gıda Sanayi işletmelerinde en az çalışanı olan il ise Tunceli’dir (35 kişi) (Çizelge 1) Çizelge 1. Doğu Anadolu Bölgesindeki Gıda Sanayi İşletmelerinin İşyeri
ve Çalışan Sayısı
;
İller İşyeri Sayısı Çalışan Sayısı
Adet % Adet %
Ağn 16 10,1 1.322 10,3
Bingöl 1 0,6 74 0,6
Bitlis 30 19,0 2.631 20,5
Elazığ 8 5,1 685 5,3
Erzincan 15 9,5 1.359 10,6
Erzurum 38 24,1 4.222 32,8
Hakkari 12 7,6 292 2.3
Kars 7 4.4 808 6,3
Muş 18 11.4 777 6,0
Siirt 4 2,5 252 2,0
Tunceli 2 1.3 35 0,3
Van 7 4,4 396 3,1
Toplam 158 100,0 12.853 100,0
Kaynak: Anonymous 1997. blE, Yıllık Imala Sanayi İstatistiklerin 994).
2.2. Doğu Anadolu Bölgesindeki Gıda Sanayi İşletmelerinde
itibariyle yıllık ortalama kapesfle kullanım oranı % 8.6 gibi oldukça düşük bir orandadır. Kapasite kullanım oranı. % 46.6 ile bitkisel yaO ve margarin sanayii işlen^^erinde en fazla olup, bu sanayii kolunu % 19.7 ile meyve ve sebze işleme sanayii ve % 10.7 ile de şekerli mamuller sanayii İzlemektedir Kapasite kuttanım oranının en düşük olduğu Gıda Sanayii alt dalı ise et ve mamulleri sanayidir (% 0.8). 1990 yılı için ülkemizdeki Gıda Sanayi işletmelerinin yıllık ortalama kapasite kullanım oranı ise % 31 olarak gerçekleşmiştir (Çizelge 2)
Çizelge 2. Doğu Anadolu Bölgesi Gıda Sanayi İşyerlerinde Kurulu Kapasite. Üretim Mikten ve Kapasite Kuttanım Oranlan
Sanayi DaMan
Kurulu Kapasite Üretim KKO
(tonfyıl) % (lon/yıl) % (% )
Et ve Mamulleri 31.386 1,1 242 0,1 0,8
Süt ve süt Mamulleri 167.736 6,0 5.019 2.1 3.0
Un ve Unlu Mamuller 2.513.152 90,4 207.750 86,5 8,3
Şekerli Mamuller 10.631 0.4 1.141 0.5 10,7
Meyve-Sebze İşleme
Sanayi 735 0,0 145 0,1 19.7
Bitkisel Yağlar 55.568 2,0 25.920 10,8 4 6 6
Toplam 2 779.208 100,0 240.217 100,0 8.8
Kaynak: Anonymous 1993. Tan m ve Köy İşleri Bakanlığı, Koruma Kontrol Genel Müdürlüğü, Gıda Sanayi Envanteri II (1990) 2.3. Doğu Anadolu Bölgesindeki Gıda Sanayi işletmelerinin
Katma Değeri
1994 yılı itibariyle Doğu Anadolu Bölgesindeki 10 ve üzerinde kişi çalıştıran Gıda Sanayii işletmelerinin toplam katma değen 9.072 milyar TL' dir.. Bu katma değerden en yüksek payı % 34,4 ile Erzurum ili almaktadır. Bunu sırasıyla % 18,8'lik payla Ağrı ili ve % 13,8'lik payla Muş ili izlemektedir. Gıda Sanayii katma değerinin en düşük olduğu iller ise % 0 ,1 ’lik paylarıyla Tunceli ve Bingöl'dür (Çizelge 3).
Çizelge 3. Doğu Anadolu Bölgesindeki Gıda Sanayi İşletmelerinin Katma Değeri (Milyar TL)
İller Girdi Çıktı Katma Değer
(Milyar TL) % (Milyar TL) % (Milyar TL) %
Ağn 1.562 9,4 3.268 12,8 1.706 18,8
Bingöl 192 1,2 200 0,8 8 0,1
Bitlis 6.440 38,9 7.348 28,7 908 10,0
Elazığ 415 2,5 1.132 4,4 717 7,9
Erzincan 1.273 7,7 1.996 7,8 723 8,0
Erzurum 4.764 28,8 7.883 30,8 3.119 34,4
Hakkari 450 2,7 515 2,0 64 0,7
Kars 522 3,2 778 3,0 255 2,8
Muş 686 4,1 1.936 7,6 1.250 13,8
Siirt 28 0,2 54 0,2 25 0,3
Tunceli 44 0,3 52 0,2 8 0,1
Van 159 1,0 448 1,7 289 3,2
Toplam 16.535 100,0 25.610 100,0 9.072 100,0
Kaynak: Anonymous 1997. DİE, Yıllık İmalat Sanayi İstatistikleri (1994) 3. VAN İLİNDEKİ GIDA SANAYİ İŞLETMELERİ
3.1. İşyeri ve İstihdam Durumu
1997 yılı itibariyle ildeki tarıma dayalı sanayii işletmelerinde toplam 1.912 kişi istihdam edilmiştir. Toplam istihdamın % 70,1 gibi büyük bir kısmı gıda sanayinde bulunmaktadır. 1997 yılı itibariyle gıda sanayindeki istihdamın yarısından fazlası (% 52,2) şeker ve mamulleri sanayinde bulunmaktadır. Bunu % 29,7 ile et ve mamulleri sanayi ve % 8,1 ile un ve mamulleri sanayindeki istihdam izlemektedir (Çizelge 4).
Çizelge 4.Van İli Tanma Dayalı Sanayii ve Alt Dallan İtibariyle İstihdam Durumu
Sanayiler 1995 1996 1997
Adet (%) Adet (%) Adet (%)
Et ve Mamulleri 350 27,5 360 28,2 398 29,7
Süt ve Mamulleri 52 4,1 76 6,0 64 4,8
3.2. Kurulu Kapasite, Üretim ve Kapasite Kullanım Oranı 1996 yılı itibariyle Van İlindeki Tarıma Dayalı Sanayii üretim değerinin % 93,5’i gıda sanayine ait bulunmaktadır. 1996 yılında gıda sanayi işletmelerinin toplam kurulu kapasiteleri 563 bin ton/yıl’ dır.
Üretim ise aynı yıl 130 bin ton/yıl olarak gerçekleşmiştir. Gıda sanayiinde ortalama kapasite kullanım oranı % 23,1'dir. Kapasite kullanım oranı % 34,6 ile et ve mamullerinde ve % 26,7 ile süt ve mamullerinde en yüksektir. En düşük kapasite kullanım oranı ise % 16,8 ile yem sanayinde bulunmaktadır. (Çizelge 5).
Çizelge 5. Van İli Gıda Sanayinde Kurulu Kapasite, Üretim Miktarı ve Kapasite Kullanım Oranlan
Sanayi Dallan
Kurulu Kapas (Bin ton/yıl
ite Üretim
(Bin ton/yıl)
Kapasite Kullanım Oranı (%) 1995 1996 1997 1995 1996 1997 1995 1996 1997 Et ve
Mamulleri 26 26 26 9 9 9 34,6 34.6 34,6
Süt ve
Mamulleri 15 15 15 2 4 5 13,3 26,7 33,3
Yem
Sanayii 95 95 95 14 16 26 14,7 16,8 27,4
Un ve
Mamulleri 302 345 300 63 80 116 20,9 23,2 38,7
Şekerli
Mamuller 82 82 82 9 21 21 11,0 25,6 25,6
Toplam 520 563 518 97 130 177 18,7 23,1 34,2
Tarıma dayalı sanayiler içinde istihdam ve üretim değeri açısından büyük öneme sahip olan gıda sanayinin, Van İli için alt sektörlere göre kurulu kapasite ve üretimlerinin yüzdesel dağılımı Çizelge 6'da verilmiştir. Buna göre. 1996 yılı itibariyle gıda sanayii kurulu kapasitesinin % 61,5’i ve toplam üretimin ise % 61,3'ü un ve uniu mamuller sanayisine aittir. Kurulu kapasitenin % 16,9’u yem sanayinde ve % 14,6'sı şekerli mamuller sanayisinde bulunmaktadır. Yine toplam üretimin % 16,2’si şekerli mamuller sanayinde ve % 12,3’ü ise yem sanayindedir (Çizelge 6).
Çizelge 6. Van İlinde Gıda sanayi Alt Sektörlerinin Kumlu Kapasite ve Üretimlerinin Yüzdesel Dağılımı (%)
Sanayi Dallan Kurulu Kapasite Üretim
1995 1996 1997 1995 1996 1997
Et ve Mamulleri 5,0 4,6 5,0 9,3 6,9 5,1
Süt ve süt Mamulleri 2,9 2.7 2.9 2,1 3,1 2,8
Yem Sanayi 18,3 16,9 18,3 14,4 12,3 14,7
Un ve Unlu Mamuller 58,1 61,3 57,9 64,9 61,5 65,5
Şekerli Mamuller 15,8 14,6 15,8 9,3 16,2 11,9
Toplam 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
3.3. Üretim Değeri
1996 yılı itibariyle Van İlindeki tarıma dayalı sanayii üretim değeri 5.312 milyar TL olup, tanma dayalı sanayi üretim değerinin % 89,8 gibi büyük bir kısmı gıda sanayi üretim değerinden oluşmuştur. Bu oran program yılı olan 1997 yılı için ise 83,41^. İldeki gıda sanayii alt dalları itibariyle incelendiğinde, 1996 yılı itibariyle toplam gıda sanayii üretim değerinin yaklaşık yarısı (%47,2) et ve mamulleri sanayiine aittir.
Bunu sırasıyla şeker ve mamulleri (% 20,6) ve yem sanayii (% 15,1) izlemektedir (Çizelge 7).
Çizelge 7. Van ili Gıda Sanayinde Üretim Değeri (Milyar TL) ve Alt Sektörlere Göre Yüzdesel dağılımı
Sanayi Dalları
1995 199iB 1997
Milyar TL
% Milyar
TL % Milyar TL
% Et ve Mamulleri 2.043 61,2 2.249 47,2 2.700 36,0
Süt ve Mamulleri 78 2,3 209 4,4 400 5,3
Yem Sanayii 427 12,8 721 15,1 1305 17,4
Un ve Mamulleri 245 7,3 605 12,7 1.054 14,1
Şeker ve Mamulleri 546 16,4 984 20,6 2039 27,2 Gıda Sanayi 3.339 100,0 4.768 100,0 7.498 100,0
3.4. Dış Satım ve Dış Alım Durumu
Van ilinde gıda sanayi genel olarak yurt içine satış yapmakta et
4. BAŞLICA SORUNLAR VE BAZI ÇÖZÜM ÖNERİLERİ
Ülke genelinde faaliyet gösteren Gıda Sanayi işletmelerinde olduğu gibi yapılan araştırma sonuçlarına göre Van örneğinden hareketle Doğu Anadolu Bölgesinde faaliyet gösteren işletmelerde de en önemli sorun, finansman yetersizliğidir. Finansman yetersizliği ise daha çok öz sermaye yetersizliğinden kaynaklanmaktadır, özellikle son yıllarda yaşanan yüksek enflasyon, girdi fiyatlarının yükselmesine ve işletmelerin öz sermayelerinin yetersiz kalmasına yol açmıştır.
özellikle enflasyonist dönemlerin cazip borçlanma koşulları, Tarıma Dayalı Sanayi genelinde olduğu gibi Gıda Sanayi işletmelerinin de yetersiz öz sermaye yapısı ile girişimlerde bulunmalarını teşvik etmiştir. Bu husus, gıda sanayi işletmelerinde sermaye birikiminin gerçekleştirilememesine ve bir yıl sonraki talebin karşılanabilmesi için borçlanma miktarlarının artmasına neden olmuştur (Çadırcı, 1993).
Genel olarak bölgedeki Gıda Sanayi işletmelerinin ikinci temel sorunu ise, hammadde ile ilgili sorunlardır. Hammadde sorunları daha çok finansman, kaliteli hammadde ve hammaddenin sağlanması konusunda karşılaşılan güçlüklerden kaynaklanmaktadır. Ülke genelindeki küçük işletmelerde olduğu gibi, ildeki işletmeler de hammaddeyi stok edememekte ve üretimlerini küçük partiler halinde aldıkları hammadde ile sürdürmeye çalışmaktadır. Bu durum, oldukça değişken olan hammadde fiyattan nedeniyle maliyetlerin ve dolayısıyla fiyatların yükselmesine yol açarak ürün satışını güçleştirmekte ve işletmelerin rekabet şansını azaltmaktadır. Ayrıca sektörde istenilen kalite ve miktarda hammadde bulunamaması da üretimde dar boğazlara neden olmaktadır
Ülkemizde tanmsal üretim potansiyelinin yüksek olmasına karşın üretilen hammaddeler tür, çeşit ve kalite bakımından yurt dışı talepleri karşılayabilecek düzeyde değildir. Bu bakımdan sanayicilerin sözleşmeli üretime ağırlık vermesi gerekmektedir. Ayrıca devletçe üreticiye teknik bilgi aktarımı, girdi temininde kolaylıkların sağlanması hizmetleri etkili hale getirilmelidir (Bingöl,1992).
Van ilindeki un ve unlu mamuller sanayinde faaliyet gösteren işletmelerin yarısından çoğu, (%55,6) işletme sermayelerinin yetersizliğinin «/e kendilerine gelen hammaddenin kalitesiz olmasının işletmeleri için en önemli problem olduğunu belirtmiştir. Bu sektörde çalışan işletmelerin 1/3’ü (%33,3) özellikle son yıllarda hayvancılık sektöründeki gerilemenin kendileri için problem olduğunu belirtirken, % 22,2’si de hammadde maliyetlerinin yüksekliğinden ve hammadde yetersizliğinden şikayetçi olmuşlardır. Ülke genelinde yapılan bir çalışmada un ve unlu mamuller sanayii işletmelerinin % 22,1 ’i finansman sorunu ve % 2 1 ,3’ü de hammadde yetersizliği ile karşı karşıya oldukları belirlenmiştir (Baykal ve ark., 1989). Un ve unlu mamuller sanayinde faaliyet gösteren işletmeler, karşılaştıkları bu problemlere karşılık, işletme sermayelerini artırmaya yönelik bir takım önlemlerin alınması, kalitesiz ve ucuz unların denetlenmesi, hayvancılığın canlandırılması, çiftçilerin desteklenmesi, ildeki gümrük kapılarının faal hale getirilmesi,
hammadde teşviki, düşük faizli kredi temini ve vergi muafiyeti sağlanması gibi bir takım önerilende de bulunmuşlardır. İşletme sahiplerinin beklenti içerisinde oldukları bir başka konu da, karşılaştıkları mevzuatla ilgili birtakım bürokratik engellerin en aza indirilmesi ve acil olarak bir ürün borsasımn kurulmasıdır.
Süt ve Mamulleri sektöründe faaliyet gösteren işletmelerin tamamı, sermayelerinin yetersiz olduğunu ve hammadde temininde bir takım güçlüklerle karşılaştıklarını belirtmişlerdir. Süt mamulleri sanayinde faaliyet gösteren işletmelerin tam kapasite ile çalışması durumunda bile mevcut işletmeler toplam süt üretiminin ancak % 5,2’sini işleyebileceklerdir (Anonymous 1997). Bu oran bize bölgede sağlıklı bir süt toplama ve değerlendirme sistemi ile süt üreticileri kooperatifleri kurulduğu takdirde çok sayıda süt fabrikasının kurulabileceği anlamına gelmektedir. Bu da hem bölgedeki sütün daha iyi değerlendirilmesini sağlayacak hem de istihdam imkanı sağlayacaktır.
Van İli Et ve mamulleri sanayinde faaliyet gösteren işletmelerin hepsi, işletmelerine yeterince yatmm yapamadıklarını ve işletme sermayelerinin yetersiz olduğunu belirterek, üzerlerindeki faiz yükünün kaldırılması ve kendilerine işletme sermayesi sağlanması yönünde talepleri olduğunu dile getirmişlerdir. Bu nedenle, işletme sermayesi darboğazının çözümlenmesi için özellikle Kalkınmada I. öncelikli yörelerde devlet desteği büyük önem kazanmaktadır ( Tekinel, 1988).
Bölgedeki İşletmelerin büyük bir kısmında başta hammadde yetersizliği olmak üzere elektrik kesintisi, kimi teknolojik sorunlar, kalifiye eleman yetersizliği ve pazarlama sorunları bulunmaktadır.
Tarıma dayalı sanayinin ve özellikle gıda sanayinin geliştirilmesi, her şeyden önce sektöre hammadde temin eden tarımın geliştirilmesine bağlıdır. Bu nedenle, kısa sürede tohum, sulama, gübre gibi girdilerin istenilen miktar ve kalitede teminini sağlayacak önlemler hayata geçirilerek, kaliteli ve gerektiğinde sanayi tipi hammadde üretimi teşvik edilmeli ve uzun dönemde de üretim tekniğinin geliştirilmesine dönük bir tarım politikası saptanmalıdır.
Halen ilkel teknolojinin terk edilmemesi ve küçük kapasiteli üretimin varlığı, pazarda rekabet şartlarını güçleştirmektedir. (Ekim, 1992). Bu nedenle daha büyük ölçekli tesislerin kurulabilmesi için işletmeler güçlerini birleştirebilir
Gıda Sanayinde genellikle ilkel, küçük ve dağınık ünitelerin çokluğu, etkin bir denetleme sistemi, koordinasyon ve örgütlenmenin olmaması ekonomik kayıpların artmasına neden olmaktadır, özellikle soğuk zincirden oluşan altyapının geliştirilmesi, rasyonel kapasite ve
teşvik edilmesi sağlanmalıdır Sanayinin kurulup gelişmesinde etkili olan yer seçimi, alt yapı eksiklikleri, teknik ve kapasite kullanımı gibi (Gürler ve ark., 1991) sorunların çözümü ile sanayinin çağdaş yapıya kavuşturulması olası görülmektedir. İşletmelerin çabuk bozulabilir gıda sanayi ürünlerinin pazarlama aşamasında güçlü olabilmeleri için soğuk zincirin yeterli düzeyde kurulması ve çalışması gerekmektedir (Bülbül,
1993).
KAYNAKLAR
Anonymous, 1993. Gıda Sanayi Envanteri 11.(1990) Tarım Orman ve Köy İşleri Bakanlığı. Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüğü. Ankara Anonymous, 1997. DİE. Yıllık İmalat Sanayi İstatistikleri (1994). Yayın No: 2062. Ankara.
Anonymous, 1997 DİE. Tarımsal Yapı (Üretim, Fiyat, Değer 1995).
Yayın No: 2031 .Ankara.
Ankbay, C., 1994. Ege Bölgesinde Tarıma Dayalı Sanayilerin İstihdam Etkileri. Türkiye I. Tarım Ekonomisi Kongresi. Cilt I İzmir. 371
382.
Baykal,O..N.Ergün.,O.Pazarcık,,1989.Gıda Sanayinde Küçük ve Orta Boy İşletmelerin Karşılaştıkları Sorunlar ve Çözüm Yollan. MPM Yayınları No: 382.Ankara.160 s.
Bingöl,Ş., 1992. Sebze işleme Sanayinde Girdi Kullanımı İle Verimlilik Sorunları ve öneriler. MPM. Yayınları No: 456. Ankara.
Bülbül,M.,1993.Tarıma Dayalı Sanayi İşletmeciliği Ders Notları. Ankara.
Bülbül,M., Erdoğan,G., Orhan,F., 1996. Türkiye’de Gıda Sanayinin
Tarıma Dayalı Sanayi İçindeki Gelişimi, Sorunları ve Çözüm önerileri. Türkiye II. Tarım Ekonomisi Kongresi. 4-6 Eylül 1996.
Cilt I. Adana. 339-347.
Çadırcı, E.,1993. Kırsal Kesim Sanayileri ve Finansmanı. DPT. Kırsal Sanayi Sempozyumu. Ankara. 238-248.
Çetin,B., Gönenç,S., Budak,Ş., 1996. Türkiye'de Dış Satıma Yönelik Gıda Sanayinin Sektörel Durumu ve Geleceği. Türkiye II. Tarım
Ekonomisi Kongresi. 4-6 Eylül 1996. Cilt I. Adana. 348-359.
Ekim,A.,1992. Türkiye'de Gıda Sanayiinin Durumu ve Geleceği. Gıda Teknik Dergisi. Sayı 17(1). Ankara.
Gürler,A.Z., O. Karaciğer., E. Şimşek 1991. Tarıma Dayalı Sanayi İşletmeleri. Tokat.
İnan, I.H., Aksoy, Ş., Kubaş, A., Gaytancıoğlu, O., Türkiye’de Süt
Sanayinin durumu sorunları ve çözüm önerileri, III. Milli Süt ve Süt Ürünleri Sempozyumu, 2-3 Haziran 1994. MPM Yayınlan No. 548. Ankara.
Tanrıöven,S., 1984. İhracat Açısından Tarıma Dayalı Sanayi Ürünlerinin Değerlendirilmesi. Tarım Ürünleri Dış Pazarlaması Sempozyumu. TÜBİTAK Yayınları No: 618. Adana.
Tekinel.O., 1988. Türkiye’ de Gıda Sanayinin Sorunları ve Serbest Bölgeler ile Olabilecek ilişkileri. Gıda Sanayinin Sorunları ve Serbest Bölgelerin Gıda Sanayine Beklenen Etkileri Sempozyumu. Adana. 12 s.
Vural, H., 1994. Türkiye’de Gıda Pazarlamasının Yapısı ve İşleyişi.
Türkiye I. Tarım Ekonomisi Kongresi, 8-9 Eylül 1994. Cilt II.
İzmir.
