ÖZET tjlkemizin başlıca hayvan yetiştiricilik bölgesi olan Doğu Anadolu bölgesinde

III. DERLE:MELER

YULAF KÜLTÜRÜNÜN DOÖU ANAOOLU HAYVANCıuöıNOA HAYVANYEMİOLARAKYERİVEÖNEMİ

II. _YatarınHayvanYeô~iriciliğindeYeri ve Önemi

Özer SENCAR 1

ÖZET

tJlkemizin başlıca hayvan yetiştiricilik bölgesi olan Doğu Anadolu bölgesinde

yaklaşık 24.815.171 adet büyük ve küçük baş hayvanyetiştirilmektedir.Ancak yeterli miktarda kaba ve kesif yemin üreti/ememesi hayvansal ürün üretiminin azlığına

)Le bu ürünlerinin kalitesinindüşük olmasına nedenolmaktadır.

Doğu Anado/u bölgesinde üretimi yetersiz o/an yem/erden biri de yu/aftır. Bu yemin gerek tane ve saman, gereksehasılolarak yem kalite ve değeri, iş ve süt hay-

·vanları ile genç hayvan/ar için diğer yemlik tahıl/tir ayarında, hatta bazen daha

·üstün olduğupe" çok araştırıcı tarafindan bildirilmektedir. Bölge koşullarına uyan

· erkenciyazlık çeşitlerin çiftçimize tanıtılması ve erken ilkbaharda ekim yapılması

halinde, yöred~ yazlık yulaf üretiminin artacağında kuşku yoktur.

1· _GıRİş: .

Dünyada üretilen serin iklim _tahıllarıiçinde _buğdayve arpadan sonra üçüncü sırayı alan bu tahıl Rusya, ABD, Kanada ve diğer Kuzey Avrupa ülkelerinde büyük miktarlarda üretilmektedir. A.B.Q. de üretilen yulafın

%

SO'den fazlası hayvan yemi olarak kullanılınakta,kalan ·mikw.r ise tohumluk ve insanyiyeceği arasına karışmış durumdadır (Leonard ve Martin, 1963). Avrupada da eskiden beriyaygın şekildeinsangıdasıolarak tüketilmektedir.

Türkiyede yulaf ekim ve üretimi buğday, arpa ve çavdardan sonra serin ik- lim tahıllarıiçinde dördüncü gelmektedir. Türkiye yulaf üretimi 355 bin ton ve ye- riini ISI kg/da.dır(Anonim, 1980). Elde edilen ürünün çok küçük birkısmı çocuk

mamalarına karıştırılmakta,geriye kalan 'büyük _kısmı ise hayvan beslemesinde

kullanılmaktadır. Türkiyede üretilen _yulafın çok büyük _kısmı Ordu-Sivas-Kah- (1) _AlatüİkÜniversitesiZiraat_FaküıtesiTarlaBitkileri Bölümü Doçenti

133

_taIll2.nma"a~-HaUı.y hattının batısında yetiştirilmektedir. Bu hattın doğusunda ise, öıellikle incelediğimiz D ilde yulaf üretimi yok denecek kadar _azdır. 1980 _yılı D.t.E verilerine göre sadece _Elazığ ve Erzurum ilinde ekim ve üretiminin'_yapıl­

dığı ve üretilen yulr.fın 16 tonu EI~.zığ, 171 tonu Erzurum olmak üzere toplam 187tondu:r. Bununda_tamamıhayvan yemi, Qzellikleat yemi olarak kullanılmak­

tadır.

2. _DoğuAnadoluda_YulafınAzEkilişNedenleri

Da~ önce de belirtildiği gibiDoğuAnadoluda yulaf iki ilimizdışında ekil- memektedir~ Bu iki' ilde de üretilen miktar son derece aı-dır. ^{Bu durumun} nede,nleri şunlardır:

a- Doğu Anadolunun genelinde ka.-asal iklim- hakimdir ve denizden olan yükselti f<~ıladıt. Dolayısıyla' yulafm _kışlık olarak. ekiIme _imkanı yoktur.

b- Yulaf bu bölgede yarlık olarak da çok az ekJ:nektedir. çünkü çiftçi, elinde yüksek verimli erkenciçeşitler .oImadığıgibi, erken ilkb2.hard..eı.-ekim yapma imka'llna1a her zama'l. ~aı-up değildir. (Doğu Anadoluda) yaz başında yağışlar kesildiğiiçin bitkilerin çiçeklenme dönemjerinde hava ve teprik, nemi az olmak-

tadır. Sulama imk~.!lI?~lnındaaz olmasınedeni ile verim düşmekte dolayısıyla

ekim alacll da-:-almaktadır.

c- Doğu Anadolunu" incelediğimiz 13 ilindeki toplam sulu tarım alanı

560.190hektardır. Bölgedeki suluuı.rıma'a",lpn'1ln bu denlikısıtlı oluş\!nedeniyle, mevcut sulu an.Ia'1'?.r çiftçi tardında'l d..eı.1.ı.? farla gelir getiren, cile fertlerine _iş

sahası aı;an ve ke;ı,di f;i1esini~ ihtiyar;l.^a.rına cevap verecek ürünle:e ayrılmaktadır.

Örneğin; şeker r,ı:v::,n, patates, yonca, arpa ve _buğday vs. gibi. Bu _koşullarda yulaftnmünavebede yer alma_ş.a~sıçok2.zalmaktadır.

d· Yem bitkisi ekilen aJanlarda yulafm fiğ ile birlikte veya çok yiUıkyem

bitkilerinin ilkyılında ekiminin yapılmamasıda yulaf üretim'azlığının neden-

lerinde:ı biridir.

e- Bölge çiftçisine kesif yemleri verimli şekilde kuUanabilmebilgi ve gelene-

ği yerleşmemiştir. Ya'li,

ha.yv...

:ıl<ni~~ mr.ksİmum verimi sağlıklı ve ekonomik a~

lacak şekilde r:'.~yon harırlamayıp, kesif yemler 'tek ba51arına kullanılmaktadır.

Bu durumda hayva'1sal ürün verimi düşmekte, yem tüketimi artmaktadır. Bölge~

deki çiftçimiz eğer ".rp~.y". sahipse _diğer kesif yemlere ihtiY2.ç hissetmemektedjr.

Bu da diğer kesif yemlerin üretimini olumsuz yönde etkilemektedir.

f- Yöre çiftçisip.in bir_çöğUM.göre _yıılıı.fiyi bir at yemi olarak bilinmektedir.

'Bunundışındakuna-'l.ma bilgi ve akışka'llığı edinilmemiştir. Halbuki yulaf, ileriki

kısımlarda <v;ıkl;;ı;-ıacağıgibi, sadece iyi bir at yemi değil aynızamanda süt hayvan-

ları,tüm genç hayvanlar ve kümes hayvanlan için de iyi bir yemdir

2.ı.

Yularm Kalite ve

Kimyasal_Yapısı

Yulafla_diğer yemliktahıllar arasında bazı farklarbulunmaktadır.

Ancak

bu farklar yulafın aleyhine'olduğu gibi' yulafın üstün oldu!u özellikler de mevcuttur.

Dolayısıyla tahıllar arasındakiüstünlük durumu yemlerin bizzatiçeriğindenolan-

bileceği gibi kullanJm _amacı ile de ilgilidir. Bu açıdan yulafı diğerhububatlarla mukayeseli olarak incelemekte yarar _vardır.Bu inceleme için_yulafıtane,samanve vehasl'1olarak eleatacağız.

2.1.1. YulafTanesinin ÖzellikJeri

Çizelge: l'de degörüleceğigibiyulafınselüloz orammn yüksek, N'siz öz mad·

delerin diğer hububatlara oranladüşük olmasıonun semirtme yemi olar-akyanlıcz başına kullanılmasanıengellemektedir. Ancak yüksek protein oran ve orta protein kalitesine sahip{lıması(Çizelge: 2) veyağ oranının

%

7'ye kadar çıkabilmesiyu-

yulafın besleyiciliğiveJezzetİni artırmaktadır. Dolayısıyla sığırlarınsemirtilmesinde keiif yemin

1/3'ü

kadar olduğundahayvanlara çok iyj canlı ağırlık kaz&tldır1r ve bu şekildebeslenen hayvanlann eti lezzeti oiur (Bulgurlu,

1971).

Çizelge: 1· Yulaf, Arpa ve Çavdar Tanesinin Kuru Madde EsasınaGöre Kimyasal

Yapısı (Haşimoğluve Aksoy,

1977).

N.siz H. Hazmolabilir

%

Cinsi H.Protein H.Yağ Öz.Mad~ Selüıoz TMBM Enerji Kk/kg

ca ^p

Yulaf

13.2 5.1 65.7 12.4 76.0 3350-33Q7

011

0.39

Arpa

10.1 2.3 76.6 5.6 84.5 3660-3782

009

0.47

Çavdar

10.6 1.8 80.7 2'.2 85.0 3748-3748

0c)7

0.38

Çizelge:

2-100

grAmino Asit_İçindekiEsansiyel Amino Asitlerin _oranları(Pome- ranz,

1973).

Amine Asit Yulaf Arpa

Lisin

4.2 4.1

Histidin·

1.9

2.4

Arginin

6.5 5.5

Treonİn

3.3 3.7

Va1in

6.0 5.5

İzolisin

4.2 3.8

Losin

8.0 7.

i

Metiyonin

1.5 2.4

Feni1a¹a'lin

5.2 5.0

Triptofa'!

1.5 1,5

Topk.mın %'si

42,3 . 4L,Ü

135

Yulaftayağ oranınınyüksek ve çok lenetli _olması nedeniyle, süt hayvanları­

nın beslenmesinde sütün miktar ve kalitesini _arttırmakiçin giderek daha_fazıakulla

nılmakU'.dır. Süt hayvanlarınaverilen günlük kesif yemin

%

25~30'unun yulaf

olmasıen ideal _şeklidir. Nitekim _Çgkır ve Arb.daşları (1981) süt ineklerine günde 1.0 kg, sütkoyunlarına0.5 kg. yulr.f verilmesini önermektedirler.

Daınızlık boğ~.ve genç sığırlarınkesif yem ru"yonlarına

%

30 oranmda yulaf

htılm~.sıgençhayvanların beslenmesindeki önemini göstermektedir. Aynı şekilde

koyun ve kuzu semirtmesinde de, semirtmenin ilk dönemlerinde, hayvanlar._tarafın­

ran sevilerek veiştahla yendiğinden başarıilekullanılır.

Bütün dünyada yulaf ·at gibi tek mideli hayvanlar için diğeryemlerle kıyas­

lanmıyıı-;ak kadar üstün stand:ırt bir yemdil. Üzerindeki kavuzlar nedeniyle en emniyetli kuvvet yemidir. K2.vuzlar midede topak1anmayıönleyiphaı:mıkolay-

laştınr. Bu nedenle atlara günde 2.5 kg. yulaf verilir (Haşİmoğluve Aksoy, 1977).

,2.1.2. YulafSamanının Özellikleri

Yuld samanı, tahıl samanl.m _~rasındaen makbuludur. Bunun nedeni:

A- Gelişmesi gecikmiş, salkıma kalkmış kardeşlerin varlığıdır.Bunlarsamanın

lezzet ve kalitesini yükseltir, hayva..'11arm severek yemesine neden olururlar.

B- Samanın yapısındabüc"reiçeriği nisbeten çok, hücre çeper ve selülozoranı a!dır (Çiıelge:3).

Çizelge: 3- Yulaf, Arpa ve Buğdayda Samanın Kompozİsyonu (Jackson, 1977)

Hücre Hü:;re Hemi

Sama'1 içeriği duvarı Selüloz Selüloz Lignin Si\is

Yul:~f 27 73 16 41 II 3

Arpa 19

81

^{27 44 7} 3

Buğday 20 80 36 39 LO 6

c-

Sama'.ldaki yaprak ve kın oranının yüksek olınası(Çizelge: 4) kalite ve ve lezzetiarttırmaktadır. .

Çizelge:4-DeğişikSamanKarışımlarınınDağılışı(Muller, 1960) Cinsi .

Yulaf Çavdar

Buğday

Boğum Ara"ı

47.6 65.6 46.2

Boğum

3.2 4.5 3.8

Basak-Salkım

10.0 9.2 17.3

Yaprak 39.3 20.7 32.7

D·

Yulat samanı ve kavuzIan besİn maddeleri bakımından daha yüksek

değere sahiptir (Çizelge: 5). Aynı zamanda yulaf kavuzları diğer hububat ka-

vuzIarına oranla dahayumuş2.k·, narin ve kalitelidir.

Çizelge: 5-Saman veKavuzlarmın BeslemeDeğerive Kompozisyonu (MAFF,

1975)

Ham Ham H~mı N.siz Hazmolabilir

Protiein Yağ Selüloz Öz.Mad. Kül Enerji K/k TMBM

Yulaf 4.4

2.1 41.0 44.3 8.2 2095 47.5

Arpa

4.1 1.8 42.4 45.1 6.6 1984 45.0

Çavdar

3.0 1.5 47.6 "43.1 4.8 1675 38.0

Buğday

3.6

'1.7

41.5 45.1 8.1 1897 43.0

Y.Kavuzu 7.0

2.4

26.5

52.1 12.0 1675 41.0

B. KavuLU

4.3 1.4 32.2 49.5 12.6 39.0

E-

Birçok minera! besin elemeti bakımından yulaf samanı daha zengindir (Çizelge: 6). Çizelgeden de an1aşl!:!.cağı gibi yulafsamanı diğersamanlardan daha fazla Na, Mg,

S,

Zn, Mn ve Cu ihtiva etmektedir.

Çizelge: 6- Çeşitli Samanıarda Besin Elementleri Saman

Yulaf Arpa

Buğday

Ca(l)

0.38 0.40 lf."25

N2.(l)

0.25

0.10

0.10

Mg(l)

0.12 0.08

0.09

S(2)

0.076 0.044

0.040

Zn(l)

0.0015 0.006 0.005

Mn(l)

0.0015 0.0012 0.0005

Cu(l)

0.0004 0.0003 0.0003

(1) .DermarquiIly and Petit, 1977; (2) Mulholland veArkadaşları, 1977)..

2.1.3 Yulaf Hasıimm Özellikleri

Buğdaygilleriçerisinde hasıl olarak yetiştirilmeyeen elverişlisiyulaf ve arpa, en elverişsizi çavdardır. Ç2.vdar sapları erken sertleşip lezzetsizleşmektedir. Çeşitli tahıl hasıııarınınbesin madde kompozisyonlan Çizelge: Tdesunulmuştur.Görüle-

ceğiÜZere dörttahıl hasılı arasında en sulu en az sellülozlu, en yüksek proteine sahip ve en yüksek THBM maddesine sahip olanlardan birisi yulaftır.

Çizelge: .7- Genç Tahıl Hasıllarırun Kompozisyonu (Kuru Madde

%)

1 Cinsi

Yulaf2 ,Arpa2

.Buğday2

Çavdar2

Kuru Madde

14.1 20.0 19.8 19.5

H. Selüloz

22.6 26.0 24.0 27.2

H. Protein

19.8 18.5 19.2 17.4

THBM

65.2

62.5 64.1 65.6

(i) Morrison (1961).

(2) BuMay ve Çavdar:Başakl.aıımabaşı;Arpa:daha erken;Yu1af:Başaklanmabaşı-sütolumarası.

137

Şu a!ıakadar verilen analizler göstermiştirkiyulaf tane, saman vehasıl okrak bütün hayvancılıkyörelerinde ekilip yetiştirilmesigerekli olan bir tahıldır.Verim

farkı dikkate alınmadığıtarkdirde yulafındaarpa gibi bütün hayvancılıkyörele- lerinde yetiştirilmesi için yeterli özelliklere sahip olduğu görülmektedir.

2.2. Yulafa Olan İhtiyaç·

Yulafa olan ihtiya.çdoğalolamk hayvan cinsleri arasında farklı olduğugibi,

ayın cins hayvanın değişik gelişme dönemlerinde de farklıdır,.- Haşimoğluve Aksoy (1977) bir_{iş atının}günde asgari 2.5 kg. yulafaihtiyacı olduğunubildirmekte- dir.'ÇakırveArkadaşl,'.Ona (I 98 I) göre ise kesif yem rasonlarıiçinde süt ineklerinin günde 1.0 kg, sütkoyunlarının0.5 kg.

<!aDa

ve düvelerin _yaşlarınagöre _değişmek üzere günde 0.5-0.1 kg,boğalarinl.5kg yulafaihtiyaçları vardır.

Aynı şekildefabrika yemleri için uygula.T1ankarışımlarda iş atları için

%'

20, Aygır/ariçin

%

66,Boğalariçin

%

46, MerinoskoçlarıiçiJ?

%

3545, İnekve ko- yunlar için

%

10'a kadar yulafkullanılmaktadır.Rasyonlarakarıştırılanbu mik- tarlar dikkate alınarak DoğuAnadoludaki yem sanayiine bağlı 7 fabrikanın yıl­

lık tüketmeleri gereken yulaf 5710 tondur. Yem sap..ayünin .1980yılı faaliyet rapo- rundabelirtildiğinegöre yedi fabrikadakullanılanyulafmiktarıi44t~mdur(Anonim,

i980). Bu kaba hesaplamadan,DoğuAnadoludaki yemfab~ikaları ve genelde hay- van yetiştiricilerininbüyük miktarda yulafa ihtiyacı olduğu ortaya çıkmaktadır;

Bu yulafaçığınınbir kısmıarpa vediğerkesif yemlerle telafi edilebilir. Ancak bu ikame hem yemin kalitesini olumsuz etkileyecek, hemde kesif yem tüketimini ve- rimsiz olarak arttıra~tır.Diğertaraftan bölgede yetiştirilmiyenyemin dışarıdan

temini fazladan bir masrM yükliyecektir. Nitekim Erzurum yem fabrikası 1980

yılında kullandığı bütün yulafı Sivastan getirtmiştir. Aynı durum, içinde bulun-

duğumuz yıliçinde geçerlidir. 1982 yılıiçin gerekli olan yulaf Sivas Yıldızeli'nden

kilo _oaşına 2.5 TL. nakliye ücreti ödenerek 20 TL. maliyetle getirilmektedir.(i) Halbuki devletin yulafa ve:diğifiat 14.() TL.dır. Bu güçlük, yani dışarıdan yu- laf temin etme zor/uğu ,DoğuAnadoludaki diğerfabrikalar ve özel besidIer için çok daha büyükboyuttadır..

2.3., YulafEkim ve ÜretimininArtırılması

Şu aııa ka<lıı.rsunulan bilgilerden2.!l1a5ılacağıüzere bölgede yulafın kazandığı

önem diğer tahıllardandaha -yüksek besleme _değerine sahip olmasından değil, 'ihtiyacınçok çok aıund2.ki miktarlarda üretilmesinden, hatta üretilmesmesinden

kaynaklanmaktadır.Yulaf üretimindesağlanacakartış kuşkusuzçok büyük mik- tardahayvancılık Yc".pıl~nbu yörede, hayvan ürünlerinin kalite ve verimini olumlu yönde etkiliyecektir. Yulafm ekiminiarttırmakiçinkısaca şunlarönerilebilir:

(1) YemFabrikasıMüdurüYılmazAksal ile özelgörüşme(1982)

a- Yulafın tek tımaklı hayvanlar gibi, diğer, çiftlik hayvantan -içinde önemli- .bir kesifve kaba yemolduğu, özellikle genç hayvanlarla süt sığırve koyunlarını.n

beslenmesinde önem vefaydasıçiftçimizeöğretilmelidir.

b- Üstün verimli, yatma ve hastalıklara daya.n.1k1ı,erkenci yazlık çeşitlerköy- lümüzetanıtılmalıdır.

C"' Ekim nöbeti içinde yulafın yalnız veya fiğ-yulaf kanşımı şeklinde ekimi-

nin, ürünün verim. ve kaltesine olan olumlu etkileri iletoprağa olan

faydalim

gösterilmeğe çalışılmalıdır.

d- Sulanabilir a!anlann artmasıyulaf ekim ve üretiminin artmasıiçingeniş

olanaklarsağlıyacaktlr.·

e- Nadas alantanmn azaltllIll2.s1 ile kaz2.mlaCaıc alanlarda üretilecek kaba ve kesif yemler, yutz.fm sulu alanlar içinde, tamtıldığı takdirde, yer alınasına yardımcı olacaktır.

f- Azda olsa mevcut yulaf ekimalanlarındauygulanacak etkili gübreleme ve yeterlibakımyulafverim ve üretimininartışına yardımcıolabilec;ektir.

KAYNAKLAR

Anonim, 1980. Tarımsal Yapı ve Üretim, 1980. D.İ.E. Yayın No: 985.

Bulgurlu, Ş., 1971. Yemler. E.O. Matbaası, İzmir.

. ^. ,

Çakır,A., S.Haşimoğlu ve Aksoy, 1981. Çiftlik HayvanlarmmUygulamalıBesleme

ve Yemlenmesİ. Ders Notu (Teksir). A.ü .Z.F. Erzurum. . DermarquiUy, C. and O. Petit., 1977. The Utilization of Straws, and Other by-

products. New Feed Resources FAO, Rome.

Haşim()ğlu, S. ve A. Aksoy., 1977. R~yon Hesaplama Metodlarz ve Yemlerne Prensipleri. A.O. Yayın No: 4878. Z.F. Yayın No: 224, Ders Kitapları Serisi No:33, Erzurum.

Jackson, M.G., 1977.Review artiele: The Alkali Treatment of Straws. Anim. Feed.

Sci. Technol.2, 105-30.

Leonard, M.W. and M.J., Martin, 1963. Cereal Crops. The McMillan Company, NewYork.

MAFF (1975) Tab/es of Feed Composition and Energy Allowancesfor Ruminants.

HMSO (Publiciltions),ToıCorneDrive, Pinner, Middx.

Momson, F.B., 1945. Feeds and Feeding. The- Morrison Publishing Company.

20tlıed. Ithaca, New York.

13.9

Mulhoııand, J.G., J.B. Coombe, and

W.R.

McManus. 1911. Diet Setection and lntake by Sheep and eatde Grazing Together on Stabbte of Wheat, Dats,

and Barley.Aus.J. Exp.Agric.Ahim. Husb. 17-224-9;

Muller, F.M., 1960. On the Relationship Between the Properties of Straw PuJp and Properties of Straw. Tech. Ass. Paper Pulp Ind. 43, 209-18.

Patrteranz, Y., 1973. A Review of Proteins in Barley, O3ots, and Buckwheat. Crea/

Science Today. 18(9),310-315.