ÜSTÜN ZEKALI VE ÜSTÜN
YETENEKLİ ÇOCUKLAR
• Üstün zekalı çocuklar geçerli ve güvenilir zeka testlerinde sürekli
olarak 130 ve daha yukarı zeka bölümü sağlayan, kendi akranlarından rastgele seçilen bir grubun % 98’inden üstün olan çocuklar şeklinde tanımlanmaktadır
• Üstün yetenekli çocuklar ise zeka, yaratıcılık, artistik yetenek ve liderlik kapasitesinde ya da özel akademik alanlarda yüksek
performans gösteren ve bu tür yeteneklerini geliştirmek için okul
tarafından sağlanmayan hizmet ya da faaliyetlere gereksinim duyan
çocuklar olarak ifade edilmektedir
• ÜSTÜN ZEKA VE ÜSTÜN YETENEĞİN NEDENLERİ
• Üstün yetenekli olma nedeni kesin olarak bilinmemekle birlikte genetik yapının ve çevresel uyarıcıların önemli olduğu vurgulanmaktadır.
• Bireyin genetik aracılığıyla getirmiş olduğu özelliklerin şekillenmesinde öncelikle aile olmak üzere okul, arkadaş çevresi, çocuğa sunulan imkanlar önemli rol
oynamaktadır
• Bunlar şu şekilde sıralanabilir:
• Üstün yetenekli çocuk; bir veya birden çok yetenek veya zeka özelliği açısından yaşıtlarından üstün performansa sahip olan ve diğer alanlarda da ortalama düzeyde performans gösteren çocuktur.
• Üstün özel yetenekli çocuk; belirli bir alanda olağan üstü yetenek veya başarı gösteren diğer alanlarda ise ortalama yeteneği var olan çocuktur.
• Yaratıcılık yeteneği ayrıcalıklı olan çocuk; performans olarak orijinal düşünen ya da sanat dalları ve müzik ortamı ile düşüncelerini kendine özgü biçimde ifade eden çocuktur.
• Liderlik yeteneğine sahip olan çocuk; diğer bireyleri etkileme yeteneği üstün olan çocuktur.
• Olağanüstü yetenekli çocuk; müzik, bale, tiyatro gibi performansa dayalı alanlardan birinde olağan üstü yeteneğe sahip olan çocuktur.
• Psikomotor alanlarda olağan üstü yetenek gösteren çocuk; hız,
güç, çeviklik, koordinasyon gibi fiziksel güce dayanan spor dallarının
birinde veya birkaçında üstünlük gösteren çocuktur
• Üstün yetenekli çocukların gereksinim duydukları eğitim olanaklarından yararlanabilmeleri ve yeteneklerini en üst düzeyde kullanabilmeleri için mümkün olduğu kadar erken dönemde belirlenerek yaşamlarını bu yönde devam ettirmeleri sağlanmalıdır.
• Üstün yetenekli çocukların belirlenmesinde disiplinler arası bir çalışma yapılarak çeşitli kaynaklardan bilgi toplanmaktadır. Bu bilgi kaynakları şu şekilde sıralanabilir.
• Çocuğun gelişim profilleri: Çocuğa ait özellikler hakkında gelişimsel bilgileri ve aynı kültürdeki akranları ile ilişkilerine yönelik bilgileri içermektedir.
• Aile bilgileri: Çocuklara ait özelliklerin ayrıntılı olarak belirlenmesinde anne-babanın vereceği bilgilerin yanı sıra aile büyüklerinden alınacak bilgilerde önemli bilgi kaynağı olarak değerlendirilmektedir. Ayrıca anne ve babaya ait bilgilerde ortaya konulmalıdır Akran bilgileri: Fazla güvenilir olamamakla birlikte, çocukların birbirlerini daha iyi tanıyabilecekleri düşünüldüğünde iyi bir veri kaynağı olarak değerlendirilebilir. Ancak akranlardan bilgi alınırken izlenecek yola dikkat edilmelidir
• Öğretmen gözlem ve kanaati: Okulda özellikle sınıf içinde çocuğu en iyi tanıyan kişilerden biri öğretmendir. Bu nedenle okula devam eden çocuklar arasında yapılacak taramalarda öğretmenlerin gözlem ve kanaati çok önemlidir. Öğretmen özellikle üstün yeteneğini her fırsatta ortaya koyabilen çocukları genellikle ayırtedebilmesine rağmen, duygusal problemi olan bazı üstün yetenekli çocuklar öğretmenin gözünden kaçabilmektedir. Bu nedenle öğretmen tüm çocukları dikkatli bir şekilde tanımalıdır.
• Kontrol listeleri ve değerlendirme ölçekleri: Üstün yetenekli ve üstün zekalı çocukların davranışlarının gözlenebilmesine olanak sağlamakta, karma grup içinde üstün yetenekli çocukların çabuk ve kolay tanılamasına yardımcı olmaktadır.Ancak tek başına değerlendirme aracı olarak kullanılması mümkün değildir Aday gösterme: Okullara form gönderilerek yönetici rehber öğretmen, sınıf öğretmenlerinden üstün zekalı ve üstün yetenekli çocuk özelliğine sahip olan çocukları belirleyerek aday göstermeleri istenebilir
• Gözlem: Gözlem bilgi edinme teknikleri, görüşmeler,
değerlendirmeler de kullanılan bir yöntemdir. İyi hazırlanmış gözlem formları ve eğitim almış gözlemciler ile çocukların davranışları
okulda, evde, oyun veya etkinlik yaparken değerlendirilmektedir.
Gözlemlerin standardize edilmiş testler kadar geçerlilik ve
güvenilirliği yüksek değildir
• Tarama testleri; Taramalar da genellikle zeka, başarı ve yaratıcılık testleri kullanılmaktadır. Zeka testleri üstün zekalı ve üstün yetenekli çocukları ilk belirleme için en çok başvurulan uygulamalardan biridir.
Testlerin standart olması, norm gruplarının geçerlilik ve
güvenirliklerinin yapılması uygulama koşullarına dikkat edilmesi
gerekmektedir.
• Grup zeka testleri: Bir defada çok sayıda kişi hakkında bilgi almak
için bu testlerden yararlanılmaktadır. Tarama amacıyla kullanılan bu
testler birey hakkında derinlemesine bilgi sağlamaktadır. Cattell Zeka
Testi ve Ofis Beta Zihin Yeteneği Testi örnek olarak verilebilir.
• Bireysel zeka testleri: Psikolog veya konunun uzmanları tarafından bir kişiye, bir defada uygulanan testlerdir. Grup zeka testlerine oranla daha güvenilirdir. Testi uygulayan uzman test uygulanan bireyin bedensel durumu ve yönergeyi anlayıp anlamadığı konusunda bilgi sahibi olmalıdır. Ancak bu koşulların grup zeka testlerinde sağlanması pek mümkün değildir. Stanford-Binet Zeka Testi ve WISC-R örnek olarak verilebilir.
• Başarı testleri: Bu testler bireysel farklılıkları ayırt etmede
kullanılmaktadır. Başarı testinin sonucu, bireyin düşük ya da yüksek
düzeyde başarılı olduğunu göstermektedir. Peabody Bireysel Başarı
Testi ve Lova Temel Başarı Testi örnek olarak verilebilir.
• Yaratıcı davranışı: Risk alma, merak ve ilgi olduğu alan hakkında ayrıntılı düşünme, yeniliğe karşı açık olma ve maddenin estetik niteliğine duyarlı olma fonksiyonlarını içermektedir. Yaratıcılık
bilinen şeylerden yepyeni bir şey çıkarma, özgün bir senteze varma, sorunlara yeni çözüm yolları bulma, daha önceden kullanılmamış ilişkiler arasındaki ilişkileri kurma, yeni bir düşünce şeması içinde yeni yaşantı, deneyim, fikir ve ürün ortaya koyma olarak
tanımlanmaktadır
• Üstün zekalı ve üstün yetenekli çocukların eğitiminde; başarıyı maksimum düzeye çıkarmak, daha üst seviyede anlama ve sonuca varma becerisini artırmak, akranların reddetme davranışlarını
azaltmak amaçlanmaktadır. Bu amaçlara ulaşabilmek için çocuğa çok sayıda alternatifler sunan bir program hazırlanmaktadır.
Program çocuğu uyarıcı ve harekete geçirici olmalıdır. Çocuklar
kendi öğrenimlerinin sorumluluğunu almaya özendirilmelidir
• Dünyada ve Türkiye’de üstün yetenekli çocukların eğitimleri için çeşitli eğitim modelleri kullanılmaktadır. Bu eğitim modelleri şu şekilde sıralanabilir:
• Zenginleştirme: Bu modelde normal sınıf ortamında üstün yetenekli çocukların özelliklerine göre uygun düzenlemeler yapılmaktadır.
Yatay ve dikey olmak üzere iki çeşit zenginleştirme yapılmaktadır.
• Hızlandırma: Bu modelde eğitim programı normal süresinden önce tamamlanmaktadır. Okula erken başlama, sınıf atlama, üst sınıfa geçme, mektupla öğretim, seminer ve kurslara katılma gibi
programları içeren hızlandırma programında üstün zekalı ve üstün yetenekli çocuk, yaşça kendinden büyük çocuklarla birlikte
olmaktadır.
• Gruplama: Bu model üstün zekalı ve üstün yetenekli çocuklar için en az kısıtlayıcı çevreyi sağlamaktadır. Gruplama; normal
sınıflardaki üstün zekalı ve üstün yetenekli çocuklar için küme gruplandırmalarını, özel okul ya da sınıf gruplandırmalarını, kaynak odada gruplandırmayı, kaynak merkezlerinde
gruplandırmayı, özel seminerler ve yaz kursları, müze, üniversite, bilim labaratuvarları gibi özel alanlarda gruplandırmayı
kapsamaktadır.
• Küme modeli ; bu modelde yetenek açısından karma bir sınıfta
bulunan üstün zekalı ve üstün yetenekli çocuklar küçük bir gruba ayrılarak kümelendirilmektedir.
• Özel okul; üstün zekalı ve üstün yetenekli çocukların belirli
okullarda toplanıp eğitime tabi tutulmasıdır. Fen liseleri bu okullara
örnek olarak verilebilir.
• Özel sınıf; düzenli sınıfların olduğu bir okulda bir sınıfın üstün zekalı ve üstün yetenekli çocukların eğitimi için ayrılmasıdır.
• Bağımsız çalışma; çocuk bağımsız olarak öğretmenin rehberliğiyle
kendi ilgi ve istekleri doğrultusunda bir proje üzerinde çalışmaktadır
• Kaynak oda ; kaynak odada üstün yetenekli çocuklar için
düzenlenmiş çalışma materyalleri bulunmaktadır. Çocuklar ilgilerine göre bu materyalleri kullanarak çeşitli projeler
üretmektedir
• Okula erken başlama; çocuğun okula başlaması gereken yaştan daha
erken bir yaşta başlaması, çocuğun bağımsız çalışmalarla ve okul
çalışmalarıyla çocukların desteklenmesidir
• Kurslar; üstün zekalı ve üstün yetenekli çocuklar üstün olduğu alanla ilgili kurslara katılmaktadır.
• Sınıf atlama; üstün yetenekli çocuklar başarılı olduğu dersleri üst düzeydeki sınıflardan alabilmektedir
• Bireysel öğretim; üstün zekalı ve üstün yetenekli çocukların eğitim giderlerinin devlet tarafından karşılanarak, özel öğretmenler
tarafından yetiştirilmesidir.
KAYNAKLAR
• Aral,N., 2011. Okul Öncesi Eğitimde Kaynaştırma, İstanbul: Morpa Yayınları.
• Aral, N. ve Gürsoy, F. 2007. Özel eğitim gerektiren çocuklar ve özel eğitime giriş. İstanbul:
Morpa Kültür Yayınları.
