Üstün Yetenekli Çocukların
Akranları
Prof. Dr. Figen GÜRSOY
Akran ilişkileri
● Hem çocuklar hem de yetişkinler için arkadaşlık önemli bir gereksinimdir.
● Bireyin uyumlu ve mutlu olmasında sağlıklı sosyal etkileşimleri oldukça önemlidir.
● Çocukların sosyal becerileri de yakın çevresinde
bulunan aile bireyleri ve akran ilişkileri ile
şekillenmektedir.
Akran ilişkileri
● 3 yaşına geldiğinde çocuk artık arkadaşlıklar kurmaya başlamaktadır.
● Okul dönemine geldiğinde ise arkadaşlar daha fazla önem kazanmaya başlamaktadır.
● Okul döneminde oldukça önemli olan akran
ilişkileri, çocukların arkadaşları ile olan
etkileşimlerine bağlı olarak benlik saygısını
etkilemektedir.
Akran ilişkileri
● Akran ilişkileri, çocukların gelişiminde kendisine özgü ve oldukça önemli bir role sahiptir.
● Ebeveyn tutumları, çocuğun toplumsal olarak yeterlilik sergileyerek akranları ile ilişki kurduğunda etkin düzeye ulaşmaktadır.
● Dolayısı ile akran ilişkileri ve ebeveyn
Akran ilişkileri
● Basit iletişim becerileri, paylaşma, empati kurma, kurallara uyma, ortak karar verme, ortak verilen kararları takip etme gibi sosyal beceriler çocukların akran ilişkilerini etkilemektedir.
● Bu becerilerin kazanılamaması ise akran
ilişkileri açısından sosyal risk faktörleridir.
Üstün yetenekli çocukların akran ilişkileri
● Üstün yetenekli çocukların akran
ilişkilerinden beklentileri tipik gelişen
çocuklara göre farklılık gösterebilmektedir.
● Üstün yetenekli çocuklar da akranları gibi kabullenilmek ve anlaşılmak istemektedirler.
● Bu nedenle de sosyalleşmeye ve arkadaşlık ilişkileri kurmaya ihtiyaçları vardır.
● Eğer bu ilişkisel yakınlığı sağlayamazlarsa
kendi iç dünyalarına dönüp yalnızlığı tercih
edebilmektedirler.
Üstün yetenekli çocukların akran ilişkileri
● Üstün yetenekli çocukların arkadaşlık ilişkilerinde;
○ Duygularını anlayan,
○ Ortak bilişsel becerilere sahip,
○ Birlikte ya da tek başlarına çalışmalar
yapabilecekleri arkadaşlık ilişkilerini tercih
etmektedirler.
Üstün yetenekli çocukların akran ilişkileri
● Üstün yetenekli çocuklar, arkadaşlık ilişkilerini kurdukları çocukların yaşını ya da görünüşünü değil bilişsel becerilerini önemsemektedirler.
● Akranları tarafından tercih edilen çocuk
olmalarına rağmen üstün yetenekli çocuklar
kendilerinin belirlediği standartlar sebebi ile
akranları ile rahat ilişkiler geliştiremeyebilirler.
● Tipik gelişen çocuklar oyun arkadaşlarını
tercih ederken üstün yetenekli çocuklar
yakınlık kurabilecekleri güvenilir
arkadaşlıklar kurmayı tercih
edebilmektedirler.
● Üstün yetenekli çocuklar farklı ilgi alanları ve
ileri bilişsel düzeyleri nedeniyle kendilerinden
büyük çocuklar ve yetişkinler ile vakit
geçirmeyi tercih edebilmektedirler.
● Üstün yetenekli çocukların kendinden daha olgun akranları tercih etme sebepleri:
○ İleri düzeyde bilişsel işlev
○ Erken dil gelişimi,
○ Gelişim alanlarında hızlı ilerleme olarak
sıralanabilir.
● Üstün yetenekli çocukların akranları ile olan ilişkilerinde bazı sorunlar yaşadıkları bilinmektedir.
● Üstün yetenekli çocuklar erken yaşlardan itibaren arkadaşlıkları konusunda seçici davranışlar gösterebilmektedirler.
● Bunun yanı sıra kırılgan ve duygusal hassasiyetleri nedeni ile de arkadaşlıklarında problemler yaşayabilmektedirler.
13
● Üstün yetenekli çocuklar sosyal ortamlarda dışlanabilmektedirler.
● Üstünlüklerinden dolayı olumsuz eleştirilere ve etiketlenmelere maruz kalabilmektedirler.
● Ayrıca çocuklardan üstün akademik beceriler
açısından beklentinin oluşmasına neden
olabilmektedir.
● Üstün yetenekli çocukların gelişim özellikleri arasında olan «önderlik-liderlik» özellikleri çocukların akranları ile olan etkileşimlerinde rol oynayabilecek bir özelliktir.
● Kurallı oyunlarda bu özellikleri ile akranları ile daha
rahat etkileşime girebilirken çocukların serbest
oynadıkları ve içinde birçok duygusal durumun da
olduğu oyunlarda uyum sağlama konusunda üstün
yetenekli çocuklar güçlükler yaşayabilmektedirler.
● Üstün yetenekli çocukların eş zamanlı olmayan gelişimleri nedeniyle farklı etkinliklere farklı arkadaş grupları ile katılabilmektedirler.
● Örnek olarak satranç için farklı bir arkadaş
grubu ile okul zamanında farklı bir arkadaş
grubu ile zaman geçirebilirler.
Üstün yetenekli çocukların sosyal duygusal ihtiyaçları
● Çocuklar, yaşadıkları sosyal çevresi ile olan etkileşimlerinde bazı durumlarda güçlükler yaşayabilmektedirler.
● Üstün yetenekli çocuklar da benzer uyum problemleri yaşayabilmektedirler ve bu
konuda da desteğe ihtiyaç
duyabilmektedirler.
Üstün yetenekli çocukların sosyal duygusal sorunlar
● Sosyal izolasyon (Yalnızlık ya da dışlanma)
● Mükemmeliyetçilik
● Stres
● Depresyon
● İntihar
Sosyal izolasyon (Yalnızlık ya da dışlanma)
● Üstün yetenekli çocukların gelişimsel
özellikleri nedeniyle akranlarıyla problemler
yaşayabilmekte ve böylece sosyal
ortamlardan dışlanabilmektedirler.
Sosyal izolasyon (Yalnızlık ya da dışlanma)
● Üstün yetenekli çocukların liderlik özelliği,
farklı sosyal-duygusal gelişim özellikleri ve
farklı arkadaşlık beklentileri nedenleriyle
özellikle ortaokul döneminde üstün yetenekli
çocuklar akranları tarafından
dışlanabilmektedirler.
Mükemmeliyetçilik
● Üstün yetenekli çocukların mükemmeliyetçi
kişiliklerinden kaynaklı olarak akranları ile
ortak bir şey üzerinde çalışırken fazla çaba
sarf etmekte ve akranları ile bazen bu
nedenden kaynaklı olarak sorunlar
yaşayabilmektedirler.
Stres
● Üstün yetenekli çocuklar bazı durumlarda mükemmel ürün çıkarmak için ve kendileri üzerindeki beklentilerden dolayı stres
yaşayabilmektedirler.
Depresyon
● Üstün yetenekli çocuklar üstün potansiyelleri nedeniyle tipik akranlarına göre yaşamla ilgili olarak daha erken dönemlerde endişe yaşayabilmektedirler.
● Aynı zamanda yüksek standartlarda beklenti
ve yalnızlıkları nedeniyle de depresyon
yaşayabilmektedirler.
İntihar
● Özellikle ergenlik döneminde aşırı duyarlılık, yalnızlık ve rekabet içerisinde geçen okul
başarısı nedeniyle teşebbüste bulunabilmektedirler.
● Normal grup ile karşılaştırıldığında intihar
eğiliminin fazla ya da az olduğunu söylemek
Sosyal uyum ve üstün yetenekli çocuklar
● Üstün yetenekli çocuklarda da tipik gelişen akranlarında olduğu gibi uyum becerileri görülmektedir.
● Uyum: çevrenin beklentilerine yanıt verme
becerisidir. Pozitif yönde uyuma sahip bireyler
hayatın beklentilerini uygun yöntemler ile
karşılarken; negatif yönde uyuma sahip
bireyler ise bu durumlar karşısında stres gibi
negatif duygusal durumlar yaşamaktadır.
Sosyal uyum ve üstün yetenekli çocuklar
● Akran ilişkilerinde önemli olan sosyal uyum becerisine üstün yetenekli çocuklar sahiptirler.
● Ancak üstün yetenekli çocukların zihinsel
yetenekleri ve duygusal olgunlukları
nedeniyle, kendi akranları ile aralarındaki
Sosyal uyum ve üstün yetenekli çocuklar
● Üstün yetenekli çocuklar tipik gelişim gösteren
akranlarına göre sosyal duygusal alanda sahip olduğu risk faktörleri:
○ Akademik başarılarında ve eş zamanlı olmayan gelişimlerinden doğan problemler,
○ Potansiyelinden düşük bir başarı gösterme ve
mükemmeliyetçiliklerinden kaynaklı ortaya çıkan
psikolojik tepkilerdir.
Konuyla ilgili araştırma bulguları
● Oğurlu (2010)’un üstün yetenekli çocukların
sosyal uyum ve arkadaşlık ilişkileri üzerine
yaptığı derleme çalışmasına göre; üstün
yetenekli çocuklar, akranlarına göre eşit
düzeyde sosyal uyuma ve arkadaşlık
ilişkisine sahiptirler.
Üstün yetenekli çocukların akran ilişkilerini etkileyen etmenler
İleri düzeyde bilişsel işlev İleri düzeyde
bilişsel işlev Daha olgun akran ilişkileri
Daha olgun
akran ilişkileri Erken gelişen dil yeteneği Erken gelişen
dil yeteneği
Gelişim evrelerine erken ulaşma
Gelişim evrelerine erken ulaşma
Gelişim evrelerinde hızlı ilerleme
Gelişim evrelerinde hızlı ilerleme
Farklı olduğunun farkında olma
Farklı
olduğunun
farkında olma
Üstün yetenekli çocukların akran ilişkilerinde yaşadıkları güçlükler
● Üstün yetenekli çocuklar akranlarından
kendilerini farklı görebilmektedirler. Bu
durum kişiler arası ilişkilerde ve duygusal
olarak güçlük yaşamalarına neden
olabilmektedir.
Üstün yetenekli çocukların akran ilişkilerinde yaşadıkları güçlükler
● Üstün yetenekli çocuklar gelişim
alanlarındaki uyumsuzluktan dolayı
kendilerini akranlarından farklı hissederek
kabul görmeyeceklerini hissedebilirler ve
böylece de yeteneklerini gizleme yoluna
gidebilirler.
Üstün yetenekli çocukların akran ilişkilerinde yaşadıkları güçlükler
● Üstün yetenekli çocuklar; başkalarını çok
fazla eleştirmeleri ve mükemmeliyetçi
olmaları nedeniyle de akran ilişkilerinde
güçlükler yaşayabilmektedirler.
Üstün yetenekli çocukların akran ilişkilerinde yaşadıkları güçlükler
● Üstün yetenekli çocuklar bağımsızlıklarına
düşkün ve bireysel olarak çalışma
motivasyonları yüksek olması sebebi ile
yalnız vakit geçirmeyi tercih
edebilmektedirler.
Üstün yetenekli çocukların akran ilişkilerinde yaşadıkları güçlükler
● Okul öncesi dönemde olan ve bilişsel olarak üstün olan bir çocuk motor becerilerinde zorlandıklarında kendilerine ilişkin hayal kırıklığı yaşayabilmektedirler.
● Gelişim alanlarında uyumsuzluk özellikle
ergenlik döneminde bazen düşük benlik
algısına da neden olabilmektedir.
Üstün Yetenekli Çocukların Akran İlişkileri
Cinsiyet
•
Üstün yetenekli kız çocukları erkek çocuklara göre akran ihtiyacını daha fazla duymaktadırlar.
İlgi alanları
•
Kendi ilgi alanlarına ilgi duyan akranlarını tercih etmektedirler.
Akademik başarı
•
Çocukların akademik başarı düzeyleri akran kabulünü etkileyen etmenlerden birisidir.
Sosyal duygusal zeka
•
Sosyal gelişim ve kişiler arası ilişkilerde önemli bir etmendir.
Kabul görme
•
