T e k n i k :
B E T O N U N
G Ö R Ü N Ü Ş v s D A Y A N I Ş I
Friburg köprüsünde kaba satıhlı beton
29 Kasım 1944 Mimarlar birliğinde, mimarî jen
heyeti tarafından tertip edilen bir toplantıda okunmuştur.
Bu yazıda mütalealarımı başlıca inşaatta 'kulla-nılan, yani hafiften ziyade ağır sıklette betona has-redeceğim; hafif tip betor. ismi, geçen konferansın-da Dr. Parker tarafınkonferansın-dan metre küpü 2000 kilokonferansın-dan aşağı olan betonlara verilmişti. Mimarî bakımdan inşaat betonunun hassalarından belki en mühimleri tecanüs ve yüksek kesafettir; tecanüs, iyi görünüş için ve yüksek kesafet dayanma için lâzımdır. İyi cins betonun nasıl elde edilebildiği hakkında pek çok şeyler yazılıp söylendiğini kabul etmekteyim. Fakat iyi beton elde etmenin mimarı, inşaatçıyı ve mühendisi ilgilendiren e ngüç ve cazip meseleler-den biri olduğunu söylemenin doğru olacağı kana-atınday:m. Her zaman yakın alâkaya ve kontrola
Yazan : Norman Davey Ph. D., F. S. A., M. Inst C. E, Fennî ve Sınaî araştırma dairesinin inşaat
araştırma istasyonu mensuplarından Türkçeye çeviren: Y. Mühendis Ali Berkol (Journal of the Royal Institute of British Arhitects
dergisinden)
ihtiyaç vardır, zira her hangi bir sı ada kontrol gevşerse ve betonda lekeler meydana gelirse bun-ları, müteakip tamiratın be.taraf edilebileceği şüp-helidir.
I. Ü n i f o r m k a l i t e d e v e i y i g ö r ü n ü ş l ü k o n t r o l f a k t ö r l e r i .
Satıhı belki tamamen sıvama hali müstesna be-tonun yüzünü her hangi bir tarzda işlemek fena bir betonun kusurunu, boyamakla kötü bir resim gü-zelleştirilmediği gibi, örtmez Demek oluyor ki ilk mühim nokta, yüz bilâhara nasıl işlenirse işlensin, üniform ve mütecanis bir betonun elde edilmiş ol-masıdır. Bu neticeye varmak için 1 — kum ve ça-kıl: n seçilmesine ve harcın karıştırılma tarzına 2 — harem nisbet ve işlenme kabiliyetine 3 — harcın karıştırılma, yerleştirilme ve sık:ştırılmasma 4 — kalıpların hesabına; 5 — betonun sonraki bakımına itina edilmelidir.
(a) M a l z e m e n i n s e ç i l m e s i : Beton işlerinde her hangi bir aksaklık zuhur edince bütün kabahati çimentoya yüklemek âdet olmuştur; halbuki, aslında bu malzme tabiî münasip şekilde depo edilmiş yani top: aktan yukarı ve üzeri kapalı olarak tutulmuşsa, bozulmaya en az meyilli olanıdır. Diğer taraftan çimento nisbeti, çatlaklara sebep olacak kadar da fazla olmamalıdır.
Pek ender olarak normal Portland çimentosu İngiliz Standard şartnamesinin ahkâmına uygun ol-maz. Yalnız bazen süratli prizii Portland çimento-su beklenilen yüksek başlangıç kuvvetini veremi-yebilir.
Beton işleri için kum seçiminde nazarı itibara alınması icap eden başlıca noktalar şunlardır:
(ı) Kum tanelerinin yapısı ve teşekkülü; (ıı) Temizliği ve nıuzir yabancı maddelerden
ârî bulunması;
Resim: 1 Mesamatlı çakıl kullanılmış bir
betonda donun tesiri Kesim: Z Fena kalıp ve fena işçilik yüzünden ' meydana gelen kusurlu ekler
Kumuıı mineral teşekkülü, bitmiş betonun kuv-veti ve aşınmaya mukavemeti üzerine tesiri bakı-mından mühimdir. Kum âtıl olmalı, yani kimyevî ncktaî nazardan kararlı ve az mesamatlı elmalıdır. Bu şartlara uygun malzeme grupları, kırılmış gra-nit, kuvartz taş:, bazı kalkerler ve tabiî silisli kum-lardır. Yıkanmış kum en birinci sınıf işle"de kulla-nılmalıdır, zira fazla balçık vesaire çimentonun o-turmasma tesir ederek zayıf beton meydana getirir ve çimentonun kum tanelerine ve betonun demir çubuklara tam manasile yapışmasına mani olur. Fazla kil ve uzvi maddelerin mevcudiyeti, 882 No. lu ingiliz Standrad şa*. tnamesinde olduğu gibi ve yahut D. S. I. R. ve B. I. N. C. Kodları tarafından tasrih edilen basit denemelerle bulunur.
Tanelerin şekline, gelince bu hususta iki muhte-lif kanaat mevcuttur: bi'l «keskin» kum diğeri «yu-varlak» kumu tavsiye eder. Maamafi, umumiyetle köşeli kum, c;?kıl elde etmek iğin kınlan taslarm artıklarından meydana geldiğinden, temiz ve yeni k:rılmış ve çimentonun gayet iyi yapıştığı satıhlara maliktir, fakat tanelerin zaviyeli, yani «köşeli» ol-ması karıştırma ameliyesini güçleştirir, bunun neti-cesi olarak ilâve işçiliğe lüzum gösterir. Yuvarlak-laşmış tahiî kum ise, bu gibi iyi satıhlı olmamakla beraber, islenmesi ve sıkrştırılması daha kolay bir beton temin, e+rniye müsaittir. Demek oluyor ki ne-ticede her ikisininde üstünlüğü ve mahzuru vardır, fakat fazla keskin malzeme kullanmamak daha doğ-olur.
Kum, umumiyetle 3/1G parmak İngiliz Standard eleğinden yüzde 90 ilâ 95 nısbetinde geçen malze-medir. Tabiî kum veyahut kırılmış çakıl kumu ise, umumiyetle 100 No. İngiliz Standa~d eleğinden yüz-de 10 dan fazla, veyahut kır:lmış kum ise yüzyüz-de 15 den fazla geçmemelidir. Aradaki tane eba'adına ge-lince, aşağıdaki hudutlar faydalı bir rehber teşkil eder.
CETVEL
İngiliz Standard Tabiî veya kırılmış Kırılmış eleğinden gecen 3/16 Parmak No. 7 14 25 52 100 çakıl kumu 90 ilâ 100 taş kumu 90 ilâ 100 70 45 25 5 0 95 85 60 30 10 60 40 20 5 0 90 80 50 30 15 Kum hakkında söylenilenlerin çoğu iri meya de ayni derecede tatbik edilebilir. Bu malze-me tabiî çakıl, krılmış çakıl veya taş vyahut kırıl-mış yüksek fırın curufu, veyahut kırılkırıl-mış tuğla veya diğer uy^un keramik maddelerden müteşekkildir. Bunların sert, kuvvetli, dayanıklı ve temiz olmaları ve betonun mukavemet ve kuvvetini azaltacak de-recede muzir yabancı maddeleri ihtiva etmeleri ve aynı zamanda betonarme halinde bu yabancı mad-deleıin demirler üzerine tesiı etmemeleri icap eder. Mika ve benzeri gibi tabakalı maddeler betona tesir •edecek kadar mevcut olmamalıdır. Bazan hatalı ola-rak kırılmış granit denilen bazı kırılmış doleritlerin beton çakı İlığı vazifesine elverişli olmadıkları gö-rülmüştür. Demekki doler itler ancak elverişli bir ocaktan çıkarıldıkları takdirde kullanılmalıdır. Mü-nasip o İmi yan çakıl kullanıldığı vakit meydana ge-len zarar tipi şekil I de gösterilmiştir.
İlk misalde mesamrtiı kalker çakılı kullanıl-mıştır, ve bunun neticesi olarak beton tesirine da-yanamamışta. İkinci misalde, kararsız bir volkanik çakıl kullanılmıştır ve bilâhare uzaması betonun dağılmas:na sebep olmuştur.
Umu-o
miyetle, çakıl olarak kırılmış taş kullanılmışsa da-ha yüksek kum nisbetine ihtiyaç olduğu görülür; yine kum kabalaştıkça veyahut çakıldaki ince kı-sım nisbeti azaldıkça kum miktarı arttırılmalıdır. Başka başka dökme ve yerleştirme şartları başka başka işlenme derecelerine lüzum gösterir. Meselâ bazı sert İşlenir betonlar elle dövülerek kolayca ve-yahut münasip şekilde yerleştirilemez, fakat ihti-zazlı her hangi bir vasıia ile fevkalâde neticeler verrler.
Kumu az harçlar mesamattı beton meydana ge-tirdiğinden kullanılmamalıdır.
(c) K a r ı ş t ı r m a , y e r l e ş t i r m e v e d ö ğ m e :
Betonu karıştırma, yerleştirme ve sıkıştırma usulleri, betcn kalitesi bakjmmdan çok mühim rol oynar. Bütün çakıl ve kum tanelerinin muntazaman çimento ile kaplanabilmesi için karıştırma ameliye-si kâfi gelmelidir. Eıı iyi neticelerin elde edilmeameliye-si için su miktarı hassasiyetle ayarlanmalıdır. Sulu betonlar yerleştirilirken dağıbr ve bir döküm esna-sında kaba çakıllar, dibe toplanır, daha yukarıda daha ince malzeme birikir ve nihayet tabakatm yü-zünde çimento, ince kum ve sudan müteşekkil bir
«kaymak» meydana gelir. Bu kaymağın duruşu priz-den sonra kireçlidir ve muhakkak olarak üzerine dökülecek betonla mevcut betonun arasında mües-sir bağlara mani olur. %Bu kaymak tabakalarında, rutubete, havaya, aşınmaya ve kimyevî tesirlere
4. Kansasda (Tola) Halkevi Photo: (C. and. C. Ass.)
karşı koyma kuvveti çok zayıf olacaktır. Diğer ta-raftan fazlasile 'kuru olan betonlar kolayca yerleş-tirilemez ve hariciî tesirlere mukavemeti az olan boşluk ve yuvalara sebep olurlar.
Piyasada, betona ilâve edildiği vakit dağıtıcı ajan olarak tesir eden ve daha büyük işlenme kabi-liyeti temin eden bir miktar maddeler mevcuttur.
Yerleştirme hususunda da bir iki söz söyleye-lim. Betonun karıştırılırla yeri kabil olduğu kadar kullanış noktasına yakrn olmalı ve böylece yeni ka-rışmış betonun gittiği yol küçük kalmalıdır. Bu, be-tonun ayrılması ihtimalini azaltacaktır. İş yerine gelen beton kalıplara dikkatle konulmalı ve yüksek-ten dökülmelidir. Beton 'kalıplar boyunca müsavî şekilde yayılmalı küme halinde yığılmamalıdır. Bu tarzda hareket etmenin neticeleri sekil 2 de göste-rildiği kadar kötü olacaktır. İyi sıkıştırılmış bir küt-le teşkil etmek için betonun yüzü üniform bir tarz-da dövülmeli veyahut ihtizaz ettirilmelidir'; beto-nun yüzüne su çıkmaya başlayınca ameliye durma-lıdır. Fazla ihtizaz zararlıdır; filhakika ihtizaz usul-lerinin kullanışı elle sıkıştırma usulleri kadar mu-hakeme ve dikkati muciptir. Meselâ dikkatsiz bir iş-çi yeni beton beklerken vibratörünü aynı vaziyette bırakarak kütlenin içine yavaş yavaş batmasına mü-saade etmekle iyilikten ziyade zarar yapmış olur. Fazla ihtizaz betonun dağılmasına da sebep olabilir İhtizaz mutlaka beton duvarlarda en iyi satıhı mey-dana getirmez. Bilhassa Amerika Birleşik
5 — 6 Zürich 'de Korn-haus köprüsünde
işlenmi-j
satıhlaı-rinde, en yeni tecrübeler, ihtizaz usuilerile beton sıkıştırmanın fazla kulanılışmın satıh boşluklarını arttırdığını göstermiş ve bunun üzerine mahzuru önlemek için araştırmalara girişilmiştir. Böylece, kalıpların içini, muslin kaplı fiber kartonile kapla-mak usulü meydana gelmiştir; bu kaplama, ihtizaz esnasında kalıpların iç satıhla.ında biriken fazla suyu emer ve betona düz, hattâ hoş bir mat duruş verir.
(d) K a l ı p l a r :
Kalıplama işinin 'ehemmiyetinden evvelce Mr. Parry konferansında bahsetmiştir ve burada ancak bir kaç söz ilâve edeceğiz. İyi hesaplanmış kalıplar betona ekseriya fevkalâde satıhlar temin eder.
Kalıplama işinde dikkatsizlik, meselâ, tahta-ların bazı yerlerde dik, bazı ye' lerde yatık olması, veyahut başka başka tahta boyları kullanılması, be-ton üzerine fena şekillerin meydan gelmesine sebep olur. Bu çirkin tahta izlrini sonradan kalemle veya her hangi bir şekil de yok etmeğe uğraşmak her za man muvaffak olmaz. Maamafi kalıpların hazırlan-masının itinalı kontrolü ile, aynı iş üzerinde dik ve yatık tahtalar kullanarak bile enteresan netice-ler elde etmek kabildir. (Şekil 3). Fotoğraf Ameri-kada, Fariboult su terfi istasyonunun girişini gös-termektedir. Unutulmaması gereken bir kaç nokta daha va-dır. Meselâ, temiz iş için umumiyetle, tam hizada sıkı kalıplar esastır; maamafi, şekil 4 de gö-rüldüğü gibi, tahtanın araları dikkatle kontrol edi-lirse gayet hoş neticeler elde edilebilir. Yapı, Kan-sasta Tola Halkevi binasıdır. Tahtaların eni birbiri-ni tutmalıdır; geçme tahtalar umumiyetle en boş sa-tıhlar meydana getirir. Aynı iş üzerinde kullanılan eski ve yeni tahtalar gayet bariz tezatlar yaratırlar. Bazı şerait tahtında bunların mahzuru olmıyabilir. Beon içinde bırakıldıkları takdirde çirkin pas le-keleri bırakacağından telden kalıp bağları kullanı-mamalıdır.
(e) B e t o n u n d ö k ü l m e s i n d e n s o n r a d i k k a t e d i l e c e k h u s u s l a r :
Yerine konup donduktan sonra betona dokun-mamalı, fakat münasip şekilde soğuk, sıcak ve ku-ru rüzgârlardan, örtülerek koku-runmalıdır. Kalıplar çıkar çıkmaz beton bol su ile ı.slatılmalı ve ameliye 24 saat sonra tekrarlanmalıdır.
2. S a t ı h l a r ı n g ö r ü n ü ş ü : Satıh görünüşlerinin estetiğini münakaşa etmek veyahut kanaatimce, hangi beton satıhlarının bit-miş hallerinin en iyi hangi şartlara uyacağını söy-lemek niyetinde değilim. Seçim mimara bırakılma-lıdır. Maamafih kabil olduğu kadar kusu'suz satıh-lı omojen bir betonun istihsali için esas prensipleri arzetmeğe çalıştım.
(a) B i t m i ş s a t ı h t i p l e r i : (ı) Kalıplardan veyahut kalıp
kaplamaların-dan ç:kdığı gibi düz satıhlar; veyahut kum püskürtmek veya taşlamak suretile bsfif sıvanmış satıhları-son usul-yakfc. zaman-larda Amerikada kullanılmış ve gayet iyi ve hoş neticeler vermiştir.
(ıı) Betonun sıert yüzünü kalemliyerek çakıl-ları meydana çıkararak elde edilen
pürüz-lü satıhlar.
(m) Bilhassa bakım noktai nazarından daha pahalı elan boyama usulleri.
be-to.n, homojen ve iyi kalitece oldukça, gayet uygun neticeler vermiştir.
Maamafih pürüzlü satıhlar havada bulunan kurumların neticesi olarak zamanla kararır, fakat bu kararma düz satıhlarda olduğu gibi yer yer mey-dana gelmeyip tekmil satıhı üniform bir şekilde kapladığından kusur ciddî telâkki edilmeyip umu-miyetle kabul edilmiştir.
Çakılları meydana çıkaracak satıh kabartması beton daha taze iken bir tel fırça ile yapılabilir, fa-kat daha ziyade kabartma işi beton tel fırça için fazla sertleşmiş olduğu zaman yapılır. Bu takdi'de elektrikle veyahut tazyikli hava ile işleyen çekiç ve kalemle in kullanılması lâzımdır. Enteresan bir çok satıhlar bu son usul ile, şekil 5, 6 ile makalenin başındaki şekilde görüldüğü gibi bilhassa Avrupa-da meyAvrupa-dana getirilmiştir.
(b) R e n k :
Renk satıha üç tarzdan her hangi biri ile veri-lebilir.
(ı) Renkli çakıl kullana'ak, (ıı) Boyalı çimento kullanarak, (ııı) Renkli badana sürerek.
Bunların içinde en az memnuniyet verici ihti-malki boyalı çimentolardır, ve en dayanıklı ve memnuniyet verici neticeler seçme çakıl istimali ile elde edilir; bunlara yukarda bahsettiğimiz işleme metodları tatbik edilirse satıh arzu edilen rengi alır. Münasip çakıl seçerek elde edilebilecek renk nü-anslarını göstermek için şe'kil 7 de iki misal hazır-ladım. Harçlar baştan başa ayni nisbettedir. îlk se-ride normal, gri renkte Portland çimentosu ile ne-hir kumu ve seçme kaba çakıl kullanılmıştır, ikin-ci seride normal gri renkte Portland çimentosu ile beyaz kum ve seçme kaba çakıl kullanılmıştır ve nihayet üçüncü seride beyaz Portland çimentosu ve beyaz kum ile seçme kaba çakıl kullanılmıştır. Ka-ba çakıllar muhtelif tipte krılmış tuğladan elde e-dilmiştir.
Demek oluyorki, bir taraftan Amerikada kul-lanıldığı gibi (Şekil II), fakat memleketimizde he-nüz tatbik edilmeyen astarlı kalıplarla düz ve mat satıhlar elde etmek, diğer ta'aftan pürüzlü makine
ile işlenmiş satıhlar ve seçilen çakılların meydana çıkarılmasile münesip renkler elde etmek kabildir. İngılterede renkli tabiî taşların pek çok sayıda bu-lunduğuna ehemmiyet verilmemektedir. Devlet mat-baası tarafından (Büyük Britsnyada tabiî renkli taş kaynakları) ismile neşredilen yol araştırma labura-tuvarlarmm hazırladığı kırmızı, kahve rengi, siyah ve yeşil taş çıkaran ingiliz taş ocaklarının sıralan-m-ş bir listesi mevcuttur. Beyaz ve krem renkte taş menbaları hakkında malûmat da mevcuttur.
Seçilen çakıl pahalı ve tedariki müşkül ise, bu çakıılla yapılacak betonu levha halinde önceden dö-küp, bunlarla esas beton yapının dışını kaplamak ihtimali de naza' ı iti'bare alınmalıdır. Bu beton lev-halar sıkı kontrol altında fabrikada hazırlanabile-ceğinden bu usul ile g3y;t iyi netice alınabilir. Harp esnasında Londrada inşa edilen büyük ve tanınmış bir bina bu tarzda muamele görmüştü- ve bu usul meseleye iyi bir hal sureti temin etmiştir.
(c) S a t ı h k u s u r l a r ı :
Korunması icap eden bazı satıh kusurla-ma dikkati çekmek isterim. Evvıelâ çakılda piritlerin mevcudiyeti şekil 8 de görüldüğü gibi lekelere se-bebiyet verebilir. Bu gibi lekeler, kalıpların içinde bırakılmış veyahut kazaen düşürülmüş bağlama tel-leri, muhtelif demir parçaları veyahut çiviler, hattâ çelik çubukla - kâfi miktarda örtülmemiş ise bu yüz-den de ileri gelebilir.
Şekil 9 da gösterildiği gibi, fena yapılmış inşa ekleri vc müteakip yükselmeler arasındaki ekler betonun sathını bozmakla kalmayıp, aynı zamanda rutubetin işlenmesine de sebep olur. Vaziyetleri dikkatte tetkik edilmelidi". Şekil 10, inşa eklerinin bir binanın cephesini nasıl bozduğunu göstermek-tedir. Yağmur sularının duvarlardan uzağa dökül-mesi için korniş vesaire gibi çıkık kısımlara bilhas-sa dikkat edilmelidir. Aksi takdirde güzel olacak bir çok binalar ve yapılar bu noktaya dikkatsizlik yü-zünden bozulmuşlardır. Eğer yağmur suyu duvar-dan açığa atilaceğı yerde, onun üzerinden akarsa kendiliğinden yollar takip eder ve beraberinde kir ye aşındırıcı maddeler taşır.
