D Î D Y MA A P O L L CN T A P I N A ĞI

A r k e o l o j i

D Î D Y M A A P O L L C N T A P I N A Ğ I

Didyma Apollon tapınağı Aydın'ın Söke kazasına bağlı Yenihisar (Yoran) kö-yündedir. Antik devirde Miletin 10 mil gü-neyinde bulunan tapınak, kehanet merkezi (orakl) olması dolayısiyle şöhret kazanmış-tır. Branchidai adı verilen rahiplerin de yer-leşmiş olduğu Didyma'da her yıl âyinler ter-tip edilir, bayram olayları, yarışlar ve ge-celeri de meşale koşuları yapılırdı. Bugünkü Apollcn tapınağının bulunduğu yerde, tarihî İyonya hicretinde ve Milet şehrinin kurulu-şundan kalan arkaik devre ait bir Apollcn tapınağı vardı. Bu arkaik tapınak bir çok hükümdarın, hattâ Lidya Kralı Kresus'ün ziyaretine mazhar olmuştur. Kehanet yeri olan buraya, krallar savaşlarından önce ge-lip danışırlardı.

5. yüzyılda, Perslerin Anadolu'ya yap-tıkları akınlar esnasında, arkaik devre ait olan birinci Apollcn tapmağı, Pers Kralı Darius tarafından M.Ö. 494 de tahrip edil •miş ve tapınağın içinde bulunan bronzdan ilâh Apollon'un heykeli ds Perslerin merkezi olan Ekbatana'ya götürülmüştür. Tapınak 160 yıl harap bir halde kalmış ve bugün

kalıntısı ayakta duran Hellenistik devre ait olan tapınağın inşaatına, İskender'in Pers zaferinden sonra başlanmıştır.

Hellenistik devre ait olan Didyma Apol-lon tapınağının mimarları Efesli Paionius ve Miletli Daphis'tir. M.Ö. 300 de inşasına baş-lanan tapınak, plânın haddinden fazla büyük tutulmuş olmasından M.S. 2. yüzyıl orta-larına kadar inşaatı devam etmişse de, bir türlü tam mânasiyle nihayete erdirilememiş-tir. Davarların bir kısmına son işçilik yapıl-mamış ve taşlar traş edilmemiştir. Tapına-ğın güney peristilinin iç sırasına ait olan üçüncü sütunda yivsizdir. Zira o devirde yiv-ler inşaat bittikten scnra işlenirdi.

Bizanslılar tarafından da kullanılan ta-pınak. bir yangın neticesinde harap olmuş ve 15. vüzvılda da bir zelzele ile yıkılmıştır. Duvarlar ile birlikte bugün ancak 3 sütunu ayakta durmaktadır. Tapınak düzgün ve müsait bir arazi üzerinde inşa edilmemiştir. Arazi tapmağın inşaatında, bir takım zorluk-lar çıkarmış ve inşaatın devamı esnasında toprak defalarca kaymıştır. Kayan bu top-rağa mâni olmak için tapınağın önündeki bir

kısım arazi, yay şeklinde bir duvarla tak-viye edilmiştir.

Temel inşaatında, Yunan tapınaklarında görülen ve bilhassa zelzeleye karşı fevka-lâde mukavim olan ızgara plânı tatbik edil-miştir.

Temel inşaatında, Yunan tapınakların-da görülen ve bilhassa zelzeleye karşı fev-kalâde mukavim ol an ızgara plânı tatbik edilmiştir.

Didyma Apollon tapınağı dipteros tipin-de bir mâbet olup. çift sıra sütun çemberi ile çevrilidir. Kısa taraflarda 10, uzun ta-raflarda ise 21 sütun bulunur. Tapınağın kısa tarafları stylcbatın alt ucundan ölçül-mek suretiyle 60 m, uzun tarafı da gene stylcbatın alt ucundan ölçmek suretiyle 118 m. dir. Tapmak 7 basamaklı bir kaide üs-tünde yükselir. Bu kadar yüksek bir kaide, Hellenistik devirde Anadolu'da mevcut bir tradisyonu gösterdiği gibi, araziden dolayı çukurda bulunan tapınağı da yükseltir. Ba-samaklar 45 santimetre yüksekliğindedir: bu kadar yüksek basamaklardan inip çıkmak zor olduğundan tapınağın ön cephesindeki

r f f T D I

Tapınağın sütunları başlı başına birer kaideye sahiptir. Kare plintoslar üstünde, üst üste yassı yuvarlak konkav levhalar (to-rus) ve konveks levhalar (trochilos) 1ar bu-lunur. Eski iyon üslûbu adı verilen bu şe-kildeki kaideler, cephede ortadaki 8 sütun kaidesi hariç olmak üzere bütün sütun kai-delerinde tatbik edilmiştir.

Birbirine simetrik olarak tanzim edilen, cephedeki 8 sütun üstünde muhtelif sanat ekollerinin etkisi vardır. Bu sütun kaideleri çeşitli motiflerle lotus, palmet, meandr, kıv-rık ve akant dalları v.s. ile kaplıdır. Bu se-kiz sütun kaidesini yan yana dizip bakarsak her birine teker teker ayrı bir karakter ta-şıdığını ve şekillerin ritmik bir şekilde motif değiştirdiğini görürüz.

Yunan mimarisinde bu şekilde çeşitli motiflerle kaplı kaidelere rastlamıyoruz. Bu tarzdaki sütun kaidelerinin menşeini doğu sanatlarında aramamız lâzımdır. Didyma Apollon tapınağında görülen bu tezyini mo-tiflerle kaplı kaideleri, mabedi inşa eden sa-natkârların buluşu olarak kabul edemeyiz. Çünkü Anadolu'da bazı yerlerde sütun kai-delerinin tezyin edilmiş olduğunu görüyoruz.

Meselâ, Efes Artemis tapınağının sütun kaidelerinin bir kısmı üstünde uçları aşağı doğru sarkan yapraklar bulunmaktadır. Şarttaki Artemis tapınağında da sütun kai-delerinin üstü muhtelif motiflerle kaplıdır.

Arkaik devrin sonlarında ve Hellenistik devrin ortalarına kadar görülen bu motifii sütun kaidelerin menşeini doğuda aramamız icap eder. Daha önceki devirlere inersek, Asur, Pers ve Hititlerin sütun kaidelerinin de çeşitli motiflerle tezyin edilmiş olduk-larını görüyoruz.

Şu halde; Anadolu sanatı Arkaik devir-den itibaren doğudan aldıkları bazı ilham-lara dayanarak Didyma Apollon tapmağın-da olduğu gibi motifli sütun kaidelerini ya-ratmıştır diyebiliriz.

Didyma Apollon tapınağının plânı dört k:sımdan müteşekkildir.

1 — Pronaos 2 — İki sütunlu sakın 3 — Sekos

4 — Naiskos.

1 — P r o n a o s :

Pronaos içinde 4 sıra ve her sırada üçer sütun olmak üzere ceman 12 sütun vardır ve âdeta bir Mısır mabedi intibaını uyan-dırır. Zemin 130 x 134 cm. ebadında mun-tazam taş levhalarla kaplıdır. Pronaos ile 2 sütunlu salon arasında üç kapı vardır. Bu kapılardan ortadaki 19 m x 5.60 m ebadın-da monumental bir kapıdır. Bıı kapı iki sü-tunlu salona bir geçiş imkânını vermez. Çün-kü burada 1,45 m. yüksekliğinde bir eşik vardır. Bu kapı buraya mimari bir zaruret dolayısiyle konmuş değildir. Burada dinî bir görüşün rolü olduğu muhakkaktır. Bunda ayrıca bir kehanet yeri olan Apollon Kül-tünün de rolü vardır.

Yunan dinî görüşüne göre, zaten iba-dete gelen halk tapmak içine giremezler ve

tapınağın sunağı önünde toplanırlardı. İçeri ise ancak rahipler ve Apollon kültünde de ilgili kâhinler girerlerdi. Fâni olan insanla-rın bu kapıdan geçmesine mânen ve madde-ten imkân bırakılmadığına göre bu kapının ilâha ait olduğu düşünülebilir.

Şu halde bu kapıdan yalnız ilâh Apol-lon geçer ve fâniler buradan geçemezdi.

İskenderiyeli Herons'un yazılarından, epiphaniyi seven hellenistik devir insanları-nın, ilâhın bu şekildeki kapıdan görüldüğünü ve geçtiğini kabul ettiklerini anlamaktayız.

Tapınak kapısında bu şekilde ilâhın gö-rülmesi çok eski bir inanıştır. Bu inanışın kökleri eski doğuya kadar uzamaktadır.

Mezopotamyada Kar - Tikııti - Ninurta-daki Asur tapınağında ve BorsippaNinurta-daki Ba-billerden kalan Nabut mabedi Ezida'da, Di-dyma Apollon tapmağında görülen hayalî kapıları görmekteyiz.

Pronaos'tan Sekos'a geçiş, yanlarda bu-lunan iki küçük kapı vasıtasiyledir. Bu kapı-lardan zemini muntazam bir şekilde alçalan dehlizlere girilir ve sekoz denilen iç avluya gelinir.

2 — İ k i S ü t u n l u S a l o n :

Sekos'tan 22 metre genişliğinde ve 22 mermer basamaklı âbidevî bir merdiven ile iki siitunlu salona çıkılmaktadır. 2 sütunlu salon 8.78 X 14.08 m. ebadında olup ışık alacak bir penceresi yoktur. Buraya ışık an-cak kapılar açıldığı zaman girmektedir. Kâ-hinler ilâh Apollon'dan aldıkları kehanet-leri halka buradan bildirirlerdi. Salonun or-tasındaki iki kalın sütun tavanı desteklerdi. Salonun yanlarında yer alan iki küçük mer-diven ile dama çıkılmaktadır. Burada bu-lunan bu merdivenlerden dolayı ikinci bir katın mevcudiyetini düşünmek yersizdir. Bu-rada gene kehanetle ilgili hususları olduğu gibi, tapmağın heyeti umumiyesinde izleri görünen doğu mimarisinin tesirini aramak lâzımdır.

3 — S e k o s :

Üstü açık 21.70 X 45 m. ebadında ge-niş bir avlu şeklindedir. Sekos antik devirde defnelerle kaplı olup, bir de mukaddes su ihtiva ederdi. Bu şekildeki mukaddes

ma-Sekos'u çeviren duvarlar iri taş blok-lardan meydana gelmiş ve iç kısımları ağır payelerle takviye edilmiştir. Sekos duvarla-rının alt kısmında 6 cm yüksekliğinde kireç taşı tabakası vardır. Bunun üstünde 48.8 cm yüksekliğindeki bir mermer tabakası ile du-varın kaide kısmı meydana gelir. Bu kaide üzerinde biri geniş biri dar olmak üzere altı taş tabakasından ibaret sokl adı verilen duvarlar yükselir. Bu duvarın üstünde paye-lerle takviye edilen yüksek sekos duvarlar bulunuyor. Payeler duvarları takviye için yapılmış olduğu kabul edilmekle beraber, yüksek duvarların göze hoş görünmesini sağlamak ve bir takım gölge ışık oyunları ile satıhları hareketlendü-mek gibi bir fonksi-yonları vardır.

Her paye, başlı başına bir başlığa

sa-hiptir. Bu paye başlıkları arasında, griffon ve kıvrık dallardan müteşekkil bir firiz yer alır. Hellenistik devrin sonlarına doğru ta-rihlendirilen bu frizde, aynı üslûp ve işçilik görülmez. Sekos'un batı kısmındaki paye başlıkları griffon tasvirleri ile süslüdür. Bu başlıklar arasında da grifonlardan müteşekkil bir friz devam eder. Birbirlerine simetrik olan bu grifonlar. arslan gövdeli, kuş başlı ve kartal kanadlıdır. Bu grifon motiflerinin menşei doğu sanatlarıdır. Asur, Hitit »c Perslerde bu şekilde koruyucu mahiyette gri-fon tasvirleri vardır.

Sekos'un doğu tarafındaki paye başlık-ları kıvrık dal ve akantus yaprakbaşlık-larına sa-hiptir. Başlıklar arasında gene aynı tarzda motiflerden ibaret bir friz yer alır. Tama-men hellenistik bir karakter taşıyan bu frizin içinde lotus çiçekleri, kenger yaprak-ları ve rozet çiçeklerine rastlanmaktadır.

i A.ro'ii « M 5 • . . M < > >f >.«;• • • -J <•Mi-fM-^j.' "A i .İ->).M') ; ! MÜ

4 — N a i s k o s :

Tapınağın Sekosu içinde bulunması icap eden ilâh Apollon'un heykelini haricî tesir-lerden korumak için prostilos tarzında kü-çük bir iyoır mabedi yapılmıştır. Naiskos adını alan bu tapmak 8.24 X 14,23 m. eba-dındadır. Bizanslılar tarafından tahrip edi-lerek ortadan kaldırılmış ve taşlarından isti-fade edilerek yerine üç nefli bir bazilika yapılmıştır. Naiskos içindeki ilâh Apol-lon'un heykeli sikyonlu bir sanatkâr olan Kanaohos tarafından yapılmıştır. Anadolu-da inşa edilmiş mabetler arasınAnadolu-da Didyma «Apollon» tapınağı, plânı ve çeşitli tezyi-natı ile dikkati çeker.

Mâbet üzerinde Hitit, Asur ve Pers sa-natlarının izleri görüldüğü gibi, cephede üç kademeli arşitrav üzerinde yer alan, M.S. 2. yüzyıla ait Meduz başlı friz ile de Roma sanatının damgasını taşır.

Şu halde Didyma Apollon tapınağının en önemli tarafı muhtelif devirlerin izlerini üstünde taşımakta olmasıdır.

Arkeolog Erdem Y Ü C E L