14. yüzyıldan Cumhuriyet Dönemine kadar yabancı seyyahların gözünden Bursa ilindeki mimari eserler

(1)

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SANAT TARİHİ ANABİLİM DALI

14. YÜZYILDAN CUMHURİYET DÖNEMİ’NE KADAR YABANCI SEYYAHLARIN GÖZÜNDEN BURSA İLİNDEKİ MİMARİ

ESERLER

DOKTORA TEZİ

Hazırlayan Fahri YILDIRIM

Tez Danışmanı Prof. Dr. Halit ÇAL

Ankara - 2013

(2)

(3)

Seyahatnameler, sanat tarihi araştırmalarına önemli katkılar sağlamasına rağmen barındırdıkları görsellerin değerlendirildiği örneklerin haricinde genellikle bu alandaki çalışmalarda göz ardı edilen kaynaklar olmuşlardır. Seyyahların mimari eserleri büyük oranda ikinci planda tuttukları, ayrıca değerlendirme yapma hususunda yetersiz birikimlere sahip oldukları yönündeki inanışlar böylesi ihmalkârlıkların nedeni olarak gösterilebilir.

Bursa ili örneğinde gerçekleştirdiğimiz çalışmamızın bu il sınırları dâhilindeki mimari eserlerle ilgili araştırma yapacaklara bir başvuru kaynağı meydana getirmesi öncelikli amacımızdır. Bunun yanında seyahatnamelerin sanat tarihinde kullanılabilirlik niteliklerinin mevcut problemler ile birlikte ortaya konulmasına da gayret edilmiştir. Değerlendirmeye aldığımız seyahatnamelerin büyük bölümünde mimari eserlerle ilgili bilgilere ulaşılmaktadır. Ancak bu bilgilerin sağlıklı biçimde kullanılabilmesi bir bütün olarak seyahatnamenin güvenilir bir kaynak olup olmadığının, seyyahın anlattıklarını gerçekten görüp görmediğinin ve bazı hususlarda seyahat tarihinin tespit edilmesiyle mümkündür. Bu kaynaklardan alınan bilgilerin kullanıldığı bazı durumlarda hatalar yapılmasının nedeni böylesi hususların dikkate alınmamasından kaynaklanmıştır. Bu nedenle çalışmamızda problemli örneklerin sorun teşkil eden yönleriyle birlikte değerlendirilmesine ve araştırmacıları bu konularda uyarmaya özen gösterilmiştir.

Tezimizin gerek seyahatnamelerin gerekse de seyahatnamelerde değinilen eserlerin dönemleri hususunda çok geniş bir çerçevede ele alınması ulaşmak istediğimiz amaçlarla bağlantılıdır. Yüzyıllar içinde seyahatnamelerin sanat tarihi araştırmalarına yaptıkları katkıların, bir yapının dönemler içerisinde geçirdiği değişimlerin tespit edilebilmesi ancak böylesi kapsamlı bir çalışma ile mümkün olabilecektir. Ancak Osmanlı İmparatorluğu’nun en çok ziyaretçi çeken yerleşimlerinden olan Bursa’ya yer veren seyyahların çokluğuyla birlikte bu seyyahların neredeyse tamamının bir şekilde konumuzla bağlantılı bilgiler vermesi tezimizin planlamalarımızı açan bir boyuta ulaşmasına neden olmuştur. Bunun yanında kendimizi yalnızca

(4)

mevcut bilgileri değerlendirmekle sınırlandırmamış olmamız, herhangi bir bilgiyi gözden kaçırmama arzumuz, seyahatnamelerin tarihlerini, anlatılanların hayali mi yoksa gerçek mi olduğunu tespit etme yönündeki isteğimiz sadece ilgili bölümleri değil bazen bir seyahatnamenin tamamını ele almamızı zorunlu kılmıştır. Karşılaştığımız en büyük zorluğu meydana getiren bu durum elimizdeki seyahatnamelerde bir sınırlandırmaya gidilmesi ve sanat tarihiyle ilgili daha az bilgi veren örneklerin konu dışında tutulmasını beraberinde getirmiştir. Ayrıca bazı örneklerin haricinde seyahatnamelerde yer eden bilgilerle yapıların mevcut durumlarının karşılaştırmalı değerlendirmesi yapılamamıştır. Türkçeye kazandırılan seyahatnamelerde bazı yanlış ve eksiklikleri tespit etmemiz ve bu kaynakları bir kez daha ele almak zorunda kalmamız da yaşadığımız bir diğer güçlük olmuştur. Böylesi olumsuzluklara rağmen Bursa ili örneğinde farklı yapılarla ilgili seyahatnamelerdeki bilgileri bir araya toplamış olmamızın yanında bu kaynakların sanat tarihi araştırmaları için önemli kaynaklar olduğunu ortaya koyduğumuza, sorunlu örnekleri de tespit ederek yaşanması muhtemel problemleri engellediğimize inanmaktayız.

Bu çalışmanın oluşmasında katkısı olanlara teşekkür etmek için büyük bir bölüm ayrılabilir. Öncelikle her türlü desteği ve yapıcı eleştirileri için danışmanım Prof. Dr. Halit ÇAL’A, daha sonra da desteklerini esirgemeyen ve burada isimlerini saymakla bitiremeyeceğim tüm hocalarıma ve dostlarıma ayrı ayrı teşekkürü bir borç bilirim.

(5)

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ ...i

İÇİNDEKİLER ... iii

KISALTMALAR ... xx

GİRİŞ ...1

BİRİNCİ BÖLÜM SEYAHATNAMELERİN SANAT TARİHİ ARAŞTIRMALARINDA KULLANILABİLİRLİĞİ 1.1. BURSA İLİNDEKİ MİMARİ ESERLER İÇİN BİR KAYNAK OLARAK SEYAHATNAMELER ... 11

1.2. DEĞERLENDİRMEYE ALINAN SEYAHATNAMELERİN SANAT TARİHİ ARAŞTIRMALARI AÇISINDAN YAPISAL İNCELEMESİ VE MEVCUT PROBLEMLER ... 33

1.2.1. Yerleşim Yerlerinin Tespitiyle İlgili Sorunlar ... 35

1.2.2. Seyahat Tarihlerindeki Karışıklıklar ve Yol Açtığı Problemler ... 36

1.2.3. Seyahatnamelerin İçeriklerinin Oluşturulma Biçimleriyle Bağlantılı Problemler ... 39

1.2.4. Seyyahların Niteliklerinin ve İçinde Bulunulan Şartların Verilen Bilgilere Etkisi ... 64

İKİNCİ BÖLÜM BURSA 2.1. GENEL MİMARİ VE KENT DOKUSU ... 99

2.1.1. Bursa’nın Genel Mimari ve Kent Dokusu Tanımlamalarının Sanat Tarihi Araştırmalarındaki Önemi ... 99

2.1.2. İçerikle Bağlantılı Değerlendirmeler ... 102

2.2. BURSA’NIN MİMARİ ESERLERİNE YÖNELİK GENEL İZLENİMLER ... 127

(6)

2.3. OSMANLI DÖNEMİ ÖNCESİ ESERLERİ ... 135

2.3.1. Uludağ’daki Kalıntılar ... 169

2.3.2. Bursa Kalesi ... 185

2.3.2.1. Genel Kent Dokusundaki Yeriyle Bursa Kalesi ... 187

2.3.2.2. Tarihlendirme Önerileri ... 193

2.3.2.3. Mimari Özellikleri Hakkında Yapılan Aktarımlar ... 215

2.3.3. Manastır (Osman ve Orhan Gazi Türbeleri) ... 228

2.3.3.1. Manastırdan Dönüştürülen Yapılar Konusundaki Belirsizlikler ... 230

2.3.3.2. İsmi Hakkındaki Aktarımlar ... 253

2.3.3.3. Mimarisi Hakkında Verilen Bilgiler ... 256

2.3.3.4. Mezarlar ve Mezarda Bulunan Eşya ve Objeler Hakkındaki Tanımlamalar ... 282

2.4. OSMANLI DÖNEMİ ESERLERİ ... 299

2.4.1. Camiler ... 311

2.4.1.1. Camilerin Sayısı ile İlgili Aktarımlar ... 335

2.4.1.2. I. Murat (Murat Hüdavendigar) Camisi ... 347

2.4.1.3. II. Murat (Muradiye) Camisi ... 365

2.4.1.4. Dervişler (?)Camisi ... 372

2.4.1.5. Emir Sultan Camisi ... 373

2.4.1.6. Hacı Sevinç Mescidi (?) ... 377

2.4.1.7. Koza Hanı / Fidan Hanı Mescidi (?) ... 378

2.4.1.8. Molla Arap Camisi ... 379

2.4.1.9. Namazgâh ... 380

2.4.1.10. Orhan Camisi ... 381

2.4.1.11. Şahadet Camisi ... 383

2.4.1.12. Ulu Cami ... 383

2.4.1.13. Üftade Camisi ... 415

2.4.1.14. Yeşil Cami ... 416

2.4.1.15. Yıldırım Beyazıt Camisi ... 449

2.4.2. Hamamlar ... 457

2.4.2.1. Genel İzlenimler ... 458

(7)

2.4.2.2. Tarihçeleri Hakkında Aktarımlar ... 472

2.4.2.3. Mimarileri Hakkında Genel Tanımlamalar... 481

2.4.2.4. Özel Olarak Ele Alınan Hamamlar ... 493

2.4.3. Hastaneler ... 529

2.4.4. İmaretler... 530

2.4.4.1. I. Murat İmareti ... 534

2.4.4.2. II. Murat İmareti ... 535

2.4.5. Kaleler... 536

2.4.5.1. Balaban ve Aktimur Kaleleri ... 539

2.4.6. Konaklama Mekânları ... 542

2.4.6.1. Hanlar ... 542

2.4.6.2. Termal Pansiyonlar ... 557

2.4.6.3. Oteller ... 562

2.4.6.4. Evler ... 572

2.4.7. Eğitim Kurumları ... 575

2.4.7.1. Medreseler ... 576

2.4.7.2. Avrupa Destekli Eğitim Kurumları ... 584

2.4.8. Köprüler ... 587

2.4.8.1. Irgandı Köprüsü ... 591

2.4.8.2. Kentin Dışında Yer Alan Köprüler ... 594

2.4.9. Saray ... 600

2.4.10. Sivil Mimari ... 617

2.4.10.1. Evler ... 617

2.4.10.2. Köşkler ... 632

2.4.11. Su Yapıları ... 639

2.4.11.1. Çeşmeler ... 640

2.4.11.2. Diğer Su Yapıları ... 647

2.4.12. Tekkeler ve Zaviyeler ... 653

2.4.12.1. Ahi Şemsettin Zaviyesi ... 656

2.4.12.2. Abdal Murat Tekkesi ... 656

2.4.12.3. Şeyh Kili Tekkesi ... 657

2.4.12.4. Ebû İshak Kâzerûni Tekkesi ... 658

(8)

2.4.12.5. Emir Sultan Tekkesi ... 658

2.4.12.6. Geyikli Baba Tekkesi ... 658

2.4.12.7. Üftade Efendi Tekkesi... 659

2.4.12.8. Lala Şahin Zaviyesi ... 659

2.4.12.9. Mevlevi Tekkesi ... 660

2.4.12.10. Rufai Tekkesi ... 662

2.4.12.11. Zeyniler Tekkesi ... 663

2.4.12.12. Tekke (?) ... 663

2.4.12.13. Hızrevi (?) Tekkesi ... 664

2.4.13. Çarşılar ve Bedestenler ... 665

2.4.14. Türbeler ... 669

2.4.14.1. I. Mehmet Türbesi (Yeşil Türbe) ... 678

2.4.14.2. I. Murat Türbesi ... 686

2.4.14.3. Abdal Murat Türbesi ... 690

2.4.14.4. Abdal Musa Türbesi ... 694

2.4.14.5. El Fenari Türbesi (?) ... 695

2.4.14.6. Emir Sultan Türbesi ... 695

2.4.14.7. Fatma Sultan Türbesi ... 699

2.4.14.8. Geyikli Baba Türbesi... 700

2.4.14.9. Karanfilli Dede Türbesi ... 701

2.4.14.10. Muradiye Türbeleri ... 701

2.4.14.11. Yıldırım Beyazıt Türbesi ... 717

2.4.15. Gayrimüslim Yapıları ... 719

2.4.15.1. Ermeniler ve Ermeni Yapıları ... 731

2.4.15.2. Rumlar ve Rum Yapıları ... 746

2.4.15.3. Yahudiler ve Yahudi Yapıları ... 754

2.4.16. Diğer Yapılar ... 759

2.4.16.1. Belediye Binası ... 759

2.4.16.2. Darphane ... 760

2.4.16.3. Değirmenler ... 760

2.4.16.4. İpek Fabrikaları ... 761

2.4.16.5. İpekçilik Okulu ... 765

(9)

2.4.16.6. İstasyonlar ... 766

2.4.16.7. Koza Fırınları ... 767

2.4.16.8. Şarap Mahzeni ... 767

2.4.16.9. Ahmet Vefik Paşa Tiyatrosu ... 769

2.4.16.10. Konsolosluklar ... 770

2.4.16.11. Mülteci Yapıları ... 770

2.4.16.12. Zindan ... 770

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM SEYAHATNAMELERİN KAYNAKLIĞINDA BURSA’NIN UĞRADIĞI FELAKETLERİN YAPILARA ETKİSİ 3.1. DEPREMLER ... 775

3.2. SAVAŞLAR VE İSTİLALAR ... 786

3.3. SEL FELAKETLERİ ... 795

3.4. YANGINLAR ... 795

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM BURSA MERKEZE BAĞLI KÖYLER 4.1. FİLADAR / GÜNDOĞDU ... 801

4.1.1. Osmanlı Dönemi Öncesi Eserleri ... 801

4.1.1.1. Kale ... 802

4.1.2. Osmanlı Dönemi Eserleri ... 804

4.1.2.1. Kilise ... 804

4.2. HACIİVAZ ... 805

4.2.1. Çeşme ... 805

4.2.2. Evler ... 806

4.2.3. Han ... 807

4.2.4. Su Kanalı ... 808

4.3. SOĞANLI ... 808

(10)

BEŞİNCİ BÖLÜM

NİLÜFER İLÇESİNE BAĞLI KÖYLER

5.1. AKÇALAR ... 809

5.2. ÇALI (?) ... 810

5.2.1. Kale ... 810

5.3. BAŞKÖY ... 810

5.4. GÖLYAZI ... 811

5.4.1. Genel Görünüm ... 812

5.4.2.1. Kale ... 817

5.4.2.2. Apollon Tapınağı (?) ... 821

5.4.2.3. Tiyatro (?) ... 822

5.4.3.1. Camiler ... 823

6.4.3.2. Evler ... 823

5.4.3.3. Gayrimüslim Yapıları ... 825

5.4.3.4. Köprü ... 826

5.5. TAHTALI ... 827

5.5.2.1. Kervansaray ... 828

5.6. ÇATALAĞIL ... 829

5.6.1. Han ... 830

5.7. HASANAĞA (KIZILCIKLI) ... 831

ALTINCI BÖLÜM OSMANGAZİ İLÇESİ’NE BAĞLI KÖYLER 6.1. DEMİRTAŞ ... 833

6.1.1. Evler ... 833

6.1.2. Kilise ... 835

6.1.3. Rum Okulu ... 836

6.2. OVAAKÇA (AKÇAKÖY) ... 837

(11)

YEDİNCİ BÖLÜM GÜRSU

7.1.1. Evler ... 839

7.1.2. Meryem Ana Kilisesi ... 840

SEKİZİNCİ BÖLÜM BÜYÜKORHAN 8.1. BÜYÜKORHAN’A BAĞLI KÖYLER ... 841

8.1.1. Aktaş ... 841

DOKUZUNCU BÖLÜM GEMLİK 9.1. OSMANLI DÖNEMİ ÖNCESİ ESERLERİ ... 843

9.1.1. Surlar ve Kale ... 845

9.2.1. Camiler ... 846

9.2.2. Evler ... 847

9.2.3. İskele (?) ... 848

9.2.5. Konsolos Konağı ... 850

9.2.6. Tersane... 851

9.3. 1853 YANGINI VE ETKİLERİ ... 854

9.4. GEMLİK’E BAĞLI KÖYLER ... 856

9.4.1. Armutlu ... 856

9.4.2. Bozburun ... 857

9.4.3. Engürücük ... 857

9.4.3.1. Köprü ... 857

9.4.4. Umurbey ... 858

(12)

ONUNCU BÖLÜM HARMANCIK

10.1.1. Konak... 859

10.2. HARMANCIK’A BAĞLI KÖYLER ... 861

10.2.1. Çakmak ... 861

10.2.1.1. Konak ... 861

ONBİRİNCİ BÖLÜM İNEGÖL 11.1. OSMANLI DÖNEMİ ÖNCESİ ESERLERİ ... 862

11.2.1. Hükümet Konağı ... 863

11.2.3. Oylat Kaplıcası ve Hamamı ... 865

11.3. İNEGÖL’E BAĞLI KÖYLER ... 867

11.3.1. Alibey ... 867

11.3.1.1. Köprü ... 867

11.3.2. Çiftlik ... 867

11.3.2.1. Kale (?) ... 867

11.3.3. Hamamlı ... 868

11.3.3.1. Kervansaray ... 868

11.3.4. Muzal/ Gündüzlü ... 868

11.3.4.1. Evler ... 868

11.3.5. Ortaköy (?) ... 870

11.3.5.1. Kervansaray ... 870

ONİKİNCİ BÖLÜM İZNİK 12.1. GENEL GÖRÜNÜM ... 875

12.2.1. Lahitler ... 893

(13)

12.2.1.1. Berberkaya ... 895

12.2.2. Deliklitaş ... 897

12.2.3. Dikilitaş (Obelisk/Beştaş) ... 898

12.2.4. Gymnasium ... 898

12.2.5. İmparatorluk Sarayı ... 900

12.2.6. Kiliseler ... 902

12.2.6.1. Rum Kiliseleri ... 905

12.2.6.2. Ermeni Kilisesi ... 917

12.2.7. Pan Tapınağı (?) ... 918

12.2.8. Su Kemeri ... 918

12.2.9. Surlar ... 920

13.2.9.1. Kapılar ... 924

12.2.9.2. Tarihlendirme Önerileri ... 929

12.2.10.Tiyatro ... 940

12.3.1. Camiler ... 948

12.3.1.1. Eşrefzade Camisi ... 948

12.3.1.2. Orhan Camisi ... 949

12.3.1.3. Yeşil Cami ... 949

12.3.2. Çeşmeler ... 951

12.3.3. Evler... 952

12.3.3.1. Ağa Konağı ... 952

12.3.4. Hamamlar ... 953

12.3.5. İmaretler ... 953

13.3.5.1. Orhan Gazi İmareti ... 953

12.3.6. Medreseler ... 955

12.3.6.1. Hayreddin Paşa Medresesi (?) ... 956

12.3.6.2. Orhan Gazi Medresesi ... 956

12.3.7. Türbeler ... 957

12.3.7.1. Çandarlızade Mahmut Çelebi Türbesi (?) ... 957

(14)

12.4. İZNİK’E BAĞLI KÖYLER ... 963

12.4.1. Karadin ... 963

12.4.1.1. Kale ... 963

ONÜÇÜNCÜ BÖLÜM KARACABEY 13.1. GENEL GÖRÜNÜM ... 965

13.3.1. Bedesten ... 969

13.3.2. Camiler ... 970

13.3.2.1. Karacabey/ Kurşunlu/ İmaret Camisi ... 971

13.3.2.2. Kümbetli Cami ... 972

13.3.3. Evler... 973

13.3.4. Hamam ... 974

13.3.6. Su Yapıları ... 976

13.3.6.1. Kuyular ... 976

13.3.6.2. Su Kemeri ... 976

13.3.7. Köprüler ... 977

13.3.8. Veba Hastanesi ... 978

13.3.9.1. Arnavut Mezarlığı ... 979

13.4. KARACABEY’E BAĞLI KÖYLER ... 981

13.4.1. Eskikaraağaç ... 981

13.4.1.1. Kale ... 981

13.4.1.2. Kilise ... 982

13.4.2. Kelesen/ İsmetpaşa ... 983

13.4.3. Tophisar ... 984

13.4.3.1. Kale ... 984

13.4.4. Ulubat ... 985

13.4.4.1. Genel Görünüm ... 986

(15)

13.4.4.2. Osmanlı Dönemi Öncesi Eserleri ... 989

13.4.4.3. Osmanlı Dönemi Eserleri ...1005

ONDÖRDÜNCÜ BÖLÜM KELES 14.1. KELES’E BAĞLI KÖYLER ...1025

14.1.1. Haydar ...1025

14.1.1.1.Osmanlı Dönemi Öncesi Eserleri ...1025

ONBEŞİNCİ BÖLÜM KESTEL 15.1. GENEL GÖRÜNÜM ...1027

15.2. OSMANLI DÖNEMİ ÖNCESİ ESERLERİ ...1027

15.2.1. Kale ...1027

15.3. KESTEL’E BAĞLI KÖYLER ...1029

15.3.1. Aksu ...1029

15.3.1.1. Han ...1029

15.3.2. Dudaklı...1031

15.3.2.1. Evler ...1031

15.3.3. Erdoğan/ Dimboz ...1031

15.3.3.1. Derbent ...1031

15.3.3.2. Köprü ...1032

15.3.4. Narlıdere ...1032

15.3.4.1. Osmanlı Dönemi Öncesi Eserleri ...1032

15.3.4.2.Evler ...1033

ONALTINCI BÖLÜM MUDANYA 16.1. GENEL GÖRÜNÜM ...1035

16.3. OSMANLI DÖNEMİ ESERLERİ ...1042

(16)

16.3.1.Camiler ...1042

16.3.2. Evler...1043

16.3.2.1. Mütareke Evi ...1044

16.3.3. Gümrük Evi ...1045

16.3.4. İpek Fabrikaları ...1046

16.3.5. İskele ...1047

16.3.6. İstasyon Binası ...1048

16.3.7. Konaklama Mekânları ...1048

16.3.8. Medrese ...1052

16.3.9. Türbe (?) ...1053

16.3.10. Gayrimüslim Yapıları ...1053

16.3.10.1. Aziz Constantin Kilisesi ...1055

16.3.10.2. Aziz Theodore Kilisesi ...1056

16.3.10.3. Rum Okulu ...1057

16.3.10.4. Başpiskopos Konağı ...1057

16.4. MUDANYA’YA BAĞLI KÖYLER ...1058

16.4.1. Aydınpınar ...1058

16.4.1.1. Ayazma ...1058

16.4.2. Dereköy ...1059

16.4.3. Kumyaka ...1060

16.4.3.1. Başmelekler Kilisesi ...1060

ONYEDİNCİ BÖLÜM MUSTAFAKEMALPAŞA 17.1. GENEL GÖRÜNÜM ...1063

17.2.1. Kale ...1069

17.3.1. Camiler ...1071

17.3.1.1. Hamzabey Camisi ...1072

(17)

17.3.1.2. Lala Şahin Paşa Camisi...1073

17.3.2. Evler...1074

17.3.4. Köprü ...1075

17.3.5.1. Rum Kilisesi ...1077

17.4. MUSTAFAKEMALPAŞA’YA BAĞLI KÖYLER ...1078

17.4.1. Bali (?) ...1078

17.4.1.1. Evler ...1079

17.4.1.2. Cami ...1080

17.4.2. Karacalar ...1080

17.4.2.1. Evler ...1080

17.4.3. Karaoğlan ...1081

17.4.4. Kestelek ...1082

17.4.4.2.1. Evler ...1083

17.4.5. Taşköprü ...1085

17.4.5.1. Han ...1085

ONSEKİZİNCİ BÖLÜM ORHANELİ 18.1. OSMANLI DÖNEMİ ÖNCESİ ESERLERİ ...1086

18.1.1. Kale ...1088

18.1.2. Köprü ...1090

18.1.3. Hadriani’nin Kalıntıları ...1091

18.2.1. Ağa Konağı ...1095

18.2.2. Köprü ...1097

18.3. ORHANELİ’YE BAĞLI KÖYLER ...1098

18.3.1. Ağaçhisar ...1098

(18)

18.3.2. Çivili ...1100

18.3.3. Sadağ ...1101

18.3.3.1. Kaya Hamamı ...1101

18.3.4. Serçeler ...1102

ONDOKUZUNCU BÖLÜM ORHANGAZİ 19.1. GENEL GÖRÜNÜM ...1103

19.2.1. Eski Kale ...1104

19.4. ORHANGAZİ’YE BAĞLI KÖYLER ...1107

19.4.1. Gürle ...1107

19.4.1.1. Zaviye ...1107

19.4.2. Keramet ...1107

19.4.2.1. Hamam (?) Kalıntıları ...1107

19.4.2.2. Kahvehane ...1108

YİRMİNCİ BÖLÜM YENİŞEHİR 20.1. GENEL GÖRÜNÜM ...1109

20.3.2. Süleyman Medresesi ve Türbesi ...1117

20.3.3.1. Ermeni Kilisesi ...1118

(19)

20.4. YENİŞEHİR’E BAĞLI KÖYLER ...1119

20.4.1. Akbıyık ...1119

20.4.1.1. Akbıyık Türbesi ...1120

20.4.1.2. Kervansaray ...1120

20.4.1.3. Köprüler ...1122

20.4.2. Köprühisar ...1123

20.4.2.1. Kale ...1124

20.4.2.2. Köprü ...1125

YİRMİBİRİNCİ BÖLÜM ULUBAT GÖLÜ 21.1. ADALARDA YER ALAN KALINTILAR ...1128

21.2. GÖL KIYISINDA YER ALAN KALINTILAR ...1130

YİRMİİKİNCİ BÖLÜM BELİRLİ BİR YERLEŞİM YERİ SINIRLARI İÇERİSİNDE DEĞERLENDİRİLEMEYEN YAPILAR 22.1. EVLER ...1131

22.2. KONAKLAMA MEKÂNLARI ...1140

22.3. KÖPRÜLER ...1178

YİRMİÜÇÜNCÜ BÖLÜM YAPILARLA BAĞLANTILI İNANIŞLAR VE SÖYLENCELER 23.1. I. MURAT CAMİSİ ...1189

23.2. I. MURAT TÜRBESİ ...1191

23.3. II. MURAT TÜRBESİ ...1193

23.4. ABDAL MURAT TÜRBESİ ...1194

23.5. EMİR SULTAN TÜRBESİ ...1197

23.6. ISSIZ HAN ...1198

23.7. KAPLICALAR VE HAMAMLAR ...1201

23.7.1. Karamustafa Kaplıcası ...1203

23.7.2. Kaynarca Kaplıcası ...1204

(20)

23.7.3. Yeni Kaplıca ...1207

23.8. ORHAN GAZİ TÜRBESİ ...1208

YİRMİDÖRDÜNCÜ BÖLÜM SEYYAHLARIN GÖZÜYLE OSMANLI SANATI, ESKİ ESER POLİTİKASI VE OSMANLI HALKI VE YÖNETİMİNİN ESKİ ESERLERE YÖNELİK TUTUMLARI 24.1. BURSA İLİ ÖRNEĞİNDE BATILILARIN OSMANLI SANATINA BAKIŞI ...1211

24.2. OSMANLI’NIN ESKİ ESER POLİTİKASIYLA İLGİLİ DÜŞÜNCELER ...1241

24.2.1. İhmalkârlıklar, Bilinçsizlikler ve İlgi Eksikliklerinin Neden Olduğu Tahribatlar Hakkındaki Düşünceler ...1243

24.2.2. Vakıf Sistemindeki Bozulmaların Mimari Eserler Üzerindeki Etkisine Yönelik Görüşler ...1296

24.2.3. Devşirme Malzeme Kullanımıyla İlgili Değerlendirmeler ...1302

24.2.4. Kiliselerden Dönüştürülen Camiler Hakkındaki Düşünceler ...1316

YİRMİBEŞİNCİ BÖLÜM SEYAHATNAMELERDEKİ GRAVÜR VE RESİMLER 25.1. BURSA (MERKEZ) ...1333

25.1.1. Genel Görünümler ...1333

25.1.2. Bursa Kalesi ...1361

25.1.3. Bursa Sarayı ...1363

25.1.4. Camiler ...1370

25.1.5. Hamamlar ...1385

25.1.6. Hanlar ...1389

25.1.7. Köprüler ...1390

25.1.8. Medreseler ...1400

25.1.9. Türbeler ...1401

25.2. GÖLYAZI ...1407

25.2.1. Surlar ...1407

(21)

25.2.2. Genel Plan ...1409

25.3. HARMANCIK ...1411

25.3.1. Konak...1411

25.4. İZNİK...1412

25.4.1. Genel Plan ...1412

25.4.2. Dikilitaş ...1414

25.4.3. Koimesis Kilisesi ...1416

25.4.4. Kale ...1417

25.4.5. Yeşil Cami ...1432

25.5. KÖPRÜHİSAR ...1434

25.5.1. Köprü ...1434

25.6. MUDANYA ...1435

25.6.1. Genel Görünüm ...1435

25.7. ULUBAT ...1437

27.7.1. Surlar ...1437

25.7.2. Issız Han ...1439

25.8. GENEL DEĞERLENDİRME ...1440

SONUÇ ... 1450

KAYNAKÇA ... 1459

EKLER ... 1487

ÖZET ... 1919

ABSTRACT ... 1920

(22)

KISALTMALAR

Bkz. : Bakınız Çev. : Çeviren

Dn. : Dipnot

Ed. : Editör

s. : Sayfa

s.y : Sayfa yok

t.y. : Tarih yok vd. : ve diğerleri

(23)

Özellikle sosyal bilim alanlarında belli konular ve dönemlerle ilgili sahip olunan yegâne verileri barındıran; başka türlü hiçbir şekilde ulaşılamayacak bilgiler için zaruri olarak yararlanılması gereken kaynaklar olan¹ seyahatnamelerin mevcut olmadığı durumlarda bazı şeylerin karanlıkta kalacağı gerçeği²sanat tarihi için de geçerlidir. Ziyaret edilen yerleşimlerdeki mimari eserlerin bazı seyahatnamelerde büyük yer tutması ve hatta bazılarının tamamen bir kentin mimari dokusuna ayrılması sanat tarihi araştırmalarında taşıdıkları önemin bir göstergesidir. Aynı zamanda bu kaynaklarda yer alan anlatımların yanında çizim ve gravürlerin kullanım alanlarının en önemlilerinden birisini de sanat tarihi meydana getirmektedir³. Buna rağmen sınırlı sayıda akademisyen haricinde ve az sayıda örnekten yapılan alıntılar dışında sanat tarihinde ihmal edilen kaynaklar olmuştur.

Seyahatnamelerin sanat tarihi alanında değerli kaynaklar olduğu farklı disiplinlerde çalışmalar gerçekleştiren araştırmacılarca da fark edilmiştir. Bazı makalelerinde bu kaynakların genel bir değerlendirmesini yaparak sanat tarihi açısından önemlerine değinen Semavi Eyice Türkiye’den bahseden tüm seyahatnamelerin ve resimlerin bir araya getirilmesi temennisi de sık sık dile getirmiştir. Ayrıca seyahatnamelerin sanat tarihi araştırmaları açısından sahip oldukları değerin en çok bilincinde olan kişilerden birisi olarak, Türkiye hakkında eser vermiş birkaç seyyahın da özet çevirilerine ve haklarında yorumlara yer vermiştir⁴. Bu çalışmalarında seyahatnamelerin epigrafi, jeoloji gibi bilim dallarını ilgilendiren kısımlarını bir tarafa bırakarak özel olarak arkeoloji, sanat tarihi ile ilgili içerdikleri bilgileri değerlendirmeye alması yönüyle izlediğimiz yöntem için örnek olmuştur. 14 ile 16. yüzyıllar arasında Osmanlı İmparatorluğu’nun çeşitli kentlerini ziyaret etmiş seyyahların eserlerini ele alan Yerasimos seyahatnamelerin adeta sanat tarihi alanındaki önemine işaret edercesine ziyaret edilen kentler ile birlikte bu yerlerde

1 Günaydın, Kaplanoğlu, 2000: 11.

2 Lowry, 2004: 12–13, 29.

3 Arslan, 1992: 12.

4 Eyice, 1955a, Eyice, 1955b, Eyice, 1963, Eyice, 1975.

(24)

karşılaşılan ve bahsi edilen yapıları seyyahların güzergâh listesine eklemiştir⁵. Gezi edebiyatını geniş bir kapsamda değerlendiren İldem Haçlı Seferleri sırasında kral ve soylulara eşlik eden ve seyyah sınıflandırmasına aldığı vakanüvislerin eserlerinin yalnızca tarihçilerin ilgisini çekmesini eleştirir.

İleri sürdüğü görüşe göre bu kaynaklar tarihsel yönleri ağır bassa bile farklı alanlarda değerlendirilebilecek içeriklere sahiptir ve verdiği örnekte bu vakanüvislerden birisi olan Villehardouin’in İstanbul tanımlaması kentin mimari dokusuna yönelik önemli bilgiler barındırabildiklerini kanıtlamaktadır⁶. Michelozzi ve Bonsignori’nin seyahatnamelerini değerlendiren Eve Borsook ise 15. yüzyılın ilk yarısı gibi erken bir dönemde bile Doğu seyyahlarının gördükleri yapıları kaydetmelerinin nadir olmayan bir şey olduğunu söyleyerek, seyahatnamelerin sanat tarihini ilgilendiren niteliklerinin erken kökenleri olduğu hususunda önemli bir ipucu vermiştir⁷.

Bu örneklerin gösterdiği üzere uzmanlık alanları birbirinden farklı olsa bile pek çok araştırmacı sanat tarihi açısından seyahatnamelerin taşıdığı önemin farkındadır. Bizim de Prof. Dr. Halit Çal’ın danışmanlığında gerçekleştirdiğimiz çalışmamızın amacı Osmanlı İmparatorluğu’na çeşitli amaçlarla gelen kişilerin Bursa il merkezi ve ilçelerinde yer alan mimari eserler hakkındaki gözlemleri ve verdikleri bilgileri değerlendirmektir.

Araştırmamız sayesinde seyahatnamelerin sanat tarihi alanında kullanılabilirlik niteliklerinin daha sağlıklı biçimde ortaya çıkartılabileceği inancını taşımaktayız. Bu kaynaklarda karşımıza çıkan gravür, çizim ve fotoğrafların yine sanat tarihi alanında yapılacak araştırmalarda kullanılabilmesi için kayıt altına alınmasına da çalışılmıştır. Ancak gravürlerle ilgili zaten çalışmalar yapıldığı için aynı bilgileri tekrarlamamak amacıyla bu bölümde farklı bir yol izlenerek seyahatnameler paralelinde değerlendirmelere gidilmiştir.

Tezimiz Bursa ili sınırları içerisinde yer alan tüm mimari eserlerin, 14.

yüzyıldan Cumhuriyet Dönemi’ne kadar yaklaşık 600 yıllık zaman süreci

5 Yerasimos, 1991.

6 İldem, 2007: 2.

7 Borsook, 1973: 145.

(25)

içerisinde Bursa’yı ziyaret eden yabancı seyyahların aktardıkları doğrultusunda ele alınmasını amaçlamaktadır. Bu nedenle Bursa’yı ziyaret ettiğini ve mimari eserler hakkında ufak da olsa bir bilgi verdiğini tespit ettiğimiz ve ulaşabildiğimiz tüm seyahatnamelere tezimizde yer verilmeye çalışılmıştır. Tezimizin seyahatnamelerdeki belli bilgilere odaklanması yalnızca konumuzla ilgili kısımlara yer verilmesine neden olsa da farklı sorunlar bazı seyahatnamelerin tamamının ayrıntılı biçimde incelenmesini zorunlu kılmıştır. Ayrıca seyahatnamelerden elde edilen verilerden sağlıklı biçimde yararlanabilmek için farklı kaynak ve belgelerle karşılaştırma yaparak yanlışlıklar ve kişisel görüşlerin belirlenmesi yoluna da gidilmiştir.

Çeşitli disiplinlerin ilgi alanına giren seyahatnameler bu nedenle sık sık yüksek lisans ve doktora tezlerine konu olmuşlarsa da sanat tarihi alanında yapılmış çok az çalışma vardır. Farklı bilim dallarında gerçekleştirilmiş tez çalışmalarının ise ulaşmayı arzuladığımız amaçlarla paralellik göstermemesi konu alanının belirlenmesi ve izlenecek yöntemin tespitinde zorluklar yaşamamıza neden olmuştur. Tarih ve edebiyat bölümleri, kendi ihtisas alanlarına giren seyahatname örneklerini dil ve yapısal yönlerden incelemişlerdir⁸. Ayrıca tezler büyük oranda bir seyyah ve/veya seyahatnameyi⁹, bir dönemi¹⁰, bir yerleşimin tüm yönlerini¹¹ veya seyyahın değindiği belli konuları ele alan niteliktedir¹².

Ulaşmak istedikleri amaçlar veya izledikleri yöntemler bakımından tezimizle benzerlik gösteren ve bir paralellik kurularak çeşitli bakımlardan yönlendirici olarak alınabilecek çok az çalışma mevcuttur. Ekrem Kamil’in mezuniyet tezi Gazzi-Mekki Seyahatnamesi çeşitli bakımlardan çalışmamızla paralellik göstermektedir. Kamil de bizim amaçlarımızla benzer biçimde aslı Arapça olan iki seyahatnameyi tanıtmanın yanında tercüme halleriyle başka araştırmacıların yararlanmasını sağlamak ve yabancıların gözüyle memleketin ne şekilde görüldüğünü ortaya koymak istediğini belirtmiştir. Yine

8 Öztekin, 2001, Sağır, 2006, Demircan, 2010.

9 Ekrem, 1999, Karaca, 2001, Şahin, 2010.

10 Sarı, 1998, Şahin, 2005.

11 Doğan Peker, 2003, Karagülle, 2007, Karakaya, 2007.

12 Şentürk, 1999, Kemik, 2003.

(26)

seyahatnamelerin tamamını değil yalnızca belli bir bölgeyle sınırlandırdığı kısımlarını değerlendirmeye alması dolayısıyla da tezimizle benzerdir¹³. 1940’lı yıllarda Nüzhet Gerçek tarafından gerçekleştirilen “Yabancı Gözü ile Sivil Mimarimiz” adlı çalışma bir yapı grubu hakkında seyyahların ne gibi görüşlere sahip olduğunu ortaya koymayı hedeflemesi bakımından tezimizle benzerlik kurulabilecek bir diğer çalışmadır¹⁴. Yüksel Yoldaş Demircanlı’nın tezi yalnızca tek bir kaynağı değerlendirmeye almış olması nedeniyle bizim ulaşmak istediğimiz farklı amaçlarla uyumlu olmasa dahi, konumuz dâhilindeki yapıların kataloglanması açısından nispeten yardımcı olmuştur¹⁵. Necla Arslan’ın çalışması ise gravürlere yöneliktir ve bu gravürlerin önemli bir bölümü seyahatnamelerde yer verilmeyen, albümler ve ayrı resimler halindedir. Bununla birlikte konumuz dâhilinde ele aldığımız seyahatnamelerde karşımıza çıkan gravürlerin değerlendirilmesi hususunda örnek olmuştur¹⁶.

Tez sınırlarımızın geniş tutulmasının nedenlerinden biri yönlendirici olarak alabileceğimiz bir çalışmanın tespit edilememesi olsa da bu durum asıl olarak ulaşmak istediğimiz hedeflerle bağlantılıdır. Tezimizin amacı yalnızca seyahatnamelerde Bursa ili sınırları içerisindeki mimari eserler hakkında yapılan aktarımları toplamak değildir. Tespit etmeye çalıştığımız hususlar da tek bir millet veya döneme mensup seyyahların görüşlerinden ziyade bir bütün olarak tüm seyahatnamelerin bir arada değerlendirilmesini gerektirmektedir. Bu yüzden tezimizde sınırlandırmalara girmekten kaçınılmış ve yalnızca Osmanlı seyyahları konu dışında tutulmuştur. Ele aldığımız dönem de yaklaşık 600 yıllık uzun bir süreçtir. Bunun nedeni yapılarda yıllar içinde meydana gelen değişiklikleri takip etme isteğimizin yanında seyyahların Osmanlı sanatına, Osmanlı yönetiminin eski eserlere bakışına yönelik görüşlerinin imparatorluğun dünya sahnesinde oynadığı rollerle paralel olup olmadığını tespit etme isteğimizdir. Ayrıca seyahatnamelerin sanat tarihi araştırmaları için kullanılabilirlik niteliklerinin yüzyıllar içerisinde

13 Kamil, 1937: 8–9.

14 Gerçek, 1944

15 Demircanlı, 1989

16 Arslan, 1992

(27)

değişiminin belirlenmesi de ancak bu tür geniş kapsamlı bir dönem araştırmasıyla ortaya konulabilecektir. Tezimizin bölge sınırlandırması ise günümüz Bursa ili sınırları içerisinde kalan tüm yerleşimleri kapsamaktadır.

Bu tür bir tercih yapmamızın nedeni öncelikle Bursa’nın İstanbul, Kudüs ve İzmir ile birlikte Osmanlı İmparatorluğu’nun seyahatnamelere en çok konu edilen kentlerinden birisi olması ile bağlantılıdır¹⁷. Bunun yanında Bursa’yı ziyaret eden seyyahların büyük bölümünün asıl amaçlarından birisini buradaki eserleri görme isteğinin oluşturması ve dolayısıyla seyahatnamelerinin sanat tarihi araştırmaları açısından değerli içeriklere sahip olması da bu tercihimizde önemli rol oynamıştır¹⁸.

Avrupa’nın ve Avrupalıların Osmanlı İmparatorluğu’na bakışının yüzyıllar içerisinde değişime uğradığı herkesçe bilinen bir gerçektir.

Seyahatnamelerin içeriğinin geçen yıllarla birlikte farklılaşması da her dönemin kendine özgü niteliği, seyyahların etkisinde kaldığı fikir akımlarının hâkimiyeti yanında değişen güç dengeleri ve siyasi durumlarla bağlantılıdır.

Bu yüzden büyük bir güç olarak hayranlık uyandırdığı yüzyıllarda Osmanlı İmparatorluğu hakkında merak edilenlerle, çöküş yıllarındaki durumuyla ilgili bilinmek istenenler arasında fark olması doğaldır. Oryantalizm ve sömürgeciliğin damgasını vurduğu, seyahatnamelerin altın çağı olarak değerlendirilen 19. yüzyıl Doğu’ya yapılan geziler gibi gezi hatıralarının kaleme alınmasının da yoğunlaştığı bir dönemdir. Bu yüzyılı biçimlendiren etmenler seyahatnamelerin içeriklerinde de bazı değişimler yaşanmasına neden olmuştur. Bu yıllardan itibaren seyyahlar artık bir yandan Doğu’ya özgü unsurları ele alırlarken, diğer taraftan yolculuk yaptıkları topraklara kendi uygarlıklarını ne şekilde getirebileceklerini düşünerek bunları yazıya dökmüşler ve egzotik betimlemelerin yanında siyasi mesajlar da vermeye

17 Seyahatnamelerin Osmanlı Dönemi Bursasıs hakkında birçok alanda değerlendirilebilecek önemli veriler barındırdığı yönündeki fikirler henüz 1960’lı yıllarda Halil İnalcık tarafından ortaya konulmuştur. İnalcık, 1960

18 Fetih tarihi olan 1326 ile ilk tahrir kayıtlarının mevcut olduğu 1530 yılları arasındaki dönemde Bursa için seyahatnameler vazgeçilmez veri kaynaklarıdır. 1530 sonrasında tahrir defterleri başta olmak üzere farklı kaynakların işin içine girmesi ekonomi, nüfus gibi konularda seyahatnamelerin bir bakıma ikinci plana itilmesine neden olsa da sanat tarihinin de dâhil olduğu biçimde farklı disiplinler için resmi kayıtlara girmemiş birçok bilgiyi barındırmaları nedeniyle değerlerini hiçbir zaman yitirmemişlerdir.

(28)

başlamışlardır¹⁹. Daha önce farklı alanlarda yapılan bazı araştırma ve makaleler de seyahatnamelerde verilen bilgilerden çok seyyahların Osmanlı’ya bakışını ve seyahatnamenin içeriğindeki mesajları tespit etmeye odaklanmıştır²⁰. Ancak, Osmanlı mimarisinin yabancı bir gözle nasıl değerlendirildiği, değişen yüzyıllarla birlikte bu eserlere bakışta bir değişip yaşanıp yaşanmadığı veya verilen bilgilerde içinde bulunulan yüzyılın ve Osmanlı ile olan ilişkilerin etkisi olup olmadığını tespite çalışan kapsamlı bir çalışma yapılmamıştır. Elde ettiğimiz bulguların değerlendirilmesiyle bu yöndeki yaklaşım ve fikirlerin oldukça önemli birer veri olduğunun ortaya çıkması ise tezimizin önemli bir bölümünün de bu yönde gelişim göstermesine neden olmuştur.

Tez sınırlarımızın belirttiğimiz nedenlerden ötürü geniş tutulması konu alanımıza giren seyahatnamelerin sayısını fazlalaştırmıştır. Yine de eserlerin tespit veya temin edilmesiyle ilgili bir sorunla karşılaşılmamıştır. Yakın zamanlara kadar ülkemizdeki kütüphanelerin bu yayınlara eksiksiz bir koleksiyon halinde sahip olmayışının meydana getirdiği zorluklar nedeniyle araştırmacının birbirinden farklı kütüphanelerde bulunan ve bu halleriyle dahi eksik kalan bir kaynak taraması yapmak için çok büyük emek ve zaman harcamak zorunda kalması²¹ günümüz için çok geçerli bir mazeret değildir.

Zira iletişim teknolojilerinin geldiği boyutlar artık yayınlara ulaşmak için farklı kütüphane koleksiyonlarını araştırma zorluğunu önemli ölçüde hafifletmiştir.

Yine de ülkemiz hakkında sayıları binlerle ifade edilen ve çok önemli bilgileri içeren seyahatname bulunmasına rağmen, bunlar içerisinde çevrilen, değerlendirilen ve hatta herhangi bir şekilde kendisine ulaşmamıza olanak sağlayacak biçimde atıflar yapılan örneklerin sayısı çok azdır. Dilimize kazandırılmış bazı seyahatnamelerde karşılaştığımız çeviri farklılıkları da güvenimizi sarsmış ve Türkçe yayınlanmış bazı eserler yeniden çevrilmiştir.

Bu nedenle tespit ettiğimiz yayınların çeviri aşamaları çok büyük zaman

19 İldem, 2007: 4.

20 Bilgegil, 1973, Rouillard, t.y., Kırca, 2010.

21 Eyice, seyahatnameleri ele aldığı birden çok makalesinin giriş bölümünde bu soruna özellikle değinerek yayınların o yıllarda ne kadar geniş bir kütüphane ağına dağılmış durumda olduğunu, buna rağmen eksik kaldığını ve bu durumun araştırmacı için büyük bir güçlük meydana getirdiğini vurgulamıştır. Eyice, 1963: 59, Dn. 1, Eyice, 1975: 85.

(29)

almış ve planlamalarımızın gerisinde kalmamızın bir nedenini oluşturmuşsa da önemli bir bölümü değerlendirmeye alınmıştır. Yine de bazı seyahatnamelerin konu dışında kalmasına engel olunamamıştır.

Karşılaştığımız tüm bu güçlükler seyahatname çalışmalarında eksiksiz bir bibliyografya derlemenin, bunun yanında tercümelerini yapmanın uzun, dikkatli ve sabırlı bir çalışma gerektirdiğini belirten Eyice’nin görüşünü haklı çıkartmaktadır²².

İlk bakışta tezimizde ele aldığımız kişilerin bir bölümünün seyyah ve dolayısıyla eserlerinin seyahatname olarak isimlendirilmesinde sorun olduğu düşünülebilir. Ancak bu konuyla ilgili başvuruda bulunduğumuz çalışmalarda bir kişinin yaptığı yolculuklardaki gözlem ve anılarını içeren yazın türlerinin tamamının seyahatname olarak isimlendirilebileceği ve hatta başlı başına bir yazın türü olan gezi edebiyatına bir seyahati konu alan tüm yazıların girebileceği düşüncesinin egemen olduğu görülmüştür²³. Buna rağmen adeta olmayan sınırlarıyla bir değerlendirme yapıldığında bile yapısı itibariyle bazı eserlerin bu sınıflama içine alınmaması gerekir. Bunların ilki de kaynağını seyahatnamelerden almış olmakla birlikte, yazarının bizzat seyahat gerçekleştirmemiş olması dolayısıyla bu tanımlama içine sokamayacağımız rehber kitaplardır. Ancak çalışmamız sırasında yönlendirici kaynak olarak kullandığımız Lowry de dâhil olmak üzere pek çok araştırmacı bu eserleri de seyahatname kategorisinde değerlendirdiği için²⁴ tezimizde yer verilmiştir.

Türkiye hakkındaki seyahatnameleri elde etmenin güçlüğü yanı sıra bunlarla ilgili bir kaynakça yapılmamış olması da bir zamanlar seyahatnamelerle ilgili araştırmalarda bir eksiklik olarak verilmekte idi²⁵. Ancak bizim şansımız araştırmamızda yararlanabileceğimiz ve hatta yönlendirici olarak kullanabileceğimiz önemli bibliyografya çalışmalarının yapılmış olmasıdır. Bunlardan ilki, Bursa’yı ziyaret eden 180 seyyahın

22 Eyice, 1975: 86

23 Gökyay, 1973: 457. Tüccarların ve misyonerlerin seyyah statüsünde değerlendirilebileceği hususundaki bir diğer açıklama için Günaydın, Kaplanoğlu, 2000: 17.

24 Bazı araştırmacılar bir gezinin gerçek ya da hayali yapılmış olmasının dahi önemli olmadığını ileri sürmüştür. Burada tek ayrım edebiyatta yolculuk temasıyla, yolculukların bir yazın türü olarak edebiyata girmesi arasındaki farktır. İldem, 2007: 1–2.

25 Eyice, 1963: 59

(30)

eserleri ve içerikleri hakkında bilgi veren Lowry’nin kitabıdır²⁶. Büyük ölçüde yararlandığımız bu eserde Bursa’yı ziyaret eden 166 yabancı seyyaha yer verilmiştir²⁷. Yerasimos’un kapsamlı çalışması sonraki yüzyıllara göre daha az sayıda seyahatnameyle karşılaşılan 16. yüzyıla kadar olan dönemdeki örnekleri tespit edebilmemizi sağlamıştır²⁸. Büyük oranda Türkçeye kazandırılmış seyahatnamelerin Bursa ile ilgili kısımlarının bir derlemesi biçiminde olan Günaydın ve Kaplanoğlu’nun ortak çalışmasında ise 8 tanesi konumuz sınırları dışında kalan 41 seyyaha yer verilmiştir²⁹. Bu üç önemli çalışmanın dışında seyyahların aktarımlarının bazen bölümler halinde, bazen de daha az kapsamlı eserler veya makaleler biçiminde ve Bursa ile bağlantılı yönleri sınırları dâhilinde ele alındıkları örneklere rastlamak da mümkündür³⁰.

Bursa’yı ziyaret eden seyyahlar hakkında özellikle Lowry tarafından geniş kapsamlı bir bibliyografya hazırlanmasının vakit kaybına neden olabilecek önemli bir aşamanın zahmetinden kurtardığı bir gerçektir. Bu nedenle Lowry’nin verdiği seyahatnamelerin tamamının tezimizde yer almamış olması bir eleştiri konusu olabilir. Ancak tezimizin bir bibliyografya veya katalog çalışması sınırları içerisinde kalmadığının da göz önüne alınması gerekir. Ayrıca çalışmamız yalnızca seyahatnamelerdeki mimari eserlerin tanımlandığı kısımların belirlenerek bu kısımların çevirilerinin yapılmasından da ibaret olmamıştır. İlgili bölümlerde daha kapsamlı biçimde açıklayacağımız üzere farklı nedenlerle, ele aldığımız seyahatnamelerin büyük bölümünün en ince ayrıntısına kadar incelenmesi gerekmiştir. Böylesi bir yaklaşım konumuzla ilişkili en ufak bir bilgiyi dahi tespit etme isteğimizin yanında ulaşmak istediğimiz farklı amaçlarla da ilişkilidir. Seyyahın gezi

26 Lowry, 2004: 127–155

27Aslında 8 Osmanlı seyyahı çıkartıldığında sayı 172 olmaktadır. Ancak Paul Lucas, Robert Walsh, Helmuth von Moltke ve Mary Walker’in farklı tarihlerde yaptıkları ziyaretler ayrı biçimlerde ele alınmıştır. Richard Taylor tarafından basılmış olması dolasıyla bir karışıklıktan ötürü John Fuller’in eserini de bu kişiye atfetmiş, bu konudaki şüphesini belirtilmiş olmasına rağmen iki ayrı eser olarak listelemiştir. Lowry, 2004: 136, 140, 143. Bu durumda sayı 166’ya inmektedir.

28 Yerasimos, 1991. Yerasimos’un eserinde verdiği seyahatnamelerin büyük bölümü Lowry’nin çalışmasında da yer almakla birlikte Bursa kent merkezini ziyaret etmedikleri için Lowry’in ele almadığı seyyahların belirlenmesi hususunda bu kaynağın büyük yararı olmuştur.

29 Günaydın, Kaplanoğlu, 2000.

30 Eserinin “Meşhur Seyyahların Gözüyle Bursa” başlıklı bölümünde Yardımcı beş seyyahı ele almıştır. Yardımcı, 2003: 37–40

(31)

tarihinin belirlenmesi, anlatımlarının kendi gözlemleri mi yoksa başka seyahatnamelerden mi alıntı olduğunun tespiti ancak bu şekilde ayrıntılı bir incelemeyle mümkündür. Ayrıca ilk bakışta konumuz dışında gibi görülse de toplumsal yaşam hakkındaki aktarımlarda bir yapıya atfedilen inanışlarla bağlantılı bilgilere ulaşmak mümkün olabilmekte, ticaret faaliyetlerinden bahsedilen bölümlerde bir hanın işleyişiyle ilgili değerli bilgiler elde edilebilmekte, pazarlar hakkındaki bahisler bu yerlerin genel yapısı konusunda ipuçları barındırabilmektedir. Doğal felaketlerden bahsedilirken bu felaketlerin yapılar üzerinde meydana getirdiği tahribatın bir şekilde ele alındığı görülmektedir. Gayrimüslimlerden bahsedilen kısımlarda bu kesimlerin dini yapıları, evleri ve okulları hakkında bilgiler verilebilmektedir.

Bu açıdan sanat tarihi alanında değerlendirilmek isteniyorsa seyahatnameler yalnızca genel hatlarına veya başlıklarına bakılarak değil en ince ayrıntısına kadar incelenmesi gereken eserlerdir ve bizim de çalışmamız bu şekilde olmuştur. Böylesi bir yaklaşımın ortaya çıkardığı zorluklar, çalışmamız öncesindeki planlamalarımızın gerisinde kalınmasını beraberinde getirmiştir.

Ayrıca tezimizde yer verdiğimiz seyyah sayısı Lowry tarafından ortaya konulmuş bu kapsamlı çalışmadakinden az değildir. Araştırmalarımız neticesinde Bursa’yı ziyaret ettiği halde Lowry’nin değinmediği bazı seyyahlara rastlanmıştır. Aynı zamanda, günümüz Bursa ili sınırları içindeki diğer yerleşimleri ziyaret eden ancak Bursa merkezine uğramadığından dolayı Lowry’nin yer vermediği seyyahlar da tezimizde ele alınmıştır.

Tezimizin daha sağlıklı ve kolay biçimde yararlanılabilecek bir kaynak olması seyahatnamelerde konumuzla ilgili bilgilerin tamamına yer verilmesiyle mümkündür. Bu yüzden değerlendirmelerimizin haricinde yapılan çevirilerin de metin içinde aktarılması düşünülmüştür. Ancak enstitü yazım kurallarına uyumlu hareket etme zorunluluğumuz çevirilerin büyük kısmının ek bölümlere aktarılmasına ve konu bütünlüğünün bazı bölümlerde bozulmasına neden olmuştur.

Seyahatnamelerin tüm disiplinlerde olduğu gibi sanat tarihi araştırmalarında da tek başlarına kullanılmaları doğru bir yöntem değildir ve elde edilen bilgilerin farklı kaynaklardan sağlanacak verilerle desteklenmesi

(32)

gerekir. Ancak bizim amacımız seyahatnamelerde yer verilen yapıları tüm yönleriyle ele almak değil, bu kaynakların yapılarla ilgili karanlıkta kalan yönlere hangi açılardan ışık tuttuklarını belirleyebilmektedir. Zaten konumuz sınırlarının genişliği diğer türlü bir çalışmayı çok zor bir hale getirmekte, ele alınan eserlerin bir dönem sınırlandırması olmaması, sayısal olarak fazlalıkları tümünün ayrıntılı biçimde incelenmesi ve değerlendirmesini imkânsızlaştırmaktadır. Bu yüzden yalnızca günümüzdeki durumlarından farklı bir özelliklerine değinildiği veya bu eserler hakkında önceki araştırmalara eklenebilecek verileri barındırdıkları durumlarda bu bilgilerin ayrıntılı olarak üzerinde durulmuştur. Zaten aksi bir durumda tezimizin mevcut bilgilerin tekrarı gibi görülmesi ihtimali doğmaktadır.

Seyahatnamelerde sık biçimde üzerinde durulduğu görülen yapıların tarihçeleri veya mimarileri hakkındaki genel tanımlamalar da bu yöndeki bir eleştiriyi destekler niteliktedir.

(33)

SEYAHATNAMELERİN SANAT TARİHİ ARAŞTIRMALARINDA KULLANILABİLİRLİĞİ

Seyyahların gezilerini gerçekleştirdikleri yerleri tüm yönleriyle tanıtmayı amaçlaması, seyahatnamelerin pek çok alanda olduğu gibi sanat tarihi araştırmaları için de yararlı kaynaklar olmasını beraberinde getirmektedir. Ancak Bursa ili örneğinde ele aldığımız çalışmamızda ilk olarak sanat tarihi açısından sahip oldukları bilgilerin niteliği ile birlikte mevcut olumsuzluk ve problemlerin ortaya konulması gerektiğini düşünüyoruz.

Seyahatnamelerin sanat tarihi araştırmalarında kullanılabilirliği hususunda genel bir değerlendirmeyi yalnızca Bursa ili örneğinde gerçekleştirmenin bazı sonuçlara ulaşmayı engelleyeceği akla gelebilir.

Bununla birlikte Osmanlı İmparatorluğu’nun en çok ziyaretçi çeken yerleşimlerinden birisi olması, aynı zamanda hem Osmanlı Dönemi hem de öncesine ait birçok yapıya ev sahipliği yapması ve seyahatnamelerde bunlara kapsamlı diyebileceğimiz oranlarda yer verilmesi dolayısıyla Bursa örnekleminde yapılan bir değerlendirmenin genele yayılabileceğini rahatlıkla söyleyebiliriz.

1.1. BURSA İLİNDEKİ MİMARİ ESERLER İÇİN BİR KAYNAK OLARAK SEYAHATNAMELER

Konu alanımız yaklaşık 600 yıllık bir süreci kapsadığı için ilk olarak sanat tarihi araştırmaları açısından seyahatnamelerde farklı yüzyıllarda ne gibi değişimlerle karşılaşıldığı sorusunun cevaplanması gerekir. Ancak elimizdeki örnekler seyahatnamelerin içeriklerinin yalnızca belli dönemlerle bağlantılı olarak değerlendirilmesinin ve bu paralelde bir çıkarım yapılmasının doğru olamayacağını ortaya koymuştur. Seyyahların ülkeleri ile Osmanlı İmparatorluğu arasındaki ilişkiler ve içinde bulunulan yılların getirilerinin

(34)

seyahatnamelerin içeriğini belirlediği doğrudur. Ancak bunun yanında, seyyahların gezi amaçları, birikimleri gibi etmenler de aynı tarihlerde meydana getirilmiş olsalar bile seyahatnamelerin farklı içeriklere bürünmesine neden olabilmektedir³¹.

Seyahatnamelerin sanat tarihi açısından sahip oldukları değerleri yüzyıllar bazında sınırlamak ve değerlendirmek çok zordur. Zira oransal olarak 19. yüzyıl ve sonrası seyahatnamelerinin sanat tarihi araştırmaları açısından daha kapsamlı bilgiler barındırdığı doğru olsa da daha önceki yüzyıllara ait örneklerde de mimari eserlerle bağlantılı bilgiler mevcuttur.

Yalnızca çok genel bir sınırlandırma ile erken dönem seyahatnameleri biçiminde tanımlayabileceğimiz 14. - 15. yüzyıl örneklerinin büyük bölümünün sanat tarihi alanında kullanılabilir bilgiler veren eserler olmadığı söylenebilir.

Hatta seyahatname olarak adlandırılmalarına rağmen bazılarının yalnızca bir gezi güzergâhı biçiminde olduğu görülür³². Pek çok bilim dalına yönelik hiçbir bilginin yer almadığı bu tür seyahatnamelere sonraki yüzyıllarda da rastlanmaktadır. Ancak bunlar oransal olarak erken dönemlere göre daha azdır. Seyahatnameleri kaleme alanlara baktığımızda da amaçları yalnızca gezmek ve yeni kültürler tanımak olan kişilere erken dönemlerden itibaren rastlanmakla birlikte³³ burada yer verdiğimiz 14. ve 15. seyahatnamelerini kaleme almış olan çoğu kişi tüccar³⁴, ajan³⁵, elçi³⁶, asker³⁷ veya esirdir³⁸. Bu

31 Yaklaşık aynı dönemlerde Osmanlı topraklarına ziyaretler yapmış olmalarına rağmen Ulu Arif Çelebi, İbn Batuta ve Bertrandon örneğinde seyahatnamelerin içeriklerindeki farklılıkların ortaya çıkma sebepleri konusundaki tespit için bkz. Kamil, 1937: 12–13.

32 Brugeois’in eserinde takip edilen yollar haricinde bir bilgi mevcut değildir. Lelewel, 1857, Yerasimos, 1991: 98. Leunclavius’un eserinin başlangıç kısmında Hieroynmus Beck von Leopolosdrof’un yalnızca izlediği güzergâh verilmiştir. Leunclavius, 1596: 3. Tüccar Basile’in hac yolculuğu, ziyaret ettiği yerler hakkında kısa bilgiler veriyor olması nedeniyle diğer örneklere göre biraz daha ayrıntılı olmakla birlikte yine de genel olarak bir güzergâh biçimindedir. Khitrowo, 1889.

33 Bu kişilerin ilk sırasında gezi yapmayı bir saygınlık gören ve hatta Bursa’da karşılaştığı seyyah Abdullah-i Mısrî’nin ziyaret ettiği yerlerle kendi ziyaret ettiği yerleri kıyaslayarak gururlanan İbn Batuta gelir. Parmaksızoğlu, 1971: 44–45, Aykut, 2005: 297.

34 Khitrowo, 1889: 243–256, Tafur, 2004, Chambers-Pullan, 2004.

35 Özellikle erken dönemlerde ve Osmanlı’nın gücünün zirvesinde olduğu yıllarda bazı seyyahların görevi Osmanlı İmparatorluğu’nun çeşitli yönleri hakkında bilgi toplamaktır. İldem, 2007: 3. Bizim konumuz dâhilinde Osmanlı’yı bu amaçla ziyaret ettiği anlaşılabilen seyyahlar arasında Bourgone dukası Philippe le Bon’un görevlendirdiği Bertrandon de la Broquiere sayılabilir. Eyice, 1975: 87, 88, 91.

36 Ruy Gonzales de Clavijo, 2007

37 Konstantinovic, 2003

(35)

kişiler doğal olarak çoğu kez iş veya zorunluluk neticesinde ziyaret ettikleri yerlerde genellikle amaçları ve kendi şartlarıyla bağlantılı durumlara odaklanan anlatımlar yapmak zorunda kalmışlardır. Bu husus da erken dönem seyahatnamelerinin içeriklerinin zengin olmamasının bir nedeni olarak gösterilebilir.

Seyahatnamelerde sanat tarihini ilgilendiren konularda yararlı veriler bulunması veya bulunduğu durumlarda bunların niteliği seyahatnamenin içeriğinin tamamında olduğu gibi seyyahın ilgisini çeken konuların yanında³⁹ birikimiyle de doğrudan bağlantılıdır. Kendi karakteri ve yetkinlikleriyle seyahatnamesinin içeriği arasındaki ilişki hakkında bilgi veren Porter’in açıklaması bu açıdan önemlidir:

“Kitaplara başvurabilir ve size “Nice Konsilini”, rahiplerin tartışmalarını, ahitleri, kuşatmaları ve savaşları anlatabilirdim; fakat tarihle yapacak hiçbir şeyim yok. Ne yazıldıysa yazılmıştır. Benim işim ne gördüğümdür ne okuduğum değil… Bursa’da kaldığım üç gün boyunca herhangi bir uzunlukta bir öykü için yeterince malzeme toplayabilecek zamanımın olabileceğini neredeyse hiç ummuyordum. Kendim uzun hikâyelerden nefret ederim ve herkesin de nefret ettiğine inanıyorum. Şimdiye kadar mümkün olduğunca özlü fakat ciddi konularda doğru bilgiler vermeye gayret ettim; seyahat ettiğim aynı yerlere giden herhangi birisi de aynısını bulacaktır. Bahsedilmeye değecek herhangi bir şeyi gözden kaçırmadım ve görünümü, yapıtları ve içinden geçtiğim memleketin eski eserleri ile birlikte insanlarının alışkanlıkları ve tutumları konusunda bir fikir verme hususunda yeterli olandan daha fazlasından bahsetmedim⁴⁰.”

Bu durumun bir diğer örneğini veren Wilkins, Türkiye’de hala keşfedilmemiş anıtların yer aldığını bilmekle birlikte bunlar hakkında zekice söylemler yapacak niteliklere sahip olmadığını henüz eserinin giriş bölümlerinde belirtmiştir. Birlikte seyahat edeceği arkadaşının camileri, mezarları, antik eserleri, yazıt ve kabartmaları görmek amacında olduğunu

38 Arnakis, 1951, Schiltberger, 1997

39 Manucci Bursa’da elli gün boyunca kalmışsa kentin özelliklerinden çok genel hatlarıyla bahsetmiş ve özel olarak herhangi bir yapıya yönelik hiçbir tanımlama yapmamıştır. Manucci, 1653: 10.

40 Porter, 1835: 230–231, 251.

(36)

söylemesine ve böylesi anıtların bolca bulunduğu yerleri ziyaret etmesine rağmen seyahatnamesinde Bursa’nın anıtlarının hiçbirine yer vermemesi, İznik’te ise yalnızca genel mimari doku ve surlar hakkında yüzeysel bilgiler aktarması kendisiyle ilgili bu yargılarının neticesi olmalıdır⁴¹.

Gezi amacı ne olursa olsun seyyahların karakter ve birikimlerinin seyahatnamelerin içeriğini belirleyen en önemli unsur olduğu her ikisi de Amerikalı birer misyoner olan ve hatta görev zamanları birbirini takip eden Ladd ve Van Lennep’in eserlerinin karşılaştırılmasıyla da anlaşılabilir. Ladd’ın yazdığı mektuplar yalnızca Hıristiyanların sorunları vb. hakkında iken, Van Lennep, bu misyonerin mektubuna yer veren “The Missionary Herald”da da belirtildiği üzere “asıl mevzusuna girmeden önce arkadaşları ve kendisi tarafından kat edilen yollarda karşılarına çıkan ilginç şeyleri de tanımlamaktadır⁴².”

Seyahatnamelerde görülen farklılaşmalar seyyahın nitelikleri ve seyahat amaçları yanında siyasi ve kültürel gelişimlerle de bağlantılıdır. Ele aldığımız seyyahların büyük bölümünün mensup olduğu Avrupa ülkelerinde yaşanan değişimler ve hâkim olan düşünce akımları; mimari, arkeoloji gibi alanlarda uzmanlaşmaların getirileri; Osmanlı’nın tarih sahnesinde oynadığı rolle birlikte Avrupa ile ilişkileri ve aynı zamanda yabancılara yönelik Osmanlı yönetimi ve halkının yaklaşımlarının tamamı seyahatnamelerin içeriklerini belirleyen etmenlerdir. Yaşanan gelişmelerin de sanat tarihi alanında kullanılabilirlik niteliklerini olumlu yönde etkilediği söylenebilir. Özellikle Avrupa’da eski kültürlere ve eserlere yönelik ilginin çok erken yüzyıllarda başlaması ise sanat tarihini ilgilendiren konular bakımından zengin kaynaklar olmalarını sağlamıştır.

Lucas, Avrupa’da bu yöndeki merakların seyahatnamelerin içeriklerini etkileyebildiği konusunda örnek olarak alınabilecek bir seyyahtır.

Pınarbaşı’nda bir tekkede karşılaştığı, Özbek asıllı ve çok bilge birisi olarak tanımladığı dervişi Paris’i ziyarete ikna etmek için Fransa’da âlimlere çok saygı duyulduğunu söylemiş ve kendisine bu durumun örneklerini sunarken

41 Jebb, 1908: 19.

42 Van Lennep, 1851: 405.

(37)

bu dönemde seyahatlerin bir ilmi uğraş gibi görüldüğünün ipucunu vermiştir.

Belirttiği üzere kralının tüm masraflarını karşılayarak kendisini bu yolculuğa çıkarma nedenleri arasında eski anıtları keşfetme isteği de yer almaktadır:

“Ona uzmanlık alanı olarak bu bilge adamlardan birisi olmamama rağmen, majestelerinin seyahatler için bana para harcatmadığını ve beni ilaçlar için kullanılabilecek bitkileri bulmak, antik çağları aydınlatabilecek eski anıtları tespit ederek sonuçta tarihi daha iyi biçimde anlayabilmek ve hatta coğrafya haritalarında görülen ülkelerin kontrollerini yaparak bilimleri geliştirmek için bilinmesi gerekenleri keşfetmek amacıyla görevlendirdiğini söyledim⁴³.”

Seyahatnamelerde eski eserlere yer verilmesi, bazı araştırmacıların seyyahları, Osmanlı İmparatorluğu’nun topraklarındaki tarihi eserleri tespit eden ve çizimler ve detaylı açıklamalar ile birlikte yayınlayarak daha sonradan yapılacak yağmalamalara yol gösteren ajanlar olarak tanımlamasına neden olmuştur⁴⁴. Hâlbuki seyyahların bu eserlere ilgi göstermesi ve seyahatnamelerinde değinmesi asıl olarak Avrupa’da bu yıllarda ortaya çıkan merak ile bağlantılıdır. Seyahatlerini 18. yüzyılın hemen başlarında gerçekleştirmiş olan Lucas’ın biraz önce yer verdiğimiz sözleri de eski eserlere yer verilmesinin yalnızca seyyahın özel ilgisi ile değil, Avrupa’daki düşünce yapısıyla da bağlantılı olduğunu kanıtlaması bakımından önemlidir. Kendilerine rehberlik eden Cerci’nin zeki bir adam olmasına rağmen eski eserlere ilgi duymamasına oldukça şaşıran Tournefort ise bu yıllarda antik dönem eserlerine olan merakın entelektüel birikime işaret ettiğinin düşünüldüğünü gösteren bir örnek olarak alınabilir⁴⁵. Bu yüzden seyahatnamelerdeki anlatımların bahsi edilen eserlere yönelik merakı daha da arttırdığı ve sonuçta bu eserlerin kaçırılmasını tetiklediği doğru olsa dahi

43 Lucas, 1714a: 80–81. Seyahatnamelerin içeriklerini gezilerin gerçekleştirme amaçlarının belirlemesi seyyahların kendi ilgi alanları yanında hamilerinin talepleri ile de ilişkili olabilmektedir.

Özellikle 16, 17 ve 18. yüzyıllarda mektup tarzı gezi anıları gezginin yolculuklarda masraflarını karşılayan krala veya soyluya hitaben yazılmakta ve bu kişilerin ilgisini çekeceği düşünülen konulara odaklanmaktadır. İldem, 2007: 6. Lucas da yaptığı bu aktarımla aynı zamanda bu durumun bir örneğini vermektedir.

44 Dostoğlu v.d., 2007: 10

45 Tournefort, 2005: 239

(38)

bu eserlere ilgi duyan seyyahların amaçlarının asıl olarak kaçakçılık olduğunu belirtmemiz doğru bir ifade olmayacaktır.

Seyahatnamelerin seyyahın amaçları ve ilgi alanıyla bağlantılı aktarımları barındırması sınırlandırma olmaksızın her yüzyılda karşımıza çıkmaktadır. Bununla birlikte yine her dönemde sanat tarihini ilgilendiren konularla ilgili bilgiler içeren örneklerin de mevcut olduğu görülmektedir.

Lubenau, Covel, Thevenot 16. ve 17. yüzyıllarda bile eski eserlere yönelik ilginin, kaleme alınan seyahatnamenin neredeyse tüm içeriğini biçimlendirebildiğinin örnekleridir. Bu özellikleri de en önemli kullanım alanlarından birisinin sanat tarihi olabileceğinin göstergesidir. Dönemler arasındaki fark, erken dönemlerde yapılar hakkında verilen bilgilerin çoğunlukla genel ifadeler ve dış görünümlerinin tanımlanması ile sınırlı kalmasıdır. Ancak sonraki yüzyıllarda gerek Avrupa düşün yaşamındaki gelişmeler, gerekse de Osmanlı’nın seyyahlara bakışındaki değişimlerle birlikte diğer hususlarda olduğu gibi bu konuda da daha ayrıntılı bilgiler verilmeye başlanmıştır.

Seyahatnamelerin içeriklerini seyyahların ilgi alanları yanında bir yerleşimin ziyaret edilme nedenleri de belirleyebilmektedir. Bu açıdan ilk Osmanlı sultanları tarafından inşa edilen camileri ve türbeleri, ayrıca oldukça ünlü ve şifalı olduğu bilinen hamamları görmenin başlıca ziyaret nedenleri arasında olduğu Bursa’nın, sanat tarihiyle bağlantılı konular bakımından oldukça şanslı olduğu söylenebilir. Ayrıca seyahatnamelerde bahsi edilen ve ilgi duyulduğu anlaşılan eserler büyük oranda Osmanlı Dönemi öncesine ait olsa da en azından Bursa merkezi örneğinde ziyaret amaçlarıyla bağlantılı biçimde Osmanlı Dönemi eserlerinin yoğun biçimde ilgi çektiği ve seyahatnamelere konu edildiği görülür. Bu yapılar erken dönemlerde daha çok kentin diğer özelliklerinin beraberinde ve sınırlı biçimde ele alınsa da Bursa’yı ziyaret eden seyyahların neredeyse tamamı camiler, türbeler, hamamlar başta olmak üzere Osmanlı Dönemi yapılarına mutlaka değinmiştir.

18. yüzyıldan itibaren belirli konuları daha ayrıntılı biçimde incelemeye başlayan seyyahlar ortaya çıkmıştır. Bu seyyahlar gördükleri her şeyi

(39)

aktarmak yerine büyük oranda belli sınırlar içerisinde kalan ve kendi uzmanlık alanlarıyla bağlantılı olan konulara değinmişlerdir. Örneğin Benjamin seyahatnamesinin giriş kısmında amacının gezdiği memleketlerdeki toplumların sorunlarıyla ilgili gözlemlerini aktarmak olduğunu belirtmiştir. Antik kalıntılar hakkında ise kendisinden önce sayısız inceleme yapıldığını, haklarında zaten tüm ayrıntılar verildiği için bunlardan tekrar bahsetmeyi uygunsuz bulduğunu, bu nedenle bu tür kalıntılarla ilgili aktaracağı bilgilerin sadece dikkatini çeken birkaç ilginç örnekten ibaret olacağını söylemiştir. Seyyahın bu açıklaması seyahatnamelerin içeriklerinin belli konulara eğilmeye başlamasının sanat tarihini ilgilendiren konular açısından olumsuz sonuçlara yol açtığını göstermektedir⁴⁶. Bununla birlikte bazı seyyahların ziyaret ettikleri yerleşimlerin özellikle arkeolojik değerleri ve mimari eserlerine yer vermeye başlaması ve bu aktarımlarını yüzeysel değil derinlemesine ele alması da bu tür gelişmelerin neticesidir.

Yüzyıllar içinde yaşanan bu tür gelişmelerle ilgili yaptığımız bu kısa tespitler haricinde değerlendirmeye almamız gereken en önemli etken seyahatnamelerin içerikleri ve özellikle de konumuzla bağlantılı bilgilerin niteliklerini şekillendiren seyyahlara yönelik tutumlardır. 17. yüzyılın sonlarında Osmanlı İmparatorluğu’nda geziler gerçekleştirmiş olan Grelot, bir Hıristiyan’ın güçlükle gireceği camilerin çizimlerini yapabilmiş olmasıyla övünmüştür ve verdiği bilgilerden bunu ancak doğulu kıyafetleri, sakalı, Türkçe konuşuyor olması, bazı durumlarda da kurnazlıklar ve verdiği hediyeler sayesinde başarabildiğini itiraf etmiştir. Yine de birçok kişinin bu cesareti gösteremeyerek yalnızca yapıları seyredip döndüklerini, çizimlerini yapamadıklarını ve içlerine giremediklerini belirtmiştir⁴⁷. Bu durumun yalnızca Grelot’un karşılaştığı bir sorun olmadığı da eserinin önsözüne kendi görüşlerini ekleyen diğer seyyahların aktarımları ile kanıtlanmaktadır. Bu seyyahlardan biri olan Bernier yaklaşmanın dahi çok güç olduğunu söylediği yapıların Grelot tarafından gerçekleştirilen çizimlerini hayranlıkla birlikte

46 Benjamin, 1867: v-vi

47 Grelot, 1998: 131