10. SINIF COĞRAFYA. EDİTÖR Turgut MEŞE. YAZAR Komisyon

(1)

(2)

2

10. SINIF COĞRAFYA

EDİTÖR Turgut MEŞE

YAZAR Komisyon

Bütün hakları Editör Yayınevine aittir.

Yayıncının izni olmaksızın kitabın tümünün veya bir kısmının elektronik, mekânik yolla ya da fotokopi yoluyla basımı,

çoğaltılması ve dağıtımı yapılamaz.

ISBN / TARİH 978-605-280-264-9 / 12-06-20

SERTİFİKA NO 16199 KAPAK TASARIMI Editör Yayınevi Dizgi Ekibi

SAYFA TASARIMI Editör Yayınevi Tasarım Ekibi

BASKI VE CİLT Melih Ambalaj

ANKARA

İLETİŞİM

İvedik Organize Sanayi Matbaacılar Sitesi 1518 Sok. Mat-Sit İş Merkezi No:2/20

Yenimahalle / ANKARA Tel: 0 312 384 20 33 - 0 505 925 57 81

Fax: 0312 342 23 58 www.editoryayinevi.com

Kitap hakkında görüş ve önerileriniz için WhatsApp hattımız: 05422620337

(3)

3

1. ÜNITE: DOĞAL SISTEMLER

DÜNYA’NIN TEKTONİK OLUŞUMU VE DEĞİŞİMİ ��5 JEOLOJİK ZAMANLAR ��7 İÇ KUVVETLER ��8 KAYAÇLAR VE YER ŞEKİLLERİ ��11 TÜRKİYE’DE İÇ KUVVETLER �� 17 DIŞ KUVVETLER �� 19 TÜRKİYE’DE DIŞ KUVVETLER �� 28 TÜRKİYE YER ŞEKİLLERİNİN GENEL ÖZELLİKLERİ �� 33 YERYÜZÜNDEKİ SULAR �� 35 TÜRKİYE’DEKİ SULAR VE BU SULARIN KULLANIMI �� 40 YERYÜZÜNDEKİ TOPRAK ÖRTÜSÜ �� 44 TÜRKİYE’DE TOPRAK ÖRTÜSÜ ��47 TÜRKİYE’DE TOPRAK KULLANIMI �� 49 YERYÜZÜNDEKİ BİTKİ TÜRLERİNİN SINIFLANDIRILMASI �� 51 BİTKİLERİN YETİŞME KOŞULLARI �� 53 TÜRKİYE’DE BİTKİ ÖRTÜSÜ �� 54 TEST - 1 �� 65 TEST - 2 ��67 TEST - 3 �� 70 TEST - 4 ��76 TEST - 5 �� 81

2. ÜNITE: BEŞERI SISTEMLER

NÜFUSUN ÖNEMİ VE ÖZELLİKLERİ �� 87 DÜNYA NÜFUSUNUN TARİHSEL SÜREÇTEKİ DEĞİŞİMİ �� 88 YERYÜZÜNDE NÜFUS DAĞILIŞI �� 89

İÇİNDEKİLER

(4)

4

NÜFUS PİRAMİTLERİ �� 90 TÜRKİYE NÜFUSUNUN TARİHSEL GELİŞİMİ �� 92 TÜRKİYE’DE NÜFUS DAĞILIŞI �� 92 TÜRKİYE NÜFUSUNUN ÖZELLİKLERİ �� 93 DÜNYADAKİ GÖÇLER �� 94 TÜRKİYE’DE GÖÇLER �� 97 GÖÇÜN MEKÂNSAL ETKİLERİ �� 98 EKONOMİK FAALİYET TÜRLERİ �� 99 ULAŞIM VE İLETİŞİMİN EKONOMİK ETKİNLİKLERE ETKİSİ �� 100 EKONOMİK FAALİYETLER VE GELİŞMİŞLİK DÜZEYİ �� 100 TEST 1 �� 53 TEST - 1 �� 105 TEST - 2 �� 109 TEST - 3 �� 114 TEST - 4 �� 118

3. ÜNITE: BÖLGELER VE ÜLKELER

DÜNYADA ULAŞIM ��122 TEST - 1 ��130

4. ÜNITE: ÇEVRE VE TOPLUM

DOĞAL AFETLER VE DOĞAL AFETLERİN DAĞILIŞI ��135 TÜRKİYE’DE DOĞAL AFETLER ��142 AFETLERDEN KORUNMA ��145 TEST 1 �� 150

CEVAP ANAHTARI ��156

(5)

DOĞAL SİSTEMLER 1. ÜNİTE

DÜNYA’NIN TEKTONİK OLUŞUMU VE DEĞİŞİMİ DÜNYA’NIN YAPISI

ˇ

Dünya bilim adamları evrenin oluşumuyla ilgili olarak birçok teori ortaya atmışlardır.

ˇ

Bu teoriler arasında en çok tutulanı Big Bang (Büyük Patlama) teorisidir.

ˇ

Big Bang teorisine göre evren, yaklaşık olarak 13,7 milyar yıl önce bir patlamayla oluş- tu. Patlamanın devamında evren genişledi.

ˇ

Edwin Hubble adlı bilim adamı, galaksilerin birbirinden ayrıldığını keşfetti.

ˇ

Büyük Patlama (Big Bang) teorisine katkı sunan bilim adamlarından bir diğeri de Step- hen Hawking’tir.

ˇ

Evrenin oluşumundan yaklaşık 10 milyar yıl sonra oksijen, gaz ve toz bulutlarının dön- mesiyle Güneş Sistemi oluştu.

ˇ

Yoğun gazlar, Güneş Sistemi’ni diğer gazlar da belirli bölgelerde toplanarak gezegen ve uyduları meydana getirdiler. Dünya da bu şekilde oluştu.

ˇ

Dünya kendi ekseni etrafında dönünce dışardan içeriye doğru soğumaya başladı.

ˇ

Bu dönme sonucunda sıcaklık ve yoğunlukları farklı olan yer kabuğu (litosfer), manto ve çekirdek katmanları oluştu.

YER KABUĞU (LITOSFER-TAŞ KÜRE)

ˇ

Yerin üst katmanıdır. Kayaçlardan oluş- maktadır, bundan dolayı litosfer veya taş küre adı da verilir. Yoğunluğu diğer katmanlara göre azdır.

ˇ

Yer kabuğunun kalınlığı okyanus ta- banlarında az, karalarda fazladır.

ˇ

Yer kabuğu Dünya’nın yaklaşık yüzde birini oluşturur.

ˇ

Sial (silisyum ve alüminyum - granitik kabuk) ve sima (silisyum ve magnezyum - bazaltik kabuk) olmak üzere ikiye ayrılır.

ˇ

Sial karaların altında kalın, okyanusların altında incedir. Sima ise karaların altında ince, okyanusların altında kalındır.

MANTO (PIROSFER - ATEŞ KÜRE)

ˇ

Alt ve üst manto diye ikiye ayrılır. İç kuvvetlerin kaynağıdır. Akışkan ve kızgın hâldedir.

Dünya’nın yaklaşık üçte ikisini oluşturur.

ÇEKIRDEK (NIFE - AĞIR KÜRE)

ˇ

Dış ve iç çekirdek olmak üzere 2’ye ayrılır. Yapısında daha çok demir ve nikel bulundu- ğu için nife veya ağır küre adını da almıştır. Dış çekirdeğin sıvı, iç çekirdeğin ise aşırı basınçtan dolayı katı halde olduğu tahmin edilmektedir.

Yer kabuğundan derinlere indikçe sıcaklık, yoğunluk ve basınç artar. Derinliklere indikçe her 33 metrede sıcaklıklar 1°C artar.

NOT:

Manto

Yer kabuğu Yer kabuğu

Yer kabuğu

(6)

6

DÜNYA’NIN TEKTONIK YAPISI

ˇ

Yer kabuğunu oluşturan parçaların herbi- rine levha denir. Mantodaki konveksiyonel akıntılar, yer kabuğunda kırılma, kıvrılma, yükselme ve çökme gibi olaylara neden olmaktadır. Bu olayların tamamına tektonik hareketler denir.

ˇ

Mantonun alt kısımlarında sıcaklık 5000^oC civarındadır.

ˇ

Yüksek sıcaklıktan dolayı erimiş hâldeki maddeler hafifleyerek yükselmekte, üst kısımlarda ise soğuyarak aşağılara doğru inmektedir. Buna göre mantoda dönme dolapların hareketine benzer hareketler görülmektedir. Mantodaki bu hareketlere konveksiyonel akımlar denir.

ˇ

Yer kabuğu hareketleri ile ilgili birçok teori bulunmaktadır. Bu teorilerden biri kıtala- rın kayma teorisidir. Bu teoriyi savunan Alfred Wegener’e göre kıtalar Paleozoik (I. zaman)’in ikinci yarısından Pangea adı verilen tek parça halindeydi. Sonradan birbirinden uzaklaşıp kuzeyde Laurasia ve güneyde Gondwanaland adlı iki kıta oluşmuştur. Bu kıtalar arasındaki deniz ise Tethys (Tetis) Denizi olarak adlandırılmış- tır. Levhalar hareket etmeye devam edince kara kütleleri parçalara ayrılmıştır. Bu ay- rılan kara parçaları kıtaları oluşturmuştur.

Kıtalar arasına su dolarak okyanus ve de- nizler ortaya çıkmıştır.

ˇ

Yer kabuğu hareketleri ile ilgili en çok be- nimsenen görüş levha tektoniği teorisidir.

Levha hareketleri; yaklaşma, uzaklaşma ve yan yana (yanal) yer değiştirme şeklin- dedir.

ˇ

Tektonik hareketler daha çok kıta kenar- larında görülmektedir. (İnce ve zayıf ya- pıda olmalarından dolayı)

ˇ

Kıtaların kıyı şekilleri, tabakaların uza- nışı, yaşları, fosiller ile buzul tabakaları ayrı olan kıtalar arasındaki benzerliklerin olduğunu ortaya çıkarmıştır.

ˇ

Ülkemizi Avrasya, Afrika ve Arabistan levhaları etkilemektedir. Kokos Levhası Orta Amerika’da, Nazka Levhası Güney Amerika’dadır.

NOT:

Okyanus Okyanus

Magma boşluktan yüzeye çıkar, okyanus sırtları oluşur. Ör: Japonya, Filipinler, Hawai Adaları ve Atlas Okyanusu içinde oluşmuş sırtlar örnektir.

Kıta Kıta

Deprem ya da sıradağ oluşabilir.

Ör: Afrika, Arabistan ve Hindistan lev- haları Avrasya ile çarpışmış Alp - Hi- malaya Dağları oluşmuştur.

Kıta Okyanus

Hendek ya da volkanik dağ oluşabilir.

(Okyanusun yoğunluğu fazla olduğu için kıtasal kabuğun altına dolar.) Ör:

Güney Amerika levhasının altında kalan Nazka Levhası, And Dağları’nı oluşturmuştur.

(7)

7 TÜRKIYE’NIN JEOLOJIK GEÇMIŞI Alp kıvrım kuşağında yer alan Türkiye’de farklı jeolojik devirlerde oluşmuş araziler bulunmaktadır.

Paleozoik (I. Jeolojik Zaman) : Masif adı verilen sert kütleler yer almaktadır.

Trakya’da Yıldız Dağları, Ege’de Saru- han - Menteşe, İç Anadolu’da Kırşehir, Doğu Anadolu’da Bitlis, Karadeniz’de Zonguldak - Bartın (taş kömürü), Daday - Devrekani, Güneydoğu’da Mardin (De- rik) I. jeolojik zamanda oluşmuştur.

Mezozoik (II. Jeolojik Zaman) : Tetis Denizi tabanında tortullanma (birikme) oluşmuştur. Bu tortullar daha sonra kıv- rılarak şimdiki dağ kuşaklarımızı oluştu- racaktır.

Senozoik (III. Jeolojik Zaman) : Tetis Denizi’ndeki birikmeler yükselerek Ku- zey Anadolu ve Toros dağ kuşaklarını meydana getirmiştir. Tuz, Linyit, petrol ve bor yataklarımız bu dönemden kalmıştır.

MZamanın sonlarına doğru Ana- dolu Yarımadası kuzeyden ve güneyden sıkışarak yükselme- ye uğramış, derin ve uzun faylar oluşmuştur. İç Anadolu ve Doğu Anadolu’daki volkanik dağlar bu dönemde oluşmaya başlamıştır.

Peneplen (yükseltisi az, düz araziler) alanlar artmıştır.

MSenozoik’in Kuaterner Dönemi’n- de Egeid karası çökmüş ve Ege Denizi oluşmuştur.

MDoğu Anadolu ve Batı Anadolu’da bazı alanlarda buzullaşmalar meydana gelmiştir. Akdeniz’in suları bu alana dolarak Karadeniz oluş- muştur. İstanbul ve Çanakkale bo- ğazları oluşmuştur. Türkiye arazisi bugünkü görünümünü almıştır.

JEOLOJİK ZAMANLAR

ˇ

Dünya, ilk oluşumundan günümüze kadar birçok aşamadan geçmiştir. Fosiller, kayaçların özellikleri, tabakaların yapısı ve uzanış şekilleri Dünya’nın geçmişi hakkında bilgi vermektedir.

ˇ

Yer kabuğunun oluşması ve canlıların ortaya çıkmasından günümüze kadar geçen zaman Prekambrien, Paleozoik, Mezozoik ve Senozoik olmak üzere birbirinden farklı dönemlere ayrılmıştır.Bu dönemlere Jeolojik zamanlar denir.

Prekambrien (İlkel Zaman): En eski kara ve deniz çanakları bu dönemde oluşmuştur. İlk tek hücreli canlılar (bak- teriler, algler-su yosunu) ortaya çıkmış- tır. İlk çok hücreli canlılar ve atmosfer oluşmuştur. Kıta ve okyanus çekirdekleri oluşmuştur.

Paleozoik (I. Zaman): Kaledoniyen (Norveç - İsveç çevresi) - Hersinyen (Ural, Appalaş, Ren dağları) orojenezleri oluştu. İlk ağaçlar ve sık ormanlar oluştu.

İlk kara bitkileri, ilk balıklar ve ilk deniz kabukluları ortaya çıktı. Sıcak ve nemli iklim sonucunda taş kömürü yatakları oluştu. Pangea adı verilen karalar tek parça halindeydi.

Mezozoik (II. Zaman): Dinozorlar orta- ya çıktı. Pangea ikiye ayrıldı. İlk kuşlar, memeliler ve çiçekli bitkiler ortaya çıktı.

Senozoik-Kuaterner-Tersiyer (III. Za- man): İlk insanlar ortaya çıktı. Atlas ve Hint okyanusları belirginleşti. Dinazorlar ortadan kalktı. Alp-Himalaya kıvrım dağ- ları ortaya çıktı. Ege Denizi, İstanbul ve Çanakkale boğazları oluştu. Buzul çağ- larından sonra iklim günümüzdeki koşul- larına ulaştı. Linyit, petrol ve tuz yatakları oluştu. Büyük memeli hayvanlar ortaya çıktı.

Jeolojik devirler hakkında bilgi edinmek için genellikle fosillere ve tortul tabaka- lara bakılır.

NOT:

(8)

8

TÜRKIYE’DE TEKTONIK OLAYLAR

ˇ

Türkiye depremlerin sıklıkla görüldüğü arazilerden biridir. Türkiye’deki birinci derece deprem alanları faylara paralel olarak üç kuşak halinde uzanmaktadır.

Kuzey Anadolu fay kuşağı : Türkiyede’ki en uzun fay hattıdır. Bu hat Saros Körfezi’n- den başlar; Marmara Denizi, Adapazarı, Düzce, Bolu, Çankırı, Erzincan ve Erzurum üzerinden doğuya uzanır. Yıkıcı depremlerin çoğu bu kuşakta gerçekleşir.

Doğu Anadolu fay kuşağı : Afrika kıtasının doğusundan başlayarak Arabistan Yarı- madası’nın batısındaki fay hattını izleyip Hatay-Kahramanmaraş oluğu üzerinden Doğu Anadolu’ya uzanan fay kuşağıdır. Bu fay kuşağı Malatya ve Elazığ’dan geçerek Kuzey Anadolu fay kuşağı ile kesişmektedir.

Batı Anadolu fay kuşağı : Ege’nin kıyı kesimi ile Göller Yöresi’ni kapsamaktadır. Böl- gedeki fay kuşakları doğu-batı doğrultusunda uzanan graben alanlarının sınırlarını takip etmektedir.

ˇ

Ülkemizdeki fay hatları 1. derecede deprem alanları olmasının yanı sıra ülkemizdeki başlıca sıcak su kaynaklarının bulunduğu yerlerdir.

İÇ KUVVETLER

ˇ

Kaynağını yerin iç kısımlarından alan kuvvetlere iç kuvvetler denir.

ˇ

Orojenez, epirojenez, depremler ve volkanizma olayları iç kuvvetler içerisinde değer- lendirilir. Kaynağını mantodan alırlar.

OROJENEZ (DAĞ OLUŞUMU)

Graben

Hors t

Antiklinal Senklinal

ˇ

Dış kuvvetlerin aşındırdığı malzemeler deniz ve okyanus tabanlarında birikir. Biriken tortul tabakalar levhalar sıkıştığında ya kıvrılır ya da kırılır.

ˇ

Biriken malzeme esnekse kıvrılır, sert ise kırılır. Bu olaya orojenez denir.

ˇ

Kıvrılan kısımların yüksekte kalan bölümlerine antiklinal, çanaklaşan bölümlerine ise senklinal denir. Geniş alanlar kaplayan tortullanma alanlarına jeosenklinal denir.

Jeoantiklinal

Hafifleme Yükselme

Jeosenklinal

Alçalma

Tortul Tabakalar Ağırlaşma

(9)

9

ˇ

Yeryüzünde ilk kıvrım dağları Prekambriyen’de meydana gelen Huron kıvrımlarıdır. Ka- ledoniyen dağlarına Norveç ve İskoçya’da rastlanır.

ˇ

Senozoikte meydana gelen Alp - Himalaya kıvrımı buna örnektir. Paleozoik’in sonlarına doğru gerçekleşen kıvrım hareketine Hersinyenkıvrımları denir. Rusya’daki Urallar ile ABD ve Kanada’daki Appalaşlar örnek olarak verilebilir.

ˇ

Kırılan kısımların yüksekte kalan bölümlerine horst, çukurda kalan yerlerine de graben denir. Kıyı Ege’deki dağlar (Kaz, Madra, Yunt, Boz, Aydın ve Menteşe dağları) horsta;

dağlar arasındaki ovalar (Bakırçay, Gediz, Büyük ve Küçük Menderes) ise grabene ör- nektir.

ˇ

Kırık dağların olduğu yerlerde deprem, kaplıca ve ılıcalara rastlanır.

EPIROJENEZ (KITA OLUŞUMU)

ˇ

Kara kütlelerinin bir bütün olarak yükselmesi ya da alçalması olayına epirojenez denir.

Alçalma Yükselme

MDış kuvvetler biriktirme yaparsa, MBuzullar artarsa,

MVolkanik dağ oluşurken (tüf) gerçek- leşir.

MDış kuvvetler aşındırırsa,

MBuzullar erirse yükselme gerçekle- şir.

ˇ

Kara yükselince deniz seviyesi geriler. Deniz altındaki bazı yerler kara haline gelir. Kıyı taraçaları oluşabilir. Karaların yükselmesine bağlı olarak deniz seviyesi geriler. Bu olaya regresyon denir. Denizlerin karaya doğru ilerlemesine transgresyon denir.

Yükselme Deniz gerilemesi Alçalma

(Regresyon)

Deniz ilerlemesi (Transgresyon)

Yer kabuğunu oluşturan levhalar manto üzerinde belirli bir dengede durmaktadır. Buna izostatik denge denir.

NOT:

VOLKANIZMA

ˇ

Magmanın yeryüzüne çıkması ya da yeryüzüne kadar sokulması ola- yına volkanizma denir.

ˇ

Volkanik patlama belirli bir noktada gerçekleşirse merkezi, bir hat boyunca olursa çizgisel, belirli bir alan boyunca oluşursa alansal püskür- me adını alır.

ˇ

çok olduğu bölgelerdir. Volkanik olaylar sırasında dışarıya çıkan malzeme sıvıysa lav, katı ise tüf adını alır. Huni biçimindeki çukur- luklara krater denir.

Volkan Bulutu

Krater Volkan Taşı

Volkan Bacası LavAkıntısı

Kül Yağmuru

Volkan Konisi

Tüf Birikintileri

(10)

10

ˇ

Volkanik dağlar tek tektir.

ˇ

Afrika’da Klimanjaro, Japonya’da Fujiya- ma, Endonezya’daki Sumatra, İtalya’da Etna ve Türkiye’de Ağrı dağları volkan konilerinin örnekleridir.

ˇ

Büyük Okyanus çevresinde volkanlar yoğundur. (Ateş Çemberi)

ˇ

Yeni bir patlama ya da çökme sonucu kraterin genişlemesiyle oluşan çanağa kaldera, çakıl büyüklüğünde olan katı maddelere lapilli, daha büyüklere ise volkan bombası denir. Gaz patlamasıy- la oluşan çukurluklara maar, volkanik patlamayla çıkan materyalin üst üste birikmesiyle oluşan kabartılara da volkan konisi denir.

ˇ

Dışarıya çıkan malzeme katı ise (asidik) tabakalı volkanlar, akışkan özellikte ise (bazik) kalkan volkanları oluşur. Derinlik volkanizmasıyla sill, batolit, lakolit ve dayk gibi kayaç- lar oluşur.

Batolit: Magmanın yer kabuğunun de- rinlerinde yavaş yavaş katılaşmasıyla oluşur. Üst kısmı kubbe biçimindedir. Alt kısmı geniştir.

Sill: Tabakalar arasına sızan magmanın, tabakaya paralel şekilde yayılarak soğu- ması sonucu oluşur.

Dayk: Magmanın çatlaklar boyunca yü- zeye doğru dikey bir şekilde sokulması ve yerin derinliklerinde soğumasıyla meydana gelir.

DEPREMLER (SEIZMA)

Ters Fay Yanal Atımlı Fay

Normal Fay

ˇ

Deprem, yer kabuğundaki doğal sarsıntılardır. Depremler; çöküntü (karstik arazilerde, maden ocaklarında çökmeler), volkanik (volkanizmanın aktif olduğu yerlerde) ve tektonik (fay hatları - kırılma) olmak üzere 3’e ayrılır. Kırık hatlarına fay denir.

ˇ

Faylar normal, ters ve yanal atımlı olarak sınıflandırılır.

Fay

Dalga Dalga

İç merkez (Hiposantr)

Dış merkez (Episantr) Eş deprem eğrileri (İzoseist)

Dalga cephesi

(11)

11

ˇ

Depremlerin meydana geldiği yere iç merkez (hiposantr) denir.

ˇ

En çok zarar verdiği yere dış merkez (episantr) denir.

ˇ

Deprem dalgalarına izoseist denir.

ˇ

İç merkez ile dış merkez arasındaki mesafeye odak derinliği denir.

ˇ

Depremin şiddeti; büyüklüğüne, süresine, arazinin yapısına ve odak derinliğine bağlıdır.

ˇ

Depremden korunmak için gevşek yapılı olan alüvyal topraklardan kaçınılmalı; sert (granit) ve sağlam arazilere yerleşim birimleri kurulmalıdır.

ˇ

Deprem dalgaları P (primer), S (sekonder), R (rayleigh) ve L (love) harfleriyle adlandı- rılır.

ˇ

P dalgaları boyuna dalgalar olarak adlandırılır.

ˇ

Sismografa ilk ulaşan dalgadır ve hızlıdır. Yıkıcı etkisi düşüktür.

ˇ

S dalgalarına enine dalgalar denir.

ˇ

R dalgaları düşey ve yatay yönde karışık salınımlar oluşturur.

ˇ

L dalgaları yeryüzüne en son ulaşır.

ˇ

Yeryüzünde sarsıntılar oluşturur ve yıkımlar meydana getirir.

ˇ

Dünya’daki deprem alanları; Alp - Himalaya kıvrım kuşağı, Büyük Okyanus çevresi (Ateş Çemberi), Atlas Okyanusu’nun orta kesimleri, Akdeniz ve Hint Okyanusu çevre- sidir. Deprem riskinin az olduğu yerler; Kanada’nın doğusu, Doğu Avrupa, İskandinav Yarımadası, Sibirya, Grönland ve Avustralya’dır.

KAYAÇLAR VE YER ŞEKİLLERİ

ˇ

Yer kabuğunun büyük bir bölümü magmanın soğuması sonucu meydana gelmiştir.

ˇ

Bu soğuma ile farklı minerallerden meydana gelmiş kayaçlar oluşmuştur.

ˇ

Kayaçlar bir veya birden fazla minerallerin doğal olarak bir araya gelmesiyle oluşan sert maddelerdir.

ˇ

Kayaçlar canlı yaşamının temelini oluşturmaktadır.

ˇ

Kullandığımız toprak, maden, enerji kaynakları, yapı malzemeleri kayaçlar sayesinde sahip olduğumuz önemli kaynaklardan bazılarıdır.

ˇ

Çevremizdeki kayaçların asıl kökeni magmadır.

(12)

12

ˇ

Yer altındaki akışkan malzemelerin (lav) yeryüzüne çıkıp soğumasıyla kayaçlar meydana gelmiştir.

ˇ

Zamanla dış kuvvetlerin etkisiyle farklı özelliklere sahip kayaçlar da meydana gelmiştir.

ˇ

Kayaçlar, oluşumları ve sahip olduğu özellikleri itibariyle püskürük kayaçlar, tortul ka- yaçlar ve başkalaşım kayaçları olmak üzere üç ana gruba ayrılır:

OLUŞUMLARINA GÖRE KAYAÇ TÜRLERI

KAYAÇLAR

1. Püskürük Kayaçlar (Magmatik)

2. Tortul Kayaçlar (Sedimenter)

3. Başkalaşım Kayaçlar (Metamorfik) A. Iç Püskürük Kayaçlar

ˇ

^Granit

ˇ

^Diyorit

ˇ

^Siyenit

ˇ

^Gabro

A. Fiziksel Tortul Kayaçlar

ˇ

a� Çakıl taşı (Konglomera)

ˇ

c� Kil taşı

ˇ

b� Kum taşı (Kuvars)

ˇ

^{d� Breş}

ˇ

^Mermer

ˇ

^Elmas

ˇ

^Mikaşist

ˇ

^Gnays

ˇ

^Kuvarşist

B. Dış Püskürük Kayaçlar

ˇ

^Andezit

ˇ

^Bazalt

ˇ

^Obsidiyen

ˇ

Volkanik tüf

B. Kimyasal Tortul Kayaçlar

ˇ

Kalker (Kireç taşı)

ˇ

Jips (Alçı taşı)

ˇ

^{Kaya tuzu}

ˇ

^Dolomit

C. Organik Tortuk Kayaçlar

ˇ

^Kömür

ˇ

^Linyit

ˇ

^Turba

ˇ

^Tebeşir

ˇ

Mercan kalkeri

PÜSKÜRÜK (MAGMATIK) KAYAÇLAR

ˇ

Magmanın yer kabuğunun içerisinde ya da yeryüzüne çıkıp katılaşmasıyla bu kayaçlar oluşur.

ˇ

Yer kabuğunun %65’ini oluşturur.

ˇ

Oluştukları yere göre püskürük kayaçlar; iç püskürük ve dış püskürük kayaçlar olmak üzere ikiye ayrılır:

(13)

13

IÇ PÜSKÜRÜK KAYAÇLAR

ˇ

Lavların yer kabuğu içerisinde soğuması sonucunda oluşmuş kayaçlardır. Lavların yavaş soğumasından dolayı bu kayaçlar iri tanelidirler. Üzerlerindeki tabakaların zamanla aşınması sonucu yeryüzüne çıkarlar. Bu kayaçların yaygın olanları granit, siyenit, diyorit ve gabrodur.

ˇ

İç püskürük kayaçlar, üzerlerindeki katmanlar aşınınca ortaya çıkar.

ˇ

Sertlik dereceleri yüksektir. Bundan dolayı çevresindeki materyaller aşınınca kayaç- lar kabartı olarak ortaya çıkar.

Granit : İç püskürük bir taştır. Kuvars, mika ve feldspat mineralleri içerir. Taneli olması nedeniyle mineralleri kolayca görülür.

Siyenit : Yeşilimsi, pembemsi renkli iç püskürük bir taştır. Adını Mısır’daki Syene (Asu- van) kentinden almıştır. Siyenit dağılınca kil oluşur.

Diyorit : Birbirinden kolayca ayrılabilen açık ve koyu renkli minerallerden oluşan iç püskürük bir taştır. İri taneli olanları, ince tanelilere göre daha kolay dağılır.

Gabro: Demir ve magnezyum bakımından zengindir. Genelde parlatılabilen gri renkli benekli siyah bir taştır.

Granit taşlarının oluşturduğu bloklarla meydana gelmiş topoğrafyaya tor topoğrafyası denir. En güzel örneğini Aydın - Çine’de görebiliriz.

NOT:

DIŞ PÜSKÜRÜK KAYAÇLAR

ˇ

Lavların yeryüzünde soğuması sonucu oluşmuş kayaçlardır. Yeryüzüne çıkan lavlar atmosfere temas ettiğinde soğuma hızlı bir şekilde gerçekleşir. Genellikle koyu renkli ve ince tanelidirler. Bu kayaçların en yaygın olanları andezit, bazalt, obsidyen (volkan camı) ve tüftür.

Bazalt : Koyu gri ve siyah renklerde olan dış püskürük bir taştır. Mineralleri ince taneli olduğu için ancak mikroskopla görülebilir. Bazalt demir içerir. Bu nedenle ağır bir taştır.

Andezit : Eflatun, mor, pembemsi renkli dış püskürük bir taştır. Ankara taşı da denir.

Dağıldığında killi topraklar oluşur.

Obsidyen (Volkan Camı) : Siyah, kahverengi, yeşil renkli ve parlak dış püskürük bir taştır. Magmanın yeryüzüne çıktığında aniden soğuması ile oluşur. Bu nedenle camsı görünüme sahiptir.

Volkanik Tüf : Volkanlardan çıkan kül ve irili ufaklı parçaların üst üste yığılarak yapış- ması ile oluşan taşlara denir.

Ülkemizdeki Nevşehir-Ürgüp-Göreme’deki peribacalarının oluşumunda volkanik tüfler etkili olmuştur.

NOT:

TORTUL KAYAÇLAR

ˇ

Püskürük kayaçlar dış kuvvetlerin de (akarsu, rüzgâr, buzul gibi) etkisiyle aşınıp, taşınıp çukur alanlarda birikmesiyle oluşmuş kayaçlardır. Tabakalı bir yapıya sahiptirler. İçeri- sinde fosil bulundurabilen tek kayaç grubu tortul kayaçlardır. Tortul kayaçlar oluşumla- rına göre üçe ayrılır:

(14)

14

FIZIKSEL TORTUL KAYAÇLAR

ˇ

Yeryüzündeki kırıntılı malzemelerin dış kuvvetlerin etkisi ile çukur alanlarda birikme- si sonucu oluşmuşlardır. Başlıcaları şunlardır:

MÇakıl tanelerinin bir araya gelmesiyle çakıl taşı, MKum tanelerinin bir araya gelmesiyle kum taşı, MKil tanelerinin bir araya gelmesiyle kil taşı, MÇakıl taşlarının köşeli olan hali ile breş,

MÇakıl taşlarının hem köşeli hem de yuvarlak olan hali ile konglomera oluşmuştur.

KIMYASAL TORTUL KAYAÇLAR

ˇ

Yer altı ve yer üstü sularının içerisinde bulunan minarelerin üst üste birikmesiyle meydana gelmiş kayaçlardır. Başlıcaları; kalker (kireç taşı), jips (alçı taşı), kaya tuzu, çakmak taşıdır. Suda kolay çözünebilen kayaçlardır. Kimyasal tortul kayaçlar üzerin- de meydana gelen şekillere karstik şekiller denir. Ülkemizdeki Denizli-Pamukkale’de yer alan travertenler bu şekilde oluşmuştur. Lapya, dolin, uvala, polye, obruk ve yer altı mağarası çözünmeyle oluşur.

Jips (Alçı taşı) : Beyaz renkli ve tırnakla çizilebilen kimyasal tortul bir taştır. Alçı taşı olarak da isimlendirilir.

Traverten : Kalsiyum biokarbonatlı yer altı sularının mağara boşluklarında veya yeryü- züne çıktıkları yerlerde içlerindeki kalsiyum karbonatın çökelmesi sonucu oluşan kimyasal tortul bir taştır.

Kalker (Kireç taşı) : Deniz ve okyanus havzalarında, erimiş halde bulunan kirecin çö- kelmesi ve taşlaşması sonucu oluşan taştır.

Çakmaktaşı (Silex) : Denizlerde eriyik halde bulunan silisyum dioksitin (SİO2) çökel- mesi ile oluşan taştır. Kahverengi, gri, beyaz ve siyah renkleri bulunur. Çok sert olması ve düzgün yüzeyler halinde kırılması nedeniyle ilkel insanlar tarafından alet yapımında kullanılmıştır.

ORGANIK TORTUL KAYAÇLAR

ˇ

Canlı kalıntılarının taşlaşmasıyla meydana gelmiş kayaçlardır. Başlıcaları: Taş kö- mürü, linyit, turba, mercan kayaları ve tebeşirdir.

Mercan Kalkeri : Mercan iskeletlerinden oluşan organik bir taştır. Temiz, sıcak ve de- rinliğin az olduğu denizlerde bulunur. Ada kenarlarında topluluk oluşturanlara atol denir.

Kıyı yakınlarında olanlar ise mercan resifleridir.

Tebeşir : Deniz canlılarının fosilleridir. Saf, yumuşak ve kolay dağılabilen bir kalkerdir.

Gözenekli olduğu için suyu kolay geçirir.

Kömür : Bitkiler öldükten sonra bakterilerin etkisiyle değişime uğrar. Eğer su altında kalarak değişime uğrarsa, C (karbon) miktarı artarak kömürleşme başlar. C miktarı % 60 ise turba, C miktarı % 70 ise linyit, C miktarı % 80 – 90 ise taş kömürü, C miktarı % 94 ise antrasit adını alır.

(15)

15 BAŞKALAŞIM KAYAÇLAR

Granit

Gnays

Kalker

Mermer

Kömür

Elmas Yüksek

Sıcaklık Basınçve

Yüksek Sıcaklık Basınçve

ˇ

Püskürük ve tortul kayaçların yüksek sıcaklık ve basıncın etkisiyle mineral yapılarındaki değişme sonucu oluşan kayaçlardır.

ˇ

Başlıca başkalaşıma uğrayan kayaçlar:

MKalker → Mermer MKömür → Elmas

MGranit → Gnays MKum Taşı → Kuvarsit

MKil Taşı → Mikaşist

KAYAÇ DÖNGÜSÜ

Yüksek sıcaklık ve basınç

Erime

Erime Ayrışma

Yüksek sıcaklık ve basınç

Ayrışma Başkalaşım

kayaçlar

Tortul kayaçlar Püskürük

kayaçlar

ˇ

Kayaçlar sürekli olarak birbirleri ile dönüşüm halindedir. Bu olaya kayaç döngüsü denir.

ˇ

Taşlar, yerin derinliklerine inip magmaya ulaşır ve burada erimeye uğrarlar.

ˇ

Daha sonra da tekrar magma ile yüzeye çıkarak soğurlar, tekrar katılaşıp magmatik kayaçları oluştururlar.

ˇ

Bir kayaç türü zamanla başka kayaç türüne dönüşebilmektedir.

(16)

16

TOR TOPOGRAFYASI

ˇ

Granitin aşınması sonucu oluşan topografyadır.

ˇ

Kuzey İskoçya’da ve Aydın Çine’de görülür.

KAYAÇ TÜRLERININ YER ŞEKILLERI OLUŞUMUNA ETKILERI

ˇ

Kayaçlar genelde iki veya daha fazla mineralin bir araya gelmesiyle oluşur. Yer üstünde ve içinde bulunan tüm taşların kökeni magmadır.

ˇ

Bir nehir kenarında gezerken kumlar arasındaki çakılların renk ve şekil bakımından çok farklı olduğunu görürüz.

ˇ

Bu durum bize kayaların farklı ortamlarda oluştuğunu gösterir. Örneğin; bazı kayalar göl ve deniz içerisinde çökelip oluşurken, bazıları da magmanın hızlı bir şekilde so- ğuması ile oluşmaktadır. İnsanlar ilk çağlardan beri bu kayaları, kesici av aletleri, süs eşyaları, kap kacak ya da mesken yapımı gibi çok farklı alanlarda kullanmışlardır. Ka- yaçlar hayatımızda çok farklı alanlarda kullanılmaktadır.

ˇ

Kaya ne kadar sert olursa aşınmaya karşı o kadar dirençli olur. Örneğin; bazalt ya da granit gibi dirençli kayalar üzerinde daha dik yer şekilleri gelişirken, kum taşı ve marn gibi yumuşak kayaçların bulunduğu sahalarda daha düz ya da basık şekiller oluşmak- tadır.

ˇ

Vadi kenarlarında dirençli kayaların bulundukları yerlerde daha dik yamaçlar bulunur- ken, yumuşak kayaların bulundukları yerlerde daha az eğimli yamaçlar yer alır.

ˇ

Geçirimli kayaçlar içinden suyun geçmesine olanak sağlar.

ˇ

Geçirimsiz kayaçlar ise suyun sızmasını engelledikleri için buralarda yüzeysel akış ol- dukça fazladır.

ˇ

Kireç taşı, dolomit ve jips gibi eriyebilen kayaçların bulundukları sahada yer altı suları- nın etkisiyle karstik şekiller gelişmektedir.

ˇ

Yer kabuğu içerisinde yer alan elementler bir araya gelerek mineralleri oluşturmaktadır.

Minerallerin katı halde bir araya gelmesiyle kayaçlar oluşmaktadır.

ˇ

Kayaçlar genellikle iki ya da daha fazla mineralin bir araya gelmesinden oluşur.

ˇ

Örneğin; granit; kuvars, mika ve feldspattan oluşan bir kayaçtır. Bununla birlikte yalnız bir mineralden oluşan kayaçlar da vardır. Kalker sadece kalsiyum karbonat mineralin- den oluşmaktadır.

ˇ

Yer kabuğundaki kayaçlardan birçoğu milyonlarca yıl süren bir süreçle oluşmuştur.

ˇ

Ancak volkanik sahalarda püskürerek yeryüzüne çıkan lavlar atmosfer ile temas ederek kısa bir zamanda katılaşıp volkanik kayaçları oluşturur.

ˇ

Katılaşım kayaçları, tarihi devirlerde insanlar tarafından kullanılmıştır. Volkan camı par- çaları ok ve mızrak ucu olarak, heykel ve konut yapımında kullanılmıştır.

ˇ

İç püskürük kayaçlar zemin kaplamasında, sünger taşı hafif olduğu için ısı yalıtımında kullanılmaktadır.

ˇ

Tortul kayaçlar, inşaat malzemesi (kireç taşı, alçı taşı) olarak, kömür ise ısınmada kul- lanılmaktadır.

ˇ

Başkalaşım kayaçlarda mermer birçok mimari yapıda kullanılmaktadır.

(17)

17 TÜRKİYE’DE İÇ KUVVETLER

TÜRKIYE’DE DEPREMLER

ˇ

Fay hatları yer kabuğunun zayıf ve hareketli halindeki bölgeleridir.

ˇ

Volkanik sahalar, genç kıvrım dağları ve deprem alanlarının uzanışı fay hatlarıyla ha- reketlilik gösterir.

ˇ

Türkiye’nin Arabistan, Afrika ve Avusturya levhaları arasında sıkışması depremlerin yaşanmasına neden olur.

ˇ

Türkiye’de deprem alanları beş bölgeye ayrılmaktadır.

ˇ

Birinci derece deprem alanları fay hatları çevresidir. En yıkıcı depremler bu hat boyunca görülmektedir.

ˇ

Beşinci derece deprem kuşakları deprem bakımından en az tehlikeli yerlerdir.

ˇ

Tuz Gölü’nün güneyi ve Anamur Burnu arasındaki bölge beşinci derece deprem ala- nıdır.

ˇ

Türkiye’de karstik bölgelerde çökme depremlerin alanı çok dardır. Bu depremler yer altı mağaralarının tavanlarının çökmesiyle gerçekleşir.

TÜRKIYE’DE EPIROJENEZ

ˇ

Ülkemiz Senozoik’in Tersiyer Dönemi’nde (III. jeolojik zaman) toptan yükselmeye uğra- mış, Anadolu Yarımadası halen yükselmektedir.

ˇ

Akdeniz, Karadeniz, Çukurova ve Ergene Havzası çökmektedir.

TÜRKIYE’DE OROJENEZ

ˇ

Gondwana ve Laurasia karalarının birbirine yaklaşması sonucunda aradaki Tethys tortullanma alanı sıkışarak su yüzeyine çıkmıştır.

ˇ

Sıkışmanın devam etmesiyle kıvrılan tabakalar Kuzey Anadolu ve Toros Dağlarını meydana getirmiştir.

ˇ

Sıkışan katmanların bir kısmı sert yapıda olduğundan kıvrılamamış, belirgin hatlar boyunca kırılmıştır.

ˇ

Kırılma sonucu yer kabuğu fay hatları boyunca bloklar halinde yükselmiş ya da çök- müştür.

ˇ

Yükselen kısımlar dağları oluşturmuştur.

(18)

18

KIVRIM DAĞLAR

Batı Karadeniz’de: Küre, Ilgaz, Köroğ- lu, Bolu

Orta Karadeniz’de: Canik Dağları

Doğu Karadeniz’de: Giresun, Rize, Çimen, Kop, Mescit, Yalnızçam, Allahu- ekber

Toroslar’da: Batı Toroslor; Akdağ, Bey, Barla, Geyik, Sultan Dağları, Orta Toros- lar; Bolkar, Aladağ, Tahtalı, Binboğa

Doğu Anadolu’da: Karasu, Aras, Mer-

can (Munzur), Şerafettin, İhtiyar, Şahap İç Anadolu’da: Sündiken, Emir, Sultan, Hızır, Tecer, Elmadağ

KIRIKLI DAĞLAR

Kıyı Ege’de: Kaz, Madra, Yunt, Boz, Aydın, Menteşe TÜRKIYE’DE VOLKANIZMA

ˇ

Türkiye’nin yaklaşık üçte biri volkanik materyallerle kaplıdır.

ˇ

Türkiye genç ve hareketli bir arazi yapısına sahiptir. Bundan dolayı bazı yerlerde volkanik oluşumlara rastlanır.

ˇ

Doğu ve Güneydoğu Anadolu, İç Anadolu ve Batı Anadolu’da volkanik alanlara rast- lanmaktadır.

ˇ

Ülkemizde volkanik arazi çok; ancak aktif volkan yoktur.

ˇ

En son patlayan Nemrut (1444) Dağı’dır.

ˇ

Doğu Anadolu’da; Büyük Ağrı, Küçük Ağrı, Tendürek, Süphan ve Nemrut dağları

ˇ

İç Anadolu’da; Erciyes, Melendiz, Hasandağı, Karacadağ, Karadağ

ˇ

Güneydoğu Anadolu’da; Karacadağ

ˇ

Batı Anadolu’da; Kula çevresi

ˇ

Akdeniz’de; Hatay - Hassa çevresi

ˇ

Marmara’da; Uludağ sayılabilir.

Karadeniz Bölgesi’nde volkanik arazi yoktur.

NOT:

(19)

19 DIŞ KUVVETLER

ˇ

Kaynağını Güneş’ten alan kuvvetlere dış kuvvetler denir. Akarsu, rüzgâr, buzul, dalga, karstik şekiller, kıyı tipleri, erozyon, heyelan bu grupta yer alır.

ˇ

Dış kuvvetler yer şekillerinin değişmesine katkı sağlar.

AKARSULARIN OLUŞTURDUĞU YER ŞEKILLERI

ˇ

Belirli bir yatak (vadi) içerisinde ve eğim boyunca akan sulara akarsu denir.

ˇ

Aşınım ve birikim faaliyetlerinde akarsuyun akış hızı, yağış, eğim ve bitki örtüsü gibi faktörler etkilidir.

Dere

Kaynak

Havza Devamlı

akarsu

Mevsimlik akarsu

Ağız Su bölüm çizgisi Irmak

Kaynak: Akarsuyun doğduğu yerdir.

Ağız: Akarsuyun döküldüğü yerdir.

Debi (Akım): Akarsuyun belirli bir kesitinde saniyede geçen su miktarıdır.

Denge Profili: Akarsuyun yatağını derine ve enine aşındırmasıyla yatak eğimi azalır ve taban seviyesine yaklaşır. Aşındırmanın en son evresinde yatak eğiminin aldığı şekle denge profili denir. Akarsu yatağının denge profiline ulaşması ağızdan kaynağa doğru aşamalı bir şekilde gerçekleşir. Buna geriye aşındırma denir.

Havza: Akarsuyun kollarıyla birlikte sularını topladığı alana denir. Denizle bağlantılı havzalara açık (suları tatlı olur), bağlantısı olmayanlara (göle dökülürler) kapalı (suları acı, tuzlu veya sodalı) havza denir. (Tuz Gölü - Van Gölü, Göller Yöresi, Aras, Kura kapalı havzadır.)

Su Bölüm Çizgisi: Havzaları birbirinden ayıran sınırdır. En yüksek yerden geçerler.

Rejim: Akarsu akımının yıl içindeki dağılışına denir. Yıl içinde seviyesi çok az değişen akarsuların rejimleri düzenlidir. Düzensiz rejimlilerin seviyeleri yıl içinde çok değişir.

Düzenli Rejim Düzensiz Rejim

(2 kez yükselmiş 2 kez almış.) A

A A

Y A Y

Y Y

(20)

20

AKARSU AŞINDIRMA ŞEKILLERI

ˇ

Vadi, plato, dev kazanı, peribacaları, kırgıbayır, peneplen, menderes ve seki (taraçalar) dir.

A. VADI

Geniş tabanlı vadi V biçiminde vadi

(Kertik, Çentik) Boğaz biçiminde vadi

(Yarma) Kanyon biçiminde vadi

Akarsuyun yatağını enine ve derinlere doğru aşındırmasıyla oluşan çanaklardır.

Çentik Vadi: Akarsuyun sürekli derine aşındırmasıyla oluşan V biçimindeki vadilerdir.

Boğaz Vadi: Boyuna uzanan dağ sıralarını akarsuyun enine yarmasıyla oluşurlar. Dik yamaçlı ve derin vadilerdir. U biçimindedirler.

Kanyon Vadi: Daha çok kalkerli arazide oluşan dik ve taraçalı vadi türüdür.

Geniş Tabanlı Vadi: Eğim azalması sonucu akarsuyun yatağını yana aşındırmasıyla oluşur.

Asimetrik (Yatık Yamaçlı) Vadi: Farklı dirençteki kayaçların bir yamacı hızlı, diğer ya- macı yavaş aşınır. Bunun sonucunda yamaçların biri yatık, diğeri dik olur.

B. PLATO

ˇ

Akarsular tarafından arazinin yarılmasıyla oluşmuş çevresine göre yüksek ve geniş düz- lüklerdir.

C. DEV KAZANI

ˇ

Akarsuyun çağlayan (şelale) oluşturduğu yerlerde görülür. Yukarıdan dökülen su, yeri oya- rak çukurluk oluşturur. Bu çanaklara dev kazanı denir.

D. PERIBACALARI

ˇ

Üstte sert, altta tüf gibi yumuşak ve geçirimsiz ta- bakaların bulunduğu yerlerde selinti sularının etkisiyle oluşur.

Peribacalarının oluşumunda hem iç hem de dış kuvvetler etkili olmuştur. Akarsular doğ- rudan, rüzgârlar dolaylı etkiye sahiptir.

NOT:

(21)

21

E. KIRGIBAYIR (BADLANS)

ˇ

Kuraklığın etkili olduğu, bitki örtüsünden yoksun yörelerde sağanak yağışların meydana getirdiği yamaç kertikleridir. Tarım yapılamaz.

F. PENEPLEN (YONTUKDÜZ)

ˇ

İç kuvvetlerin etkisiyle oluşan dağların veya yük- sekliklerin başta akarsular olmak üzere rüzgâr ve buzullar tarafından aşındırılarak düzleştiril- mesiyle oluşan hafif dalgalı şekillere denir. Daha çok I. zamanda oluşmuş arazilerde görülür.

G. MENDERES

ˇ

Eğimin azaldığı yerlerde akarsuyun kıvrımlar ya- parak akmasıyla oluşurlar. Mendereslerin olduğu yerlerde hidroelektrik üretimi az, kuşuçumu ile gerçek uzunluk arasındaki fark fazladır. Akarsu sık sık yatak değiştirir. Mendereslerin dışbükey kıvrımlarına çarpak denir. Çarpak kesiminden kopan meteryaller, çarpağın karşısına birikir. Bu kesime yığınak denir.

H. SEKI (TARAÇA)

ˇ

Kaide seviyesine (taban - deniz seviyesi) yak- laşan akarsuların akımlarının artmasına bağlı olarak yatağını yeniden kazmasıyla oluşur. Tek- tonik yükselme sonucu da akarsu yatağını tekrar aşındırabilir. Basamaklı şekillerdir.

Menderes ve seki hem aşınım hem birikim şeklidir.

NOT:

AKARSU BIRIKTIRME ŞEKILLERI

ˇ

Akarsu biriktirme şekilleri; ırmak adası, birikinti konisi, birikinti yelpazesi ve ovadır.

Akarsuların biriktirme yapmasında yatak eğiminin azaltması, yükünün artması ve su miktarının azalması etkilidir.

Irmak Adası: Akarsu yatağının genişlediği ve yatak eğiminin azaldığı yerlerde oluşur.

Birikinti Konisi: Eğimli yamaçlardan inen suların, bir düzlüğe ulaşması sonucunda taşıdıkları materyalleri biriktirmeleriyle meydana gelen koni şeklinde birikintilerdir. Bu kabartılardan bazılarının eğimi çok azdır ve yassı bir şekil oluşturur. Bu şekillere birikinti yelpazesi denir. Eskişehir’in İnönü ilçesinin bir bölümü böyle bir yerde bulunmaktadır.

(22)

22

Ova: Çevresine göre çukurda kalan, yüzeyi alüvyonlarla örtülü geniş düzlüklerdir. Dağ eteği ovaları; yan yana oluşan birikinti konileri ile yelpazelerinin birleşmesi ve ileriye doğru genişlemesi sonucunda oluşur. Taban seviyesi ovaları; genel taban seviyesi olan deniz ve okyanuslara yakın yerlerde oluşur. Karstik ovalara polye de denir. Delta ovaları;

akarsuyun taşıdığı materyalleri denize döktüğü yerde biriktirmesiyle oluşur.

Deltaların olduğu yerlerde gel - git olayının az, akarsuyun bol malzeme taşıması, denize döküldüğü yerin sığ (derinlik az) olması gerekir.

NOT:

RÜZGÂRLARIN OLUŞTURDUĞU YER ŞEKILLERI

ˇ

Mekanik çözülmenin fazla olduğu, bitki örtüsünden yoksun, kurak alanlarda rüzgârlar daha etkili olur. Özellikle dönenceler çevresinde, kara içlerinde (karasal iklimlerde), ül- kemizde İç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu’da etkilerine rastlanabilir.

RÜZGÂR AŞINDIRMA ŞEKILLERI

Mantarkaya Yardang Tafoni Şahit Tepe

Mantarkaya (Şeytan Masası): Rüzgârların yüzeyden havalandırdıkları unsurlar kayala- ra çarparak yer çekiminin etkisiyle kayaları alttan oyarlar.

Yardang: Birbirinden sırtlarla ayrılan oluklardır.

Tafoni (Oyuklar): Rüzgârın kayaçların ayrılmasıyla ortaya çıkan materyalleri taşıması sonucunda meydana gelen oyuklardır.

Şahit Tepe: Sert tabakaların az, yumuşak tabakaların fazla aşınmasıyla oluşurlar.

Rüzgârın çöllerdeki ufalanmış materyalleri taşıması sonucunda bazen geniş bir yüzeyde yalnızca kayalar kalır. Bu tür alanlara hamada ya da kayalık çöl denir.

NOT:

RÜZGÂR BIRIKTIRME ŞEKILLERI

Kumul Barkan Lös

(23)

23 Kumullar: Kum yığınlarına denir. Çok kolay şekil değiştirirler. İstanbul Şile kıyılarında da rastlanır.

Barkan: Hilal biçiminde açılmış kum tepelerine denir.

Lös: Rüzgârın biriktirdiği kum depolarına denir. Taşınmış topraklardır.

BUZULLARIN OLUŞTURDUĞU YER ŞEKILLERI

Takke Buzulu Örtü Buzulu

ˇ

Kutup bölgelerinde ve sıcaklık değerlerinin eksiye düştüğü yerlerde yağış biçimi kar şeklinde olur.

ˇ

Yağan karlar erimeden üst üste yığılarak buzulları (kalıcı kar, toktağan kar) oluştururlar.

ˇ

Enlemin etkisine bağlı olarak kalıcı kar sınırı Ekvator’dan kutuplara gittikçe alçalır.

ˇ

Ekvator’da 5000 m’den başlayan sınır, kutuplarda 0 m’ye iner.

ˇ

Buzullar dağı tamamen kaplamışsa örtü (kutuplarda), dağın zirvesini kaplamışsa takke (Orta Kuşak’ta - ülkemizde) buzulu adını alır.

ˇ

Ekvator’da ve Orta Kuşak ülkelerinde kalıcı karlara rastlanılmasının nedeni özel, kutuplarda görülmesinin nedeni matematiksel (enlem) konumdur.

ˇ

Buz kütlelerine aysberg (buz dağı), buz tabakasına bankiz denir.

ˇ

Neozoik’te Günz, Würm, Ris ve Mendel adlarıyla 4 buzul dönemi yaşanmıştır.

NOT:

ˇ

Kalıcı karlar zamanla neve adı verilen buzullara dönüşürler. Bu buzullar yağan karların ve basıncın etkisiyle glasiye denilen buzullara dönüşür.

BUZUL AŞINDIRMA ŞEKILLERI

Buzul Vadisi Asılı Vadi Hörgüçkaya Sirk Çukuru

Sirk Çukuru (Buz Yalağı): Buz kütlelerinin aşındırmasıyla oluşan çukurluklardır. Bu çukurluklara suların dolmasıyla sirk gölleri meydana gelir. Eski akarsu vadilerini doldu- ran ya da besleme alanından taşarak bir yatak boyunca aşağı inen buzullar vadi buzulu olarak adlandırılır.

(24)

24

U Profilli (Tekne) Vadi: Vadi içine yerleşen buzullar aşağıya doğru hareket ederken bulunduğu vadiyi U biçiminde aşındırır. Büyük buzula karışan küçük kolların meydana getirdiği vadilere de asılı vadiler denir.

Hörgüçkaya: Buzulun sert kayaları çizerek ve cilalayarak aşındırmasıyla oluşurlar. Di- rençsiz kayalar çok aşınır, dirençli kaya az aşınır, bundan dolayı deve hörgücünü andı- ran şekiller oluşur.

BUZUL BIRIKTIRME ŞEKILLERI

Moren Drumlin Sander Düzlüğü

Moren: Buzulların taşıdıkları malzemeleri erime bölgelerinde biriktirmesiyle oluşurlar.

Taşınmış topraklardır.

Sander Ovası: Morenlerin büyümesiyle oluşurlar.

Drumlin: Balina sırtı biçimindeki yığınaklara denir.

DALGA VE AKINTILARIN OLUŞTURDUĞU YER ŞEKILLERI

Falez Kumsal Lagün

Tombolo Kıyı Oku

ˇ

Denizlerin yüzeylerinde rüzgârların etkisiyle oluşan salınımlara dalga denir.

ˇ

Deniz yüzeylerindeki suların, bulundukları yerden başka alanlara taşınmasına akıntı denir.

ˇ

Kıyıdan 200 m derinliğe kadar olan sığ deniz tabanına kıta sahanlığı (şelf alanı) denir.

ˇ

Bu alanın az olduğu kıyılarda aşınım, geniş olduğu kıyılarda birikim şekilleri görülür.

(25)

25

KARSTIK ŞEKILLER

ˇ

Kalker, jips, kaya tuzu ve tebeşir gibi suda kolay çözünen kayaçların yaygın olduğu yerlere karstik yöre denir.

ˇ

Çözünebilen taşların (kalker, jips, kaya tuzu) bulunduğu yerlerdeki yer altı sularına karstik sular denir.

ˇ

Çözülme sonucu meydana gelen şekillere ise karstik şekiller denir.

ˇ

Karstik şekillerin bir kısmı yeryüzünde bir kısmı da yer altında oluşmaktadır.

ˇ

Bu şekiller aşındırma ve biriktirme şekilleri olmak üzere ikiye ayrılmaktadır.

DALGA AŞINDIRMA ŞEKILLERI

Falez (Yalıyar, Uçurum, Yar): Dağların kıyıya paralel uzandığı yerlerde dalgaların kıyı dikliğini alttan aşındırmasıyla oluşurlar.

DALGA BIRIKTIRME ŞEKILLER

Plajlar (Kumsallar): Dalga biriktirmesi sonucu kıyıya paralel şekilde biriken kum yığın- larıdır.

Kıyı Oku (Kıyı Seti): Dalgalar ve akıntıların taşıdıkları malzemelerin hemen kıyının önünde setler halinde yığılmasıyla kıyı setleri ya da okları oluşur.

Tombolo (Saplı Ada): Kıyıya yakın adanın kıyı okları tarafından karaya bağlanmasıyla oluşurlar. Ada, yarımada şeklini alır.

Lagün (Deniz Kulağı): Koy ve körfez ağızlarının kıyı okları tarafından kapatılmasıyla oluşurlar.

ˇ

Daimi rüzgârlar, yoğunluk farkı (tuzluluk), seviye farkı, gel - git etkisi akıntıları oluş- tururlar.

NOT:

ˇ

Gelgit deniz hareketlerinden biridir.

ˇ

Gelgit Ay ve Güneş’in çekim gücüne bağlı olarak meydana gelmektedir.

ˇ

Ay’ın çekim gücü Güneş’e göre daha etkili olmaktadır.

ˇ

Bir ay gününde sular iki kez kabarmakta ve iki kez çekilmektedir.

ˇ

Suların kabarık olduğu dönem ve çekik olduğu dönem arasındaki seviye farkına gelgit genliği denir.

ˇ

Gelgit genliğinin fazla olduğu kıyılarda akarsu ağızları gelgit akıntılarından dolayı aşınmakta ve genişlemektedir.

ˇ

Bu durum denizin akarsu ağzına doğru huni biçiminde ilerlemesini sağlamaktadır. Bu tip kıyılara haliç denir.

NOT:

(26)

26

KARSTIK AŞINDIRMA ŞEKILLERI

Lapya Dolin - Uvala Obruk Mağara

Lapya: Karstik erime şekillerinin en küçüğüdür. Küçük oyuk ve kanalcıklar şeklindedir.

Dolin: Lapyaların büyümesiyle oluşan küçük çukurluklardır.

Uvala: Birkaç dolinin birleşmesiyle oluşan büyük çukurluklardır.

Polye: Uvalaların genişlemesiyle oluşan etrafına göre çukurda kalan büyük çukurluk- lara denir.

Obruk: Yer altı boşluklarının tavanlarının çökmesiyle oluşmuş derin çukurlardır.

Mağara ve Galeriler: Yeraltı boşluklarına mağara, mağaralar arası geçişi sağlayan yer- lere de galeri denir.

Düden (Su yutan) - Voklüz (Su çıkan): Yer üstü sularının yeraltına daldığı yerlere dü- den, yeraltına sızan suların yeryüzüne çıktığı yerlere de su çıkan (voklüz) denir.

Kör (Çıkmaz) Vadi: Ağız kısmı kapalı olan vadilerdir.

KARSTIK BIRIKIM ŞEKILLERI

Dikit Sarkıt Traverten

Sarkıt: Mağara tavanlarında kirecin birikmesiyle oluşur.

Dikit: Mağara tabanlarında kirecin çökelmesiyle oluşur.

Sütun: Sarkıt ve dikitlerin birleşmesiyle oluşur.

Traverten: Karstik suların yeryüzüne çıktıktan sonra suyun basamaklı arazilerde tortul- lanması sonucu oluşur.

(27)

27 KIYI TIPLERI

ˇ

Kıyı tiplerinin oluşmasında deniz seviyesinin yükselmesi, yer kabuğundaki çökmeler, yer şekilleri, akarsular, dalgalar, buzullar, akıntılar ve gel -git gibi faktörler etkili olmuştur.

ˇ

Ria ve dalmaçya kıyı tiplerinin oluşmasında iç kuvvetlerin de etkisi vardır.

Fiyord Kıyı Tipi İskandinavya Yarımadası

Dalmaçya Kıyı Tipi Dinar Alpleri

Adriyatik Denizi

Liman Kıyı Tipi Odessea

Norveç kıyıları

Skyer Kıyı Tipi Haliç Kıyı Tipi

Kuzey Buz Denizi

Elbe Nehri Almanya

Haliç

Ria Kıyı Tipi İstanbul

Boğazı

Boyuna Kıyı Tipi Doğu Karadeniz Dağları

Karadeniz

Enine Kıyı Tipi Ege Denizi

İzmir

a. Boyuna Kıyı Tipi: Dağların kıyıya paralel uzanmasıyla oluşurlar. Girinti ve çıkıntı azdır.

Doğal liman yönünden fakirdir. Kıta sahanlığı dardır. Deniz etkisi iç kesimlere sokulamaz.

Falez oluşumu kolaydır. Kıyı ile iç kesim arasında ulaşım zordur.

b. Enine Kıyı Tipi: Dağların kıyıya dik uzandığı yerlerde görülür. Girinti - çıkıntı fazladır.

Kıta sahanlığı geniştir. Falez oluşumu azdır. Doğal liman yönünden zengindir. Deniz etkisi, iç kesimlere sokulabilir. Kıyı ile iç kesim arasında ulaşım kolaydır.

c. Ria Kıyı Tipi: Akarsu vadilerinin sular altında kalması sonucu oluşurlar. Tektonik hare- ketlerle çökme veya deniz seviyesinin yükselmesi (transgresyon) ile sular altında kalmıştır.

d. Dalmaçya Kıyı Tipi: Kıyıya paralel uzanan dağlar arasındaki vadilerin deniz yükselme- si sonucu sular altında kalmasıyla oluşan adacık şeklindeki kıyı tipidir.

e. Limanlı Kıyı Tipi: Alçak kıyılarda geniş vadilerin deniz suları altında kalmasıyla olu- şurlar.

f. Fiyort Kıyı Tipi: Buzul vadilerinin sular altında kalmasıyla oluşurlar. Norveç kıyıları örnektir. Yüksek enlemlerde görülür.

(28)

28

g. Skyer Kıyı Tipi: Hörgüçkaya ve morenlerin sular altında kalmasıyla oluşan kıyı tipidir.

Fiyort kıyı tipinden farkı pek çok adanın bulunmasıdır. İsveç kıyıları bu nedenle Norveç kıyılarından farklıdır.

h. Haliç Kıyı Tipi: Gel -git genliğinin fazla olduğu sığ okyanus kıyılarından akıntıların etki- siyle oluşur. Kuzeybatı Avrupa kıyılarında (İngiltere, Hollanda, Almanya) görülür.

ı. Watt Kıyı Tipi: Sular altında kalan karaların, sular çekildikten sonra açığa çıkmaları ile oluşur.

i. Mercanlı Kıyı Tipi: Mercan adı verilen canlı kalıntıları üst üste birikerek mercan adaları ya da atol denilen şekilleri oluşturmaktadır. Bu tip kıyılara tropik kuşakta, Avustralya çev- resindeki kıyılarda rastlanılmaktadır.

YER ŞEKILLERININ DIĞER OLUŞUM SÜREÇLERI

a. Kütle Hareketleri: Kaya düşmesi, heyelan ve yer göçmesi kütle hareketlerinin başlı- calarıdır. Kaya düşmesi; eğimli yamaçlarda meydana gelir. Heyelan; toprak örtüsünün, ayrılmış materyallerin ve kayaların eğim doğrultusunda yer değiştirmesidir. Yer göçmesi karstik arazilerde fazla görülür.

b. Kayaçların Ayrışması: Kayaların ayrışması fiziksel ve kimyasal olmak üzere iki şekilde gerçekleşir. Fiziksel ayrışmada kayaçların kimyasal yapıları değişmez. Sıcaklık farkının çok olduğu yerlerde kayaç yüzeyi soğumayla büzülür ve zamanla kayaçtan parçalar kopar.

Kayaçların kimyasal olarak çözünmesi suyun etkisiyle gerçekleşir. Çözünme sonucunda kayacın kimyasal yapısı da değişir.

TÜRKİYE’DE DIŞ KUVVETLER AKARSULARIN OLUŞTURDUĞU YER ŞEKILLERI

ˇ

Türkiye yarı nemli bir iklime sahiptir. Bu nedenle akarsular bakımından zengindir. Türki- ye’de selinti sularının ve akarsuların oluşturduğu yer şekillerine rastlanmaktadır.

PERIBACALARI

ˇ

Aşınmaya karşı fazla ve az dirençli kayaçların bir arada bulunduğu yerlerde peribacala- rı oluşur. Ürgüp, Göreme çevresi ve Uşak yakınlarında peribacalarına rastlanır.

MENDERES

ˇ

Türkiye’de az eğimli alanlarda akarsuların oluşturduğu büklümlerdir.Ege Bölgesi’ndeki Büyük Menderes ve Küçük Menderes nehirlerinde menderesler görülmektedir.

KIRGIBAYIR

ˇ

Selinti sularının oluşturduğu yer şekillerinden biridir.Bitki örtüsünden yoksun yamaç- larda görülür.

ˇ

Türkiye’de Kapadokya yöresi, Mut ve Ankara çevresinde rastlanır.