Bartın da Odun Dışı Orman Ürünlerinin Değerlendirilmesi

(1)

Bartın’da Odun Dışı Orman

Ürünlerinin Değerlendirilmesi

(2)

Bartın Odun Dışı Orman Ürünlerinin Değerlendirilmesi Raporu

2020

ARALIK

Bartın’da Odun Dışı Orman

Ürünlerinin Değerlendirilmesi

(3)

T.C. BATI KARADENİZ KALKINMA AJANSI

Adres: Güney Mah. Zonguldak Yolu Cad. No:36 67600 Kozlu/ZONGULDAK Tel: +90 (372) 257 74 70 - 257 74 71 Faks: +90 (372) 257 74 72

bilgi@bakka.gov.tr

BARTIN YATIRIM DESTEK OFİSİ

Adres: Bülent Ecevit Bulvarı Dağlıoğlu Sitesi D Blok No:70 D:3 Merkez/BARTIN Tel: +90 (378) 227 67 02 Faks: +90 (378) 227 67 03

bilgi@bartinydo.gov.tr

2020, Bartın

ISBN: 978-605-74854-9-6 Sayfa Sayısı: 61

BARTIN’DA ODUN DIŞI ORMAN ÜRÜNLERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ

Yayın Sahibi

T.C. Batı Karadeniz Kalkınma Ajansı

Tasarım

DETA Danışmanlık Eğitim Tanıtım ve Organizasyon Ltd. Şti.

Sancak Mahallesi Cidde Caddesi 33/7 Çankaya-Ankara T: +90 312 446 28 40 info@detadanismanlik.com.tr

Yayın içerisinde kısmen ya da tamamen yayınlanması ve çoğaltılmasının fikri mülkiyet hukukuna tabidir. Kaynak gösterilmek kaydı ile T.C. Batı Karadeniz Kalkınma Ajansı yayınları üçüncü kişilerce kullanılabilir.

(4)

Teşekkür

Yayının hazırlanmasına katkıda bulunan T.C. Batı Karadeniz Kalkınma Ajansı personeline ve diğer kurum, kuruluş uzmanlarına teşekkür ederiz.

(5)

İÇİNDEKİLER

Önsöz ... 6

Yönetici Özeti ... 7

1. Giriş ... 9

2. Bartın İli Hakkında ... 11

3. Geçmişte Yapılmış Etüt, Araştırma ve Diğer Çalışmalar ... 14

4. Odun Dışı Orman Ürünleri Konusunda Yürütülen Uluslararası Proje ve Etkinliklerden Örnekler ... 15

4.1. Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Teşkilatı (FAO) Tarafından Yürütülen Çalışmalar ... 15

4.2. Avrupa Birliği Tarafından Desteklenen Projeler ... 15

5. Ulusal, Sektörel ve/veya Bölgesel Planlar, Politika ve Programlar ... 16

5.1. On Birinci Kalkınma Planı ... 16

5.2. Orta Vadeli Program (2020-2022) ... 16

5.3. Katılım Öncesi Ekonomik Reform Programı (2019-2021) ... 17

5.4. Bölgesel Gelişme Ulusal Stratejisi (2014-2023) ... 17

5.5. Türkiye Ulusal Ormancılık Programı (2004-2023) ... 17

5.6. Batı Karadeniz Bölge Planı (2014-2023) ... 17

5.7. Batı Karadeniz Turizm Master Planı (2019) ... 17

5.8. Çölleşme İle Mücadele Ulusal Stratejisi ve Eylem Planı (2015-2023) ... 17

5.9. Ulusal Havza Yönetim Stratejisi (2014-2023) ... 18

5.10. Ulusal Kırsal Kalkınma Stratejisi (2014-2020) ... 18

5.11. 2019-2023 Dönemi Orman Genel Müdürlüğü Stratejik Planı ... 18

6. Odun Dışı Orman Ürünleri ... 19

6.1. Dünyada Odun Dışı Orman Ürünleri ... 19

6.2. Türkiye’de Odun Dışı Orman Ürünleri ... 22

6.2.1. Defne ... 26

6.2.2. Çam Fıstığı ... 28

6.2.3. Ihlamur ... 28

6.2.4. Orman Gülü ... 29

6.2.5. Kekik ... 31

6.2.6. Kestane ... 32

7. Bartın’da Odundışı Orman Ürünleri ... 34

7.1. Bartın İlinde Odun Dışı Orman Ürünlerinin Dağılımı ve Yetişme Alanları ... 34

7.2. Bartın İlinde Ticarete Konu Olan Odun Dışı Orman Ürünlerinin Üretim Potansiyeli ... 36

7.3. Odun Dışı Orman Ürünleriyle İlgili Satıcıların Sosyo-Ekonomik Genel Yapıları ... 39

7.4. Üretim ve Pazarlamaya Yönelik Mevcut Durum, Sorunları ve Markalaşma İmkânları ... 43

7.5. Bartın İli ve İlçelerindeki Odun Dışı Orman Ürünleri Sektörünün SWOT Analizi ... 44

7.6. Odun Dışı Orman Ürünlerine Yönelik Teşvik ve Destekler ... 47

7.7. Odun Dışı Orman Ürünlerinin Potansiyel Geçim Kaynağı Olabilme İmkanları ... 50

8. Sonuç ve Değerlendirme ... 53

(6)

TABLOLAR DİZİNİ

Tablo 1: Bartın İli Arazi Varlığı ... 11

Tablo 2: Bartın İli Tarım Arazisinin Dağılımı ... 11

Tablo 3: Bartın İli Maden Rezervleri ... 13

Tablo 4: ODOÜ’nde Ana Alıcı ve Ana Satıcı Ülkeler ... 20

Tablo 5: İhracat Değeri İlk 5 Ülke 2019 (Ihlamur, Defne, Tarçın, Kekik ve Diğer Baharatlar) ... 21

Tablo 6: İthalat Değeri İlk 5 Ülke 2019 (Ihlamur, Defne, Tarçın, Kekik ve Diğer Baharatlar) ... 21

Tablo 7: Dünya Kestane İhracatı (Ton) (1961-2017) ... 21

Tablo 8: Orman Gülü İhracatı İlk 5 Ülke 2019 ... 22

Tablo 9: Orman Gülü İthalatı İlk 5 Ülke 2019 ... 22

Tablo 10: Yıllara Göre Odun Dışı Orman Ürünleri Üretim Miktarları ... 24

Tablo 11: 2009-2018 ODOÜ Dış Ticaret Verileri ... 25

Tablo 12: Türkiye ODOÜ İhracat Gelirleri (Milyon $/Yıl) ... 26

Tablo 13: Orman Köylülerinin Sattıkları Odun Dışı Orman Ürünlerinin 2020 Ortalama Fiyatları ... 42

Tablo 14: SWOT Analizi ... 45

ŞEKİLLER DİZİNİ

Şekil 1: Orman Bölge Müdürlükleri Genelinde Defne Dağılımı ... 27

Şekil 2: Orman Bölge Müdürlükleri Genelinde Ihlamur Dağılımı ... 29

Şekil 3: Orman Bölge Müdürlükleri Genelinde Ormangülü, Karçiçeği, Biberiye Dağılımı ... 30

Şekil 4: Orman Bölge Müdürlükleri Genelinde Kekik Dağılımı ... 32

Şekil 5: Orman Bölge Müdürlükleri Genelinde Kestane Dağılımı ... 33

Şekil 6: Bartın ilinde Defne, Ihlamur, Fıstık Çamı Yayılış Alanları Haritası ... 34

Şekil 7: Bartın İli ve Yakın Çevresi Kestane Ağaçlarının Dağılımı Haritası ... 36

Şekil 8: Bartın’da Ekonomik Getirisi Olan Odun Dışı Orman Ürünleri... 37

Şekil 9: Orman Köylülerinin Odun Dışı Orman Ürünlerini Toplama Nedenleri ... 39

Şekil 10: Toplanan Odun Dışı Orman Ürünlerinin Değerlendirilme Şekilleri ... 40

Şekil 11: Orman Köylülerinin Arazilerinde Yetiştirdikleri Ürünler (%) ... 40

Şekil 12: Orman Köylülerin Doğadan Toplayarak Tükettiği Ürünler (%) ... 41

Şekil 13: Orman Köylülerinin Doğadan Toplayarak Sattığı Ürünler ... 41

Şekil 14: Ürün Satışlarının Kooperatif Aracılığıyla Yapılmaya Uygunluğu ... 42

Şekil 15: Orman Köylülerinin Odun Dışı Orman Ürünlerini Pazarlama Kanalları ... 43

Şekil 16: ODOÜ Tanıtım ve Pazarlama Konusunda Çalışma Başlıkları ... 44

Şekil 17: Gıda Ürünleri ve İçecek İmalatı Teşvik Unsurları ... 47

Şekil 18: Geri Dönüşüm Teşvik Unsurları ... 48

KISALTMALAR

BAKKA: Batı Karadeniz Kalkınma Ajansı ÇOB: Çevre ve Orman Bakanlığı EUROSTAT: Avrupa İstatistik Ofisi

FAO: Gıda ve Tarım Örgütü

KOBİ: Küçük ve Orta Büyüklükteki İşletmeler

MTA: Maden Tetkik Arama

NWFP: Odun Dışı Orman Ürünleri ODOÜ: Odun Dışı Orman Ürünleri

OGM: Orman Genel Müdürlüğü

TÜİK: Türkiye İstatistik Kurumu

WHO: Dünya Sağlık Örgütü

(7)

Önsöz

Bartın ilinde odun dışı orman ürünlerinin; dağılımı ve yetişme alanları, üretim potansiyeli, pazarlamaya yönelik mevcut durum, sorunları ve markalaşma imkânları ile ticarileştirilmesi bu raporun konusunu oluşturmaktadır.

Bartın’da odun dışı orman ürünleriyle ilgili işletmelerin sosyo-ekonomik genel yapılarını saptanması amacıyla 20 orman köylüsü ile görüşmeler gerçekleştirilmiş ve anket uygulanmıştır. T.C. Batı Karadeniz Kalkınma Ajansı Bartın Yatırım Destek Ofisi koordinatörlüğünde Bartın Valiliği Etüt ve Proje Müdürlüğü, Bartın Üniversitesi Orman Fakültesi akademisyenleri, Zonguldak Orman Bölge Müdürlüğü Odun Dışı Ürün ve Hizmetler Şube Müdürlüğü, Bartın İl Tarım ve Orman Müdürlüğü, Bartın İl Tarım Müdürlüğü Kırsal kalkınma ve Örgütlenme Şube Müdürlüğü, Bartın Ziraat Odası, Bartın Ticaret ve Sanayi Odası, Bartın Orman İşletme Müdürlüğü, Amasra İlçe Tarım ve Orman Müdürlüğü, Ulus İlçe Tarım ve Orman Müdürlüğü, Kurucaşile İlçe Tarım ve Orman Müdürlüğü, Bartın Tarım Kredi Kooperatifi, Ulus Orman İşletme Müdürlüğü, Bartın Belediyesi, Amasra Belediyesi, Kurucaşile Belediyesi, Ulus Belediyesi ve DETA Danışmanlık uzmanlarının davet edildiği bir SWOT analizi (Güçlü Yönler, Zayıf Yönler, Fırsat ve Tehditler) çalışması çevrimiçi olarak gerçekleştirilmiştir.

Rapor hazırlanması sürecinde, birincil ve ikincil veri toplama çalışmaları masa başı ve sahada olmak üzere iki ayrı alanda yürütülmüştür. Raporun hazırlanmasında kuruluşlara ait veriler, küresel standartlar, bilimsel yayınlar, uluslararası kuruluşların verileri, Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK), Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği (TOBB), T.C. Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, T.C. Ticaret Bakanlığı, T.C. Batı Karadeniz Kalkınma Ajansı raporları, T.C. Bartın Valiliği dokümanları, yurtdışındaki profesyonel raporlar, internet üzerinden yürütülen literatür taraması ve araştırmalardan elde edilen güncel veriler değerlendirilmiştir. Bu aşamada literatür taramaları da önemli veri kaynakları olarak araştırmaya dahil edilmiştir Elde edilen mevcut durum analizi çalışmaları ile akademik araştırmalardan elde edinilen bilgiler sentezlenerek rapor içeriğinin hazırlanmasında kullanılmıştır.

Raporun bundan sonra yapılacak çalışmalara kaynak teşkil etmesini diliyor, hazırlık sürecine destek olan bütün kişi, kurum ve kuruluşlara teşekkür ediyoruz.

(8)

Yönetici Özeti

Türkiye odun dışı orman ürünleri konusunda çok önemli bir potansiyele sahip bir ülkedir. Orman Genel Müdürlüğü (OGM) 2019 yılında yaptığı çalışmalarla odun dışı orman ürünlerinden olan defneden 32 bin 600 ton üretim gerçekleştirilmiştir. Bu defne üretimi sürecinde çalışan orman köylülerine ise 115 milyon lira ekonomik katkı sağlanmıştır. 2005 yılı defne ihracat geliri de yaklaşık olarak 12 milyon dolar olan Türkiye'nin 2019 yılı ihracat geliri de yaklaşık 40 milyon dolardır. 2019 yılında 32 bin 600 ton defne üretiminden 4,2 milyon lira tarife bedeli tahsil edilmiştir.

Orman Genel Müdürlüğü verilerine göre fıstık çamı alanı bakımından Türkiye, İspanya'dan sonra en fazla alana sahip ikinci ülke konumundadır. Fıstık çamı 88 bin 443 ha alanda saf veya kızılçam ile karışık olarak bulunmaktadır. Fıstık çamı 15 yaşından itibaren ekonomik olarak işletilmeye başlanmakta olup 80-100 yaşına kadar fıstık üretimi devam etmektedir. Üretilen fıstığın yüzde 80’i ihraç edilmektedir. 2008-2017 yılları arasındaki yıllık ortalama çam fıstığı ihracatı yaklaşık 1,1 bin ton/yıl olarak gerçekleşirken elde edilen gelir de yaklaşık 37,1 milyon $’dır.

Türkiye'de çiçek ıhlamur üretimi 40-80 ton, çiçekli yaprak ıhlamur üretimi ise 100-150 ton arasında değişmektedir. 2018 yılında ülke genelinde toplanan 135 ton ıhlamurdan, orman köylüsü 10,8 milyon liralık gelir elde etmiştir. 2019 yılında 150 ton ıhlamurdan 15 milyon lira gelir elde edilmiştir.

Ege Mobilya Kağıt ve Orman Ürünleri İhracatçıları Birliği’nin verilerine göre 1980’li yıllarda bin ton olan kekik ihracatı, günümüzde 18 bin ton seviyelerine ulaşmıştır. Kekik ihracat miktarları ve gelirlerine yönelik 1990- 2017 yılları arasındaki ihracat miktar ve gelirlerine bağlı olarak 2019-2023 yıllarını kapsayan dönem için kekik ihracat miktarları ve gelirlerinin artacağı tahmin edilmektedir. 2023 yılında ise yılında tahmin edilen ihracat miktarı 24,9 bin ton iken elde edilecek gelirin ise 89,2 milyon $ olacağı öngörülmektedir.

Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) verilerine göre 2018 yılında dünyada yaklaşık 2 milyon 353 bin ton kestane meyve üretimi yapılmıştır. Çin, en büyük üretici konumunda olup üretimin %83’ü (1.96 milyon ton) Çin tarafından gerçekleştirilmektedir. Türkiye’de kestane üretimi 63,5 bin ton olup dünya kestane üretiminde üçüncü sırada yer almaktadır. Ziraat Mühendisleri Odası 2019 verilerine göre Türkiye’deki kestane üretiminin %44,3’ü Aydın ilinde olup, Aydın ilini sırasıyla İzmir ve Bartın takip etmektedir. TÜİK verilerine göre 2019 yılında 72.655 ton kestane üretilmiştir.

Odun Dışı Orman Ürünlerinin (ODOÜ) son yıllarda önemi giderek artmış, bazı yörelerde getirisi sebebiyle odun hammaddesinden daha fazla önem kazanmış, özellikle kırsal alandaki insanlar için önemli bir gelir kaynağı durumuna gelmiştir. Bu kapsamda ODOÜ’ler kırsal kesimdeki yoksulluğu azaltmak, göçü ve işsizliği önlemek ve böylece kırsal kalkınmayı ve sürdürülebilir ormancılığı sağlamak amacıyla kullanılan önemli bir araçtır. Ayrıca ODOÜ’ler ülkelerin ihracat gelirleri içerisinde önemli bir paya sahiptirler. Bu bakımdan Türkiye, dünya genelinde 196 ülke arasında en fazla ODOÜ ihracatı yapan 21. ülke konumunda olup, bütün bunlar ODOÜ’lerin önemini ve ODOÜ’lerine olan talebi artırmıştır.

Bartın ilinde yetişen ve ekonomik bir getirisi olan odun dışı orman ürünleri; kestane, ıhlamur, kuşburnu, ceviz, kızılcık, defne, mürdüm eriği, böğürtlen, kekik, kocayemiş, istiridye mantarı, yaban mersini, kanlıca mantarı ve acı mantar şeklinde sıralanabilir. Bartın ilinde odun dışı orman ürünün bakımında zengin bir potansiyel bulunmaktadır ve bu potansiyeli kırsal kalkınmada etkili bir araç olarak kullanmak mümkündür. Ancak, defne yaprağı dışındaki diğer ODOÜ’leri yönünden yeterli ve etkili değerlendirme ve kullanım söz konusu değildir. Bu nedenle yukarıda bahsedilen önlem ve önerilerin yaşama ve uygulamaya aktarılması durumunda Bartın ilindeki mevcut ODOÜ potansiyeli harekete geçirilmiş olacaktır. Böylece ODOÜ’lerin gerçek anlamda sürdürülebilir kırsal kalkınmaya ekonomik katkısı ve sosyoekonomik etkileri (katma değer yaratma, göçü önleme, diğer sektörlere desteği vb.) ortaya çıkabilir.

Bartın ili genelinde çok sayıda ODOÜ üretilmekte veya toplanarak değerlendirilmektedir. Türkiye'de 2019 yılında defnenin en çok üretildiği il Bartın’dır. Bartın'da 2019 yılında 10 bin 58 ton defne üretimi

(9)

gerçekleştirilmiştir. 2012 yılında Bartın genelinde sadece 140 ton defne üretimi gerçekleşirken Zonguldak Orman Bölge Müdürlüğüne bağlı Bartın Orman İşletme Müdürlüğünün titiz çalışmaları sonucu bu rakam her yıl artış göstermiştir.

Bartın ili %7,4 ile 4. en fazla kestane ağacına sahip olan ilimizdir. Bartın Ticaret ve Sanayi Odası’ndan alınan bilgiye göre; 26 Ekim 2020 tarihi itibariyle, Bartın ilinde kestane konusunda faaliyet gösteren kayıtlı işletme ve kooperatif bulunmamaktadır. Kestaneler orman köylüleri tarafından toplanıp işlenmeden satılmaktadır. Depolama yapılmamaktadır. Bartın İl Tarım ve Orman Müdürlüğü ve TÜİK’ten alınan bilgiye göre; Bartın’da meyve veren yaşta kestane ağaç sayısı 194.212’dir. Ağaç başına ortalama verim (kg/ağaç) 31’dir. 2019 yılı üretim miktarı 5.933 tondur. 2020 yılı itibari ile 1 kg kestane en düşük 15 TL, en yüksek 25 TL’den satılmaktadır. Yapılan çalışmalar Bartın’da kestanenin işlenmesi ve paketlenmesi için bir tesis kurulmasının uygun bir yatırım alanı olduğu sonucunu ortaya çıkartmıştır.

Bartın ili bal üretimi konusunda ciddi bir birikime ve potansiyele sahiptir. “Bartın Kestane Balı” bu yöre ile özdeşleşmiştir. Bartın ili ve çevresinden toplanan balların mikroskobik incelemesine göre ağırlıklı olarak Kestane balı olduğu tespit edilmiştir. Bartın Kestane ve Çiçek Balı Türk Gıda Kodeksi Bal Tebliği’ne uygundur. Bartın balının tanıtılması, ticaretinin geliştirilmesi ve ürün çeşitliliğinin artırılması son derece önemlidir.¹

Orman Gülü, özellikle parfüm yapımında kullanılması ve atıklarının yakıta dönüştürülmesi bakımından önemli bir potansiyel barındırmaktadır. Orman atıklarından elde edilecek olan yakıtlar (pelet) için yapılacak olan yatırımlar geri dönüşüm olarak kabul edilebilmektedir.

T.C. Batı Karadeniz Kalkınma Ajansı tarafından gerçekleştirilen Bartın İli Kestane İşleme ve Paketleme Tesisi ön fizibilite çalışmasında, kestane işleme tesisinin uygun bir yatırım alanı olduğu sonucu ortaya çıkmıştır. Tesis, hammadde analizi açısından uygulanabilir görülmektedir. Kurulacak olan tesisin geri ödeme süresi hesaplanmış olup, tesisin iyi performans sergilemesi durumunda birinci yılda kendini ödeyebileceği görülmüştür. Kurulu tesislerle de yapılan görüşmelerde 1-3 yıl arası bir sürenin geri ödeme süresi için uygun olacağı görülmektedir. Bölgede benzer bir tesisin olmaması da bu konuda ihtiyacı, yatırımın önemini ortaya koymaktadır.

Kestane, ıhlamur, fındık, ceviz ve kekik konusunda saklama koşullarının iyileştirecek depoların kurulmasına ihtiyaç vardır. Defne ve kestane balı konusunda da tanıtım stratejileri geliştirilmesi, bilinirlik ve güvenirliği artıracaktır. Özellikle Bartın Kestane Balı konusundaki markalaşma çalışmaları hız kesmeden devam etmelidir.

Orman gülü atıkları başta olmak üzere, kestane, fındık ve ceviz kabuğu ile odun dışı orman ürünlerinin atıklarından geri dönüşüm tesisi kurulabileceği görülmektedir. Yine bu atıklardan aktif karbon üretilebilmektedir. Aktif karbon pek çok alanda kullanılmaktadır. Bu konuda açık yatırım destekleri de bulunmaktadır.

1 Bartın İlinde Üretilen Balın Kalite ve Standardizasyonu Ön Fizibilite Raporu, BAKKA, 2019.

(10)

1. Giriş

Ülkemiz, Avrupa ile Asya’nın birleşme noktasında bir Akdeniz ülkesi olması dolayısıyla, biyolojik, doğal ve kültürel çeşitliliği fazla olan bir coğrafyaya sahiptir. Ekolojik, biyolojik çeşitlilik, flora ve fauna yönünden zengindir. Pek çoğu orman ekosistemlerinde bulunan 10.000’den çok bitki türü (11.148) ve takriben 3.000’den fazla (3.116) endemik bitki türü vardır (Doğan, 2020).

Orman kaynaklarından çok sayıda ürün ve hizmet üretilmektedir. Geçmişte orman kaynaklarından üretilen en önemli ürün odun hammaddesi olarak görülmekteydi. Bu nedenle odun kaynaklı ürünlere birincil (asli) ürün tanımlamaları yapılmaktaydı. Ancak günümüzde toplumun orman kaynaklarından beklentileri çeşitlenmiş ve odun ürünlerinin yanında bitkisel, hayvansal ve mineral kaynaklı ürünler ile erozyonu önleme, iklim değişikliği ile mücadele, karbon tutumu gibi hizmetler talep edilmeye başlanmış ve ormanlardan beklenen faydalar ile bu faydaların sağlanmasına yönelik planlamalarda önemli ölçüde değişiklikler meydana gelmeye başlamıştır (Yucedag vd., 2019; Sevik vd., 2020; Ozel vd., 2020).

Ormanlar, günümüzde toplumun sadece odun hammaddesi ihtiyacını karşılayan bir kaynak olarak görülmemektedir. Odun dışı orman ürünleri (ODOÜ); orman kaynaklarından üretilen diğer mal ve hizmetlerin de önemi artmıştır. Bu ürün ve hizmetler; bitkisel, hayvansal ve mineral kökenli ürünler başta olmak üzere orman ekosistemlerinin topluma sunduğu su üretimi, toprak koruma, rekreasyon ve biyolojik çeşitlilik gibi hizmetlerden oluşmaktadır (Ertugrul vd., 2019; Açıcı, 2019).

Orman ekosistemlerinin önemli fonksiyonlarının başında ekonomik fonksiyon gelmektedir.

Ormanlardan üretilen ürünler temel olarak odun hammaddesi ve odun dışı orman ürünleri olarak ayrılabilir. Orman ekosistemlerinde bulunan, çeşitli amaçlarla insanların faydalandıkları odun dışındaki bitkisel veya hayvansal kökenli her türlü ürün odun dışı orman ürünü (ODOÜ) şeklinde isimlendirilmektedir. Günümüzde ODOÜ’lere olan talep, ekonomik, ekolojik, biyolojik, sosyal, sağlık ve kültürel önemleri sebebiyle, hızla artmaktadır (Doğan, 2020).

Odun dışı orman ürünlerinin geçmişten günümüze zamanla yaygınlaşması sonucunda terim ve tanımlarda farklılıklar görülmektedir. Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü (FAO)’nün tanımına göre, “doğal ekosistemlerden, özel ormanlardan, çiftliklerden elde edilen, evlerde kullanılan veya ticari olarak satılan, sosyal, kültürel ve dini değerler taşıyan kereste ve yakacak odun dışındaki bütün biyolojik materyaller” ODOÜ olarak adlandırılmaktadır (Açıkgöz Altunel, 2012)

FAO’nun 1995’te Endonezya’da yapılan bir toplantıda ODOÜ’lerini; ormandan veya ormana yakın olan bölgelerden odun dışında elde edilen biyolojik kökenli ürünler ve hizmetler şeklinde tanımlanmaktadır.

FAO, ormanlardan elde edilen ürünleri; odun ürünleri, odun dışı orman ürünleri ve ormancılık hizmetleri olarak üçe ayırmaktadır. Odun ürünlerini ise ikiye ayrılmaktadır. Bunlardan birincisi endüstriyel odun, yakacak odun ve odun kömürü, ikincisi ise sürgünler olarak belirtilmektedir. ODOÜ ise bitkiler ve bitkisel ürünler ile hayvanlar ve hayvansal ürünler olarak ikiye ayrılmaktadır (Duman, 2019).

Ülkemizde ise Orman Genel Müdürlüğü (OGM) ODOÜ’leri şöyle tanımlamıştır; “ormanlardan ve ağaçlardan sağlanan odun dışındaki biyolojik ve mineral kökenli mahsuller ile odun üretimi esnasında veya başka nedenlerle meydana gelen her türlü bitki artığı, kabuk, yonga, çalı, kök, kütük, kozalak gibi mahsuller, mantarlar, organik kökenli orman humusu ve örtüsüdür” (OGM, 2016).

ODOÜ (Odun Dışı Orman Ürünleri) ormanlardan veya ağaçlardan elde edilen, odun dışındaki biyolojik veya mineral kökenli ürünler ile yonga, kabuk, kök, çalı, kozalak, kütük gibi odun üretimi esnasında açığa çıkan diğer ürünlerdir. Mantarlar ile orman örtüsü ve humusu da aynı grupta yer almaktadır. Bu ürünlerden mantar, et ve bal gibi yenilebilen bitkisel veya hayvansal ürünler, çeşitli tıbbi ve aromatik ürünler, hayvan yemi ve işlenmemiş diğer bitkisel ve hayvansal ürünler sayılabilmektedir. ODOÜ’ler geniş bir çeşitlilik göstermektedir. Bunların başlıcaları; meyveler (kestane, defne, çamfıstığı, palamut, sumak, menengiç vb.), yapraklar (okaliptüs, kardelen, defne, meşe, laden vb.), balzamik yağlar (sığla yağı, kitre, reçine vb.), ince dal ve sürgünler, çiçekler, bazı bitkilerin yumru, soğan ve rizomları

(11)

(sümbül, kardelen, urlar, mazılar vb.), mantarlar, otlar, orman toprağı ve örtüsüdür (Duman, 2019;

Çakmaklı, 2019).

Dünya Sağlık Örgütü’nün verilerine göre Türkiye’de 500 bitki tıbbi olarak kullanılmaktadır. Ticaret yapılan bitki türü sayısı 346’dır. Bunların bir bölümünün ihracatı da söz konusudur (Doğan, 2019).

Aktarlarda, marketlerde ve pazarlarda 179 türde bitki türü satılmaktadır. Kekik, ıhlamur, anason, çam fıstığı, kestane, adaçayı, kimyon en önemli ihraç ürünlerdir. (Duman, 2019).

Aynı zaman aralıklarında ihracattan elde edilen parasal gelirler ise ıhlamur hariç artış göstermektedir.

Artış miktarları incelendiğinde çam fıstığında yaklaşık %1.165, adaçayında %507, defnede % 494, kestanede %349, kekikte %336, anasonda %178 ve kimyonda %85 daha fazla gelir elde edildiği saptanmıştır (Duman, 2019). 2024 yılına kadar olan döneme ilişkin yapılan tahminlerde de kekik, defne yaprağı, adaçayı ve çam fıstığı ihracat miktarlarının artacağı tahmin edilmektedir (Korkmaz ve Duman, 2020).

Bir taraftan hızla artan nüfus ve azalan tarım alanları, öte yandan şifalı oluşu, gıda güvenliğinin olması, kimyasallar ile etkileşimlerinin az olması ve her türlü sentetik, kimyasal ilaç, kozmetik ve boyar maddelerin insan sağlığı üzerine olumsuz etkileri olması nedeniyle ODOÜ’ler öne çıkmakta ve önemleri artmaktadır. ODOÜ’ler; beslenme, ilaç yapımı, kozmetik sanayi, sağlık, tıbbi ve aromatik, dekoratif ve süsleme vb. amaçlarla değişik alanlarda kullanılmaktadır. Böylece pek çok sanayii ve üretimin temel girdisini oluşturmaktadır. Keza ODOÜ’ler, kırsal alandaki insanlar için mühim bir gelir kaynağıdır. Orman içinde ve kenarında yaşayan insanlar beslenmek ve kazanç elde etmek için ODOÜ’lerden büyük ölçüde yararlanmaktadır (Çakmaklı, 2019).

Bu kapsamda ODOÜ’ler kırsal kesimdeki yoksulluğu azaltmak, göçü ve işsizliği önlemek ve böylece kırsal kalkınmayı ve sürdürülebilir ormancılığı sağlamak amacıyla kullanılan mühim bir araçtır. Keza ODOÜ’leri ülkelerin ihracat gelirleri içerisinde önemli bir paya sahiptirler. Bu bakımdan Türkiye, dünya genelindeki 196 ülke arasında ODOÜ ihracatı en fazla olan 21. ülke konumundadır. Bütün bunlar ODOÜ’lerin önemini ve ODOÜ’lerine olan talebi artırmıştır (Çakmaklı, 2019).

(12)

2. Bartın İli Hakkında

Bartın 1991 yılında il olmuştur. İlin merkez ilçeyle birlikte toplam 4 ilçesi ve 265 köyü vardır.

Kastamonu, Karabük, Zonguldak illeriyle komşudur ve kuzeyinde Karadeniz vardır. Sahil şeridi 59 km’dir. Ant, Aladağ, Karadağ, Aladağ, Kocadağ, Karasu ve Kayaardı en önemli dağlardır. İl adını Bartın Irmağı’ndan almış olup, merkeze gidildikçe düz ovalarla karşılaşılmaktadır. Bartın’ın yüzölçümü 2.143 km²’dir.

İlin ekonomisinde ormancılığın yanında tarım ve hayvancılığın de yeri önemlidir. Seracılık faaliyetleri gelişmektedir. Bartın Ticaret ve Sanayi Odası’ndan² alınan bilgilere göre; “Bartın ilinin toplam yüzölçümü 214.300 ha olup bunun 74.408 ha (%35) alanında tarım yapılmaktadır. 98.578 ha’lık alan orman (%46), 15.000 ha’lık alan çayır-mera (%7) ve 26.314 ha’lık (%12) alan ise yerleşim ve diğer alanlardır.” (https://www.bartintso.org.tr/)

Bartın’da ılıman iklim (yazlar sıcak, kışlar serin) hakimdir. Bartın’da en sıcak ay Temmuz, en kurak ay Mayıstır. Ortalama yıllık sıcaklık 16 ^oC’dir. Bartın arazilerinin %12’si tarım veya orman dışı alanlar olarak kullanılabilmektedir.

Tablo 1: Bartın İli Arazi Varlığı

Kaynak: Bartın İl Tarım ve Orman Müdürlüğü

Bartın’da ekonomik değeri dolayısıyla bitkisel ürünlerden yetiştiriciliği en yaygın olarak yapılan temel tarımsal ürünler; çilek, fındık, hububat, yem bitkileri, sebze ve meyve olup bu ürünlerin yetiştiriciliğinin yapıldığı toplam 672.507 dekar tarım alanı bulunmaktadır. İl genelinde yaklaşık 1.088.925 adet kanatlı hayvan ve 33.664 adet arılı kovan mevcuttur.

Batı Karadeniz Bölgesi’nde tarım alanı en fazla olan il Bartın’dır. Bartın’da 672.507 dekar tarım arazisi bulunmaktadır. Bu arazilerin 198.600 dekarı sulamaya elverişli araziler olmasına rağmen mevcut durumda sulamaya elverişli alanların sadece 86.180 dekarında halk tarafından sulama yapılabilmekte, Devletçe sulanan işletme halinde tesis de bulunmamaktadır.

Tablo 2: Bartın İli Tarım Arazisinin Dağılımı

Kaynak: Bartın İl Tarım ve Orman Müdürlüğü, 2018 Faaliyet Raporu

2Bartın Ticaret ve Sanayi Odası, Tarım, https://www.bartintso.org.tr/sayfalar/bartin-ekonomisi/tarim

(13)

Bitki Örtüsü

Bartın ili geneline bakıldığı zaman birden fazla habitat tipini görmek mümkündür. Habitat çeşitliliğinin fazla olduğu bu alanlarda floristik çeşitliliğinde fazla olması doğaldır. Bartın ve çevresinde;

 Orman Vejetasyonu

 Maki Vejetasyonu

 Tarım Alanları

 Riparyan Vejetasyon

 Kaya Vejetasyonu

 Step Vejetasyonu

 Kumul Vejetasyonu olmak üzere yedi farklı vejetasyon yapısı mevcuttur.

Orman Vejetasyonu: Bartın İlinin yüzölçümü 214.300 ha alanın olup bunun 98.578 ha orman vejetasyonu oluşturmamaktadır. Orman vejetasyonun da yer yer saf Fagus orientalis L. (Kayın) türünün oluşturduğu yapı mevcuttur. Bazı alanlarda iğne yapraklı türler ile geniş yapraklı türlerin oluşturduğu karışık orman yapısı mevcuttur.

Maki Vejetasyonu: Bartın ve çevresinde maki vejetasyonu özellikle denizden başlayarak yaklaşık 300-400 m kadar olan yüksekliklerde belirgin olarak bulunmaktadır. Bu alanlarda; Quercuscoccifera L., Quercusinfectoria Oliv. subsp. infectoria, Erica arborea L., Juniperus oxycedrus L. subsp. oxycedrus, Filago pyramidata L., Pistaciaterebinthus L. subsp. terebinthus, Cotinus coggyria Scop., Asparagus acutifolius L., Scilla autumnalis L., Campanula lyrata Lam. subsp. lyrata, Cistus creticus L., Cistus salviifolius L., Origanum onites L., Origanumvulgare L. subsp. viride (Boiss.) Hayek, Fraxinus angustifolia Vahl. subsp. oxycarpa (Bieb. ex Willd.) Franco, Phillyrea latifolia L. ve Pinus brutia Ten.

gibi türler tespit edilmiştir.

Riparyan Vejetasyon: Bartın Çayı, Kozcağız Çayı ve Arıt Çayı ile bunların yan kolu olan küçük derelerin etkisi ile oluşan alanlarda riparyan vejetasyon tespit edilmiştir. Bu alanlarda; Alisma plantago- aquatica L., Amaranthus albus L., Ornithogalum narbonense L., Alnus glutinosa (L.) Gaertner. subsp.

glutinosa, Humulus lupulus L., Arctium minus (Hill) Bernh. subsp. pubens (Babington) Arenes, Cirsium lappaceum (Bieb.) Fischer. subsp. tenuilobum (C.Koch)P.H.Davis, Pulicaria dysenterica (L.) Bernh., Senecio aquaticus subsp. erraticus (Bertol.) Matthews, Carex flacca Schreber, Carex pendula Hudson, Carex sylvatica Hudson subsp. sylvatica, Equisetum palustre L., Equisetum telmateia Ehrh., Phragmites australis (Cav.) Trin. ex Steudel ve Poa pratensis L. gibi türler tespit edilmiştir.

Kaya Vejetasyonu: Bartın İli ve çevresinde kaya vejetasyonu daha çok toprakların aşınması sonucu ortaya çıkmıştır. Bu alanlarda; Cota tinctoria L. var. pallida (DC.), Carduus pycnocephalus L. subsp.

albidus (Bieb.) Kazmi, Crepis foetida L. subsp. rhoeadifolia (Bieb.) Celak, Filago pyramidata L., Inula britannica L., Sedum acre L., Sedum album L., Sedum hispanicum L. var. hispanicum, Sedum stoloniferum Gmelin, Arabis caucasica Willd. subsp. caucasica, Draba muralis L., Geranium dissectum L., Setaria glauca (L.) P. Beauv., Linum corymbulosum Reichb. ve Epilobium parviflorum Schreber türleri tespit edilmiştir.

Step Vejetasyonu: Bartın ilinde step vejetasyonu orman tahribatının olduğu alanlarda ve yüksek kesimlerde yaylaların olduğu alanlarda tespit edilmiştir. Bu alanlarda; Papaver rhoeas L., Glaucium flavum Crantz, Plantago lagopus L., Plantago lanceolata L., Linaria peliserriana (L.) Mill., Linaria simplex (Willd.) DC., Globularia trichosantha Fisch. & Mey., Veronica chamaedrys L., Veronica polita Fries, Polygala anatolica Boiss.& Heldr., Polygonum arenastrum Bor., Rumex acetocella L., Ranunculusmuricatus L. ve Reseda lutea L. var. lutea gibi türler tespit edilmiştir.

Kumul Vejetasyonu: Bartın İlinin sahil şeridinin tamamında kumul vejetasyonuna rastlamak mümkündür. Bu alanlarda; Crithmum maritimum L., Daucus carota L., Eryngiummaritimum L., Pancratiummaritimum L., Carduus nutans L. subsp. leiophyllus (Petr.) Stoj. & Stef., Cnicus benedictus L. var. kotschyi Boiss., Chondrilla juncea L. var. juncea, Conyza bonariensis (L.) Cronquist,, Conyza canadensis (L.) Cronquist, Crepis foetida L. subsp. commutata (Spreng.) Babcock, Hedypnoiscretica (L.) Dum.-Cours., Inulagraveolens (L.) Desf., Inula viscosa (L.) Aiton, Otanthus maritimus (L.) Hoffmans. & Link, Xanthium spinosum L. ve Xanthium strumarium L. subsp. strumarium gibi türler yayılış göstermektedir. Bartın İli ve çevresinde yapılan florstik çalışmalar ile TUBİVES verilerinin bir

(14)

araya getirilmesi sonucu Bartın İlinin Floristik listesi oluşturulmuştur. Bu listeye göre; 99 familyaya ait 431 cins ve 852 tür bulunmaktadır. Bu türlerin 14’ü endemik olup, endemizm oranı %1,64 tür.

Su Kaynakları

Bartın ili Türkiye akarsu havzalarına göre Batı Karadeniz Havzası (13 nolu havza) içinde kalmaktadır.

Yer üstü su kaynakları ilin toplam su potansiyeli 1248.38 hm³/yıldır. Başlıca üç akarsu mevcut olup, bunlar BartınÇ, Arıt Çayı ve Kozcağız Çayı’dır (Bartın Çevre Durum Raporu, 2013).

Bartın Çayı: Uzunluğu 6 km, debisi 25,55 m³/s’dir. Kozcağız Çayı: Uzunluğu 47,5 km, debisi 5,41 m³/s’dir. Arıt Çayı: Uzunluğu 35 km, debisi 4,33 m³/s’dir. Bartın’da 3 adet (Bartın Kışla, Kirazlıköprü, Kozcağız) baraj yapılmaktadır.

Tablo 3: Bartın İli Maden Rezervleri

Kaynak: MTA

Bartın ilinin nüfusu 2019 TÜİK Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemine (ADNKS) göre 198.249’dur.

Nüfusun yaklaşık %49,39’unu (97.908 kişi) erkekler, yaklaşık %50,61’ini (100.341 kişi) ise kadınlar oluşturmaktadırlar. 2018 ile 2019 ADNKS verilerine göre nüfus artışı il geneli (binde) ‰ -3,8’lik artış göstermiştir (TÜİK). İlde en fazla nüfus artışı (binde) ‰4,8 ile il merkezinde gerçekleşmiştir.

Türkiye’nin yıllık nüfus artış hızı (Binde) ‰ 13,9’ dur.

2020 verilerine göre Bartın’da okuma yazma bilmeyenlerin sayısı 1560’tır. Okuryazar ama eğitimsiz olan 7254, ilkokul mezunu 18686, ortaokul mezunu 11107, ilköğretim mezunu 11670, lise mezunu 20742, lisans mezunu 14455 kişi bulunmaktadır. Bartın ilinde lise ve dengi okullar ile yüksekokul ve fakülte mezun oranı %21 olup bu oran bölge ortalamasının altındadır. (TÜİK, 2020)

(15)

3. Geçmişte Yapılmış Etüt, Araştırma ve Diğer Çalışmalar

 Bartın İlinde Üretilen Balın Kalite ve Standardizasyonu Ön Fizibilite Raporu, T.C. Batı Karadeniz Kalkınma Ajansı, 2019

 Orman ve Orman Ürünleri Sektör Raporu, T.C. Batı Karadeniz Kalkınma Ajansı, 2012

 Defne İşleme ve Paketleme Tesisi Ön Fizibilitesi, T.C. Batı Karadeniz Kalkınma Ajansı, 2018

 OGM, Odun Dışı Orman Ürünlerinin Envanter ve Planlaması İle Üretim ve Satış Esasları, 2016.

 Odun Dışı Orman Ürünleri İstişare Çalıştayı, Orman Mühendisleri Odası, 2020

 Aydın İli Kestane Raporu, T.C. Güney Ege Kalkınma Ajansı, 2009

 Orman ve Orman Ürünleri Sektör Raporu, T.C. Batı Akdeniz Kalkınma Ajansı, 2012.

 T.C. Güney Ege Kalkınma Ajansı, Aydın İli Kestane Yatırım Raporu 2012

 Maviyemiş-Likapa Eylem Planı (2015-2019) Orman Genel Müdürlüğü

 Aydın Sanayi Odası, Kestane Tanı Çalışması Analizleri Raporu, 2012

 Trüf Ormanı Eylem Planı (2014- 2019), Orman Genel Müdürlüğü

 Ödemiş Ticaret Borsası, Kestane Sektör Raporu, 2018.

 Salep Eylem Planı (2014-2018), Orman Genel Müdürlüğü

 Kestane Raporu, Aydın Ticaret Borsası, 2016.

 Defne Eylem Planı (2016-2020) Orman Genel Müdürlüğü

 Kestanede Potansiyel Hedef Pazarlar Raporu, Aydın Sanayi Odası, 2012

 İstanbul Ticaret Odası, Kestane Sektör Profili Raporu, 2004

 Kestane Raporu, TMMOB Ziraat Mühendisleri Odası, 2019

 İncir Tanı Çalışması Analizleri, Aydın Sanayi Odası, 2012

 Yabanıl Meyveli Türler Eylem Planı (2014-2018) Orman Genel Müdürlüğü

 Aydın Sanayi Odası, Zeytinyağında Potansiyel Hedef Pazarlar, 2012

 Zonguldak Kestanesi ve Cevizine Yönelik Markalaşma Çalışmaları Projesi, Zonguldak Ziraat Odası, 2014

 Reçine Eylem Planı (2017-2021) Orman Genel Müdürlüğü

 Mobilya Kağıt ve Orman Ürünleri Sektörü, Orta Anadolu İhracatçı Birlikleri, 2016.

 Sakız Eylem Planı (2014-2019), Orman Genel Müdürlüğü

 Türkiye Orman Ürünleri Meclisi Sektör Raporu ,Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği, 2015.

 Türkiye Ormancılık Sektöründe Odun Dışı Orman Ürünleri: İhracat Analizi, 2015, Bartın Üniversitesi Orman Fakültesi

 Ağaç ve Orman Ürünleri Raporu, 2015, Rize Ticaret ve Sanayi Odası

 Kestane Eylem Planı Çalıştayı, Orman Genel Müdürlüğü, 2013

 Seçilen Belirli Odun Dışı Orman Ürünlerinin Mevcut Durum Raporları Ve Sürdürülebilir Yönetimi Teknik Rehberinin Hazırlanması Sorumlu Kamu Kurumları İle Güncelleme Toplantısı, 2020.

 Odun Dışı Orman Ürünleri (Orman Tali Ürünleri) Sektör Raporu, Orta Anadolu Ağaç Mamulleri ve Orman Ürünleri İhracatçıları Birliği, 2011.

 Bal Ormanı Eylem Planı (2013-2019) Orman Genel Müdürlüğü

 Odun Dışı Orman Ürünleri: Kekik Değer Zinciri Analizi, UNDP 2018.

 Ormancılık Sektör Raporu, TOÇ-BİR-SEN 2019

 Kestane Eylem Planı (2013-2017), Orman Genel Müdürlüğü

(16)

4. Odun Dışı Orman Ürünleri Konusunda Yürütülen Uluslararası Proje ve Etkinliklerden Örnekler

4.1. Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Teşkilatı (FAO) Tarafından Yürütülen Çalışmalar³ Projeler

Projeler

FAO tarafından yürütülen projelerin daha çok Afrika’da uygulandığı görülmektedir. 2020 yılı Şubat ayı itibari ile ilgili web sayfasında http://www.fao.org/forestry/nwfp/50270/en/ yer alan projelerin listesi aşağıdaki gibidir.

 Building nutrition-sensitive non-wood forest product value chains in Uganda (2019-2020)

 Assessing data for MAPs (2019-2020)

 Wild Foods Zambia

 Enhancing the contribution of Non-Wood Forest Products to Food security in Central Africa:

Equatorial Guinea, Chad, Rwanda, Burundi and Sao Tomé & Principe: 2013-2016

 Enhancing the contribution of Non-wood Forest Products to Poverty Alleviation and Food Security in Central African countries: Gabon, Central African Republic and Republic of Congo:

2009-2012

 Enhancing Food Security through Non-wood Forest Products in Central Africa: 2005-2008

4.2. Avrupa Birliği Tarafından Desteklenen Projeler

Star Tree Projesi: Avrupa Orman Enstitüsü (EFI)⁴ tarafından uygulanan StarTree Projesi, kırsal kalkınma için orman kaynaklarının sürdürülebilir kullanımını desteklemek için entegre bir Avrupa projesidir. Proje kapsamında 14 yerde saha incelemesi yapılmış olup, bunlardan bir tanesi de Bursa’da kestane, ıhlamur ve defne için yapılmıştır.⁵

INCREDIBLE Projesi: “Akdeniz Havzasında Mantar, Reçine ve Yemeklik İnovasyon Ağları” projesi Avrupa Birliği’nin desteği ile EFI’nin koordinasyonunda uygulanmaktadır. INCREDIBLE Projesi beş farklı odun dışı orman ürün grubu üzerinde çalışmaktadır. Bunlar; mantar meşesi, reçine, doğal mantarlar&yer mantarları (trüf), doğal kabuklu meyveler&orman böğürtlenleri, tıbbi ve aromatik bitkilerdir.⁶

3 http://www.gonder.org.tr/?p=10357#_Toc32127799

4 http://efi.int/

5 . http://www.star-tree.eu/regional-stakeholder-groups/rsg-bursa-province-turkey

6 https://www.incredibleforest.net/

(17)

5. Ulusal, Sektörel ve/veya Bölgesel Planlar, Politika ve Programlar 5.1. On Birinci Kalkınma Planı⁷

On Birinci Kalkınma Planı’nda sağlıklı, organik ve iyi tarım ürünlerine talep arttığı, katkısız ve yerel ürünlerin farklı pazarlama kanallarıyla doğrudan tüketiciye ulaştırılması eğiliminin güçlendiği belirtilmektedir.

Plan çerçevesinde öncelikli gelime alanları tanımlanmıştır. Bu alanlardan biri tarımdır. Bu çerçevede belirlenen politika ve tedbirler şöyledir:

 Tarım-sanayi entegrasyonu ve işbirliğinin geliştirilmesine yönelik özendirici üretim modelleri uygulanacaktır.

 Tarım ürünlerinin pazarlanmasında dağıtım zincirindeki aracıların sayısının azaltılması, tüketicinin makul fiyatlardan ürüne erişimi, üretici ile tüketici arasında doğrudan bağlantı kurulması yönünde kooperatiflerin ve üretici birliklerinin sistemde etkin olarak yer alması sağlanacaktır.

 Üretici örgütlülüğünün artırılması ve işleyişlerinin etkinleştirilmesini teminen finansmana erişimleri kolaylaştırılacak, profesyonel yönetim, denetim ve organizasyon altyapıları geliştirilecektir.

 Üretici birliklerinin ticari faaliyette bulunabilmelerinin kolaylaştırılması amacıyla düzenlemeler yapılacaktır.

 Yerel ve bölgesel düzeyde üretimi yapılan tarımsal ürünleri hak ettiği katma değere eriştirecek mekanizmalar oluşturulacaktır.

 Yöresel ürünler, coğrafi işaretli tarım ürünleri ile tıbbi ve aromatik ürünlerin tanıtım, pazarlama ve markalaşmaya yönelik iyileştirmelerle ürün değeri artırılarak ticarete konu olması sağlanacaktır.

 Sürdürülebilir orman yönetimiyle ormanların ekonomiye katkısı artırılacaktır.

 Ormancılıkta hastalık ve zararlılar ile yangınlarla mücadeleye yönelik kapasite güçlendirilecektir.

 Orman köylülerinin belirli programlar dâhilinde desteklenmesine devam edilecek, ormancılıkta kaliteli üretimin ve işgücü verimliliğinin artırılmasını teminen eğitim faaliyetleri ile profesyonelleşme artırılacaktır.

 Akıllı tarım teknolojileri başta olmak üzere yenilikçi ve çevreci üretim teknikleri geliştirilecek ve desteklenecektir.

 Tarımda üreticilerin gelirini korumaya yönelik faaliyetler desteklenecektir.

Ticaretin ve Tüketicinin Korunmasının Geliştirilmesine Yönelik Hizmetler başlığı altında; “tarım ve imalat sanayii sektörlerindeki gelişmeler ile tüketicilerin faydası gözetilerek toptan ve perakende ticaret sektöründe piyasa işleyişinde karşılaşılabilecek aksaklıklar giderileceği” ifade edilmektedir.

5.2. Orta Vadeli Program (2020-2022)⁸

Programda ormanların sürdürülebilir yapısının korunacağı, ekonomik, ekolojik, sosyo-kültürel katma değerinin artırılacağı, kıymetli ağaç tür ve miktarının artırılacağı; nünün için de Endüstriyel Plantasyon Ana Planı hazırlanacağı ifade edilmektedir.

7 On Birinci Kalkınma Planı (2019-2023) http://www.sbb.gov.tr/wp- content/uploads/2019/07/OnbirinciKalkinmaPlani.pdf

8 https://www.sbb.gov.tr/wp-content/uploads/2019/10/YeniEkonomiProgrami_OVP_2020-2022.pdf

(18)

5.3. Katılım Öncesi Ekonomik Reform Programı (2019-2021)⁹

Katılım Öncesi Ekonomik Reform Programı’nda tarım sektörüne verilen destekler, üretici geliri ve tüketici refahı ile üretimde etkinlik, verimlilik ve kalitenin artırılmasına yönelik olarak şekillendirileceği ve sadeleştirileceği belirtilmektedir. Tarımda Milli Birlik Projesi hayata geçirilerek böylece tohumdan sofraya gıda değer zinciri, gıda güvenliği ve uluslararası rekabet önceliğinde, yeniden yapılandırılacaktır.

5.4. Bölgesel Gelişme Ulusal Stratejisi (2014-2023)¹⁰

Bölgesel Gelişme Ulusal Stratejisi’nde, illerin ekonomik ve sosyal niteliklerine uygun olarak, girişimciliğin desteklenmesine, şehirlerdeki dönüşüm sürecini destekleyecek beşeri ve sosyal sermayenin geliştirilmesine ve tarımsal verimliliğin artırılmasına ağırlık verileceği vurgulanmaktadır.

5.5. Türkiye Ulusal Ormancılık Programı (2004-2023)¹¹

Orman köylüleri ve kooperatifleri için ODOÜ kaynaklarının korunması, ODOÜ’lerinin üretimi, hasatı, işlenmesi, pazarlanması konularında eğitim programları hazırlanması ve uygulanması hedeflenmektedir.

5.6. Batı Karadeniz Bölge Planı (2014-2023)¹²

Batı Karadeniz Bölge Planı’nda, bireysel üretimden daha verimli olan toplu üretim desteklenmesi, orman ürünleri yan sanayi geliştirilmesi, köylerdeki bal, kestane, defne vb. ürünler ekonomiye kazandırılması gerekliliği vurgulanmıştır.

5.7. Batı Karadeniz Turizm Master Planı (2019)¹³

Batı Karadeniz Master Planı’nda; doğa turizmi değerleri yanında gastronomi değerlerinin sunulması ile ziyaretçilerin yöre halkına daha fazla gelir bırakmasının desteklenmesi ve üretimin sürekliliği sağlanması bu sayede yöredeki yemek kültürünün korunması gerekliliği belirtilmektedir.

5.8. Çölleşme İle Mücadele Ulusal Stratejisi ve Eylem Planı (2015-2023)¹⁴

Orman ve orman içi mera alanlarında odun dışı ürün ve hizmetlerin belirlenmesi, faydalanma ve koruma dengesini gözeten sürdürülebilir kullanım planlarının hazırlanması planlanmaktadır.

9 Katılım Öncesi Ekonomik Reform Programı (2019-2021) https://www.sbb.gov.tr/wp- content/uploads/2019/04/KEP_2019-2021.pdf

10 Bölgesel Gelişme Ulusal Stratejisi (2014-2023) https://abdigm.meb.gov.tr/projeler/ois/003.pdf

11 Türkiye Ulusal Ormancılık Programı (2004-2023)

https://www.ogm.gov.tr/ekutuphane/Dokumanlar/Ulusal_Ormancilik_Programi_2004_2023.pdf

12 Batı Karadeniz Kalkınma Ajansı, http://bakkakutuphane.org/kategori/bolge-planlari/23

13 T.C. Batı Karadeniz Kalkınma Ajansı, Batı Karadeniz Turizm Master Planı, 2019.

14 Çölleşme İle Mücadele Ulusal Stratejisi ve Eylem Planı (2015-2023)

https://www.tarimorman.gov.tr/CEM/Belgeler/collesme%20belgeleri%20arsiv/Sayfa04/%C3%87%C3%96LLE%

C5%9EME_16X23.pdf

(19)

5.9. Ulusal Havza Yönetim Stratejisi (2014-2023)¹⁵

Odun dışı orman ürünlerinden yararlanmanın geliştirilmesi, üretilen ve pazarlanan ürün miktarının ve yerel köylülerin bu ürünlerden elde ettikleri gelirlerin en az %25 artırılması hedeflenmektedir.

5.10. Ulusal Kırsal Kalkınma Stratejisi (2014-2020)¹⁶

“Kırsal çevreye yönelik tedbirlerle; tarımsal faaliyetlerde çevre dostu üretim yöntemlerinin kullanılması, organik tarımın teşvik edilmesi, iyi tarım uygulamalarının yaygınlaştırılması, orman köyleri başta olmak üzere koruma alanlarının içinde veya civarında kurulu köyler ile dağ köylerinin dezavantajlı konumlarından kaynaklanan kalkınma sorunlarının azaltması ve katılımcılık temelinde sürdürülebilir geçim kaynaklarına kavuşturulması, biyolojik çeşitliliğin ve ekolojik zenginliğin koruma altına alınması amaçlanmaktadır.”

5.11. 2019-2023 Dönemi Orman Genel Müdürlüğü Stratejik Planı¹⁷

Orman Genel Müdürlüğü 2019-2023 Dönemi Stratejik Planı’nda, odun dışı orman ürünlerinin potansiyelinin belirlenerek ekonomik öneme sahip ürün çeşidinde %10, üretim miktarında ise %75 artış yapılması hedeflenmektedir. Ulusal koşullar ile uluslararası gelişmelerin dikkate alınarak orman ürünlerinde standardizasyonun ve sertifikalandırma sisteminin geliştirilmesi, sertifikalı orman alanının artırılması planlanmaktadır. Ekoturizm hizmetlerinin yaygınlaştırılması, odun dışı orman ürün çeşitliliği ve üretiminin artırılması, orman ve orman içi mera alanlarında yetişen odun dışı ürünlerin ve hizmetlerin belirlenip faydalanma ve koruma dengesi gözetilerek sürdürülebilir kullanım planları hazırlanması hedeflenmektedir.

15 Ulusal Havza Yönetim Stratejisi (2014-2023),

https://www.tarimorman.gov.tr/SYGM/Belgeler/uhys%20belgesi%20(3).pdf

16 Ulusal Kırsal Kalkınma Stratejisi (2014-2020) https://kkp.tarim.gov.tr/UKKS%20(2014-2020).pdf

17 2019-2023 Dönemi Orman Genel Müdürlüğü Stratejik Planı,

http://www.sp.gov.tr/upload/xSPStratejikPlan/files/j9W1w+ORMAN_GENEL_MUDURLUGU- STRATEJIK_PLAN_2019-2023_.pdf

(20)

6. Odun Dışı Orman Ürünleri

6.1. Dünyada Odun Dışı Orman Ürünleri

Gelişmekte olan ülkelerin birçoğunda kırsal kesimin en önemli gelir kaynaklarından birisi orman ekosistemlerinden elde edilen ODOÜ’leridir. Örneğin Hindistan’ın ormanlarla kaplı Raipur bölgesinde ODOÜ’lerinin birçok ailenin başlıca gelir kaynağı olduğu ve yerel halkın yıllık toplam gelirinin yaklaşık

%40’ının ODOÜ’lerinin toplanması suretiyle elde edildiği belirtilmektedir. ODOÜ üretiminin, temel odun maddesi olan tomruk üretiminden daha kârlı olduğu belirlenmiştir. Ancak, bu kesim tarafından toplanan ODOÜ’lerinin genellikle, herhangi bir katma değer sağlayacak işleme tabi tutulmadan elden çıkarıldığı görülmektedir. ODOÜ’lerinden elde edilen gelirin toplamı; köylüler, aracılar ve ihracatçılar arasında adil bir şekilde paylaşılmadığı bilinmektedir. Gelirin adil paylaşımının yanında ayrıca, üretimin sürdürülebilirliğinin de sağlanarak ürün kalitesinin de güvenceye alınması gerekmektedir (Çakmaklı, 2019).

ODOÜ’lerin toplanması ve üretimi kadar pazara ulaştırılması da oldukça önemlidir. Çünkü, ODOÜ’lerin pazar payı giderek artmaktadır. Amerika’da ODOÜ’lerinin pazar payındaki yıllık artışın %20 civarında olduğu belirtilmektedir. Dünya pazarlarında, yabani olan kültüre alınmak suretiyle üretilen tıbbi bitkilerin değerinin 14 milyar $ civarında olduğu tahmin edilmektedir. Toplam dünya ticaretinin yaklaşık yarısını Avrupa, %36’sını ise Asya gerçekleştirmektedir. Tıbbi bitki ticaret hacmi içerisinde Kuzey Amerika’nın payı ise yaklaşık 4 milyar $ civarındadır (Çakmaklı, 2019).

Orman ekosistemlerinden sağlanan odun dışı orman ürünleri kırsal yoksulluğun azaltılmasında önemli rol oynayabilir. Ayrıca ODOÜ’leri lokal ve ulusal ekonomiye önemli ölçüde katkı sağlayabilir, gıda güvenliğinin sağlanmasına katkıda bulunabilir ve biyolojik çeşitliliğin korunmasında rol oynayabilir.

Dünya geneline bakıldığında yabani meyve türleri satışı yapılan pazarlardaki ürünlerin büyük bölümünün kaynağının ormanlar olduğu görülmektedir. Bu konu ile ilgili olarak Endonezya’da yapılan bir araştırmada yöresel pazarlarda satışı yapılan 1.260 tıbbi bitki türü, Güney Afrika’da 500 bitki türü, Almanya’da ise 1.543 tıbbi bitki türünün yabani kökenli olduğunu ve büyük kısmının ormanlardan toplanmak suretiyle satışının yapıldığı ifade edilmektedir (Çakmaklı, 2019).

Amerika’da yapılan araştırmalarda; ODOÜ’lerinin hem ekonomik hem de ekolojik olarak son derece önemli olduğu, gelecekte bu önemlerinin daha da artacağı, bu ürünlerin toplanmasının ve ticaretinin yöresel, bölgesel, ulusal ve uluslararası ekonomiyi etkilediği, ODOÜ’lerinin talep ve arz değerinin tam olarak bilinemediği ve bundan dolayı da minimum ekolojik etki ile en yüksek ekonomik getiriyi sağlayacak şekilde yönetilmesi gerektiği belirtilmiştir (Çakmaklı, 2019; Bārdule vd., 2020; Floris vd., 2020).

Dünyanın farklı noktalarında, ülkelerin doğal iklim ve toprak koşulları dolayısıyla aynı mal ve hizmetlerin üretilmesi mümkün değildir. Hatta bazı endemik türler, belirli bölgelerin dışında yetiştirilememekte ve bu durum ülkeler arasında ticareti zorunlu kılmaktadır. Örneğin Türkiye için Sığla (Lequidambar orientalis) endemik bir türdür ve bundan dolayı dünyada sığla ürünleri bakımından Türkiye tekel konumundadır. Dünyanın farklı ülkelerinde farklı bitkilerin endemik olması dolayısıyla aynı tekelcilik söz konusu olabilmektedir. Bunun yanında bazı ülkeler belirli mal ve ürünleri üretmek yerine başka ülkelerden satın alma yolunu tercih edebilirler. Ülkelerin teknik altyapıları veya bilgi yetersizliği, uzman işgücünün bulunmaması veya ekonomik yetersizlik gibi sebeplerle ürünleri başka ülkelerden satın alma yoluna gidebilirler (İlter ve Ok, 2007).

ODOÜ’nin uluslar arası ticaretinde de ürünlerin hammadde olarak temin edilmesi ve sonrasında işlenme sürecinde ithalat veya ihracat yapılabilmektedir. Bazı ürünler ham halleri ile hiç işlenmeden ticarete konu olabilirken bazıları da pek çok işlemden geçirildikten sonra ticarete konu olabilmektedir.

Bugün uluslararası ticarette konu edilen 150 civarında ODOÜ çeşidi olduğu (bunların en az 26’sının uçucu yağlarla ilgili olduğu) bilinmektedir. Bunun dışında yaklaşık 4 000- 6 000 çeşit bitki türünün de bu ticarete konu olduğu tahmin edilmektedir. ODOÜ’lerinin pek çoğu düşük miktarlarda ticaretlere konu olurken, bazılarının (örneğin, ginseng kökleri, doğal bal, yabani ceviz türleri, terebentin, doğal kauçuk, reçine, bambu türleri ve arap sakızı) ticarete büyük ölçülerde konu olabilmektedir. Dünyada

(21)

yıllık olarak yaklaşık 380 milyon $ değerinde ginseng kökünün ve 1 milyar $ değerinde de doğal kauçuk ticaretinin gerçekleştiği belirtilmektedir (Açıkgöz Altunel, 2011).

ODOÜ pek çok bitkisel ürünün hammaddesini oluşturan ürünlerdir. Örneğin çikolata ve dondurma yapımında, bu ürünler içerisine çam fıstığı, böğürtlen, kızılcık gibi ürünler katılabilmekte, mantarlar pek çok ürünün (hazır çorbalar, pizzalar, makarnalar vb.) içerisinde yer alabilmektedir. Dolayısıyla ODOÜ ilk veya ikinci işlenme sürecinden sonra ODOÜ olarak değerlendirilmemektedir. Örneğin dondurma ihraç eden bir ülke, dondurma içerisinde pek çok ODOÜ ihraç etmekte fakat kayıtlara dondurma ihracı olarak geçildiğinden ODOÜ ihracatına ilişkin net rakamlara ulaşmak imkansız duruma gelmektedir (Açıkgöz Altunel, 2011).

Tablo 4: ODOÜ’nde Ana Alıcı ve Ana Satıcı Ülkeler

Kaynak: FAO

(22)

Tablo 5: İhracat Değeri İlk 5 Ülke 2019 (Ihlamur, Defne, Tarçın, Kekik ve Diğer Baharatlar)

Ülke İhracat Değeri ($) Net Ağırlık (KG)

Çin $702,984,511 553,350,658

Hindistan $398,310,882 260,015,093

Hollanda $231,293,230 83,691,618

Almanya $122,471,961 51,530,306

Türkiye $117,684,878 39,238,728

Kaynak: UN, 2020 https://comtrade.un.org/Data/

Tablo 6: İthalat Değeri İlk 5 Ülke 2019 (Ihlamur, Defne, Tarçın, Kekik ve Diğer Baharatlar)

Ülke İthalat Değeri ($) Net Ağırlık (KG)

A.B.D $301,397,068 127,341,421

Suudi Arabistan $180,425,711 66,741,364

Almanya $173,305,725 51,530,306

Hollanda $164,821,186 86,883,759

Japonya $142,406,657 72,164,521

İngiltere $127,849,918 -

Tablo 7: Dünya Kestane İhracatı (Ton) (1961-2017)

Ülkeler 1961 1980 2000 2010 2015 2016 2017 2017%

Çin 2.700 26.500 35.788 37.158 34.674 32.952 33.959 30,53

İtalya 20.939 16.667 22.414 18.936 15.104 12.996 15.454 13,90 Portekiz 3.731 6.150 8.553 6.842 18.186 19.793 13.281 11,94 Türkiye 1.120 3.086 5.321 3.073 5.567 8.337 9.821 8,83 İspanya 5.985 3.608 6.350 6.776 18.052 20.020 9.087 8,17 Güney Kore 0 5.715 14.130 12.584 7.696 7.316 8.906 8,01

Yunanistan 1 4 65 184 3.781 3.549 4.124 3,71

Fransa 1.555 1.888 2.669 2.979 4.043 3.391 2.925 2,63

Arnavutluk 0 0 22 854 3.527 4.760 2.767 2,49

Hollanda 0 15 103 1.427 1.435 984 1.791 1,61

Dominik 0 0 0 0 2.000 1.789 1.300 1,17

Şili 0 0 34 124 2.836 1.432 1.179 1,06

Japonya 0 0 295 1.747 294 663 1.132 1,02

Diğer 66 283 1.673 8.996 11.670 7.069 5.491 4,94

Toplam 36.097 63.916 97.417 101.680 128.865 125.051 111.217 100,00 Kaynak: ZMO, 2019

(23)

Tablo 8: Orman Gülü İhracatı İlk 5 Ülke 2019

Ülke İhracat Değeri ($) Net Ağırlık (KG)

Belçika $40,001,339 33,195,493

Hollanda $16,432,341 29,905,420

Japonya $9,057,949 4,970,130

Almanya $8,451,314 4,658,963

Kanada $3,400,874 1,866,072

Tablo 9: Orman Gülü İthalatı İlk 5 Ülke 2019

Ülke İthalat Değeri ($) Net Ağırlık (KG)

Fransa $7,453,120 -

Hollanda $5,790,385 9,514,620

Almanya $5,503,775 3,051,575

Çin $4,431,559 1,598,634

Suudi Arabistan $3,812,081 2,254,825

6.2. Türkiye’de Odun Dışı Orman Ürünleri

Türkiye’de ormanlar ekonomik, ekolojik ve sosyal fonksiyonları ve odun hammaddesi sağlamalarına ek olarak sağladıkları odun dışı orman ürünleriyle, pek çok alanda gereksinimleri karşılamakta, başta orman köylüsünün ve dolayısıyla toplumun kalkındırılmasında hayati bir öneme sahip olmaktadırlar.

Türkiye 22 milyon ha’dan fazla orman alanına sahiptir ve Türkiye yüzölçümünün yaklaşık %28,6’sı ormandır (Çakmaklı, 2019; Arıcak vd., 2020).

“Türkiye’de ODOÜ’leri büyük oranda ormanlık alanlardan temin edilmektedir. ODOÜ’lerinin ülkemizde kültüre alınmak suretiyle yetiştirilmesi, birkaç bölge dışında henüz yaygınlaşamamıştır. Bu sebepten dolayı ODOÜ’lerinin yönetimi, üretimi ve korunması sorumluluğu halen ormancılık kurumlarındadır.

Türkiye potansiyel olarak ODOÜ’ler bakımından zengindir. Fakat Türkiye’de ODOÜ’lerin envanteri, üretimi ve pazarlanması aşamalarında sorunlar bulunmaktadır ve ODOÜ’ler kırsal kalkınmayı hızlandırmada etkili bir araç olarak kullanılmamaktadır. Her şeyden önce ODOÜ’lerden sağlanan gelirden orman köylüsü düşük pay almakta ve ODOÜ gelirlerinin önemli bir kısmını aracıların eline geçmektedir. ODOÜ’ler envanteri tam olarak bilinmemekte, yurt içinde işlenmeden, ekonomiye katma değer yaratılmadan ve istihdam sağlanmadan ihraç edilmekte, üretim ve satış miktarlarının sağlıklı kaydı bulunmamakta, üretim ve pazarlanma süreçlerinde örgütlü ve sistemli davranılamamaktadır”

(Duman, 2019; Dündar, 2019).

Ülkemiz ormancılığında, çok yönlü yararlanma ve sürdürülebilir orman işletmeciliği faaliyetleri kapsamında ODOÜ işletmeciliğinde karşılaşılan sorunlar ve çözüm önerilerinin incelendiği bir çalışma sonucunda; ODOÜ’lerinin plansız, hatalı ve aşırı toplanmasının sonucu olarak doğal alanlarda tahrip edildiği, üretimlerinde kullanılan aletlerin pek çoğunun teknolojik olarak yetersiz olduğu, üretim yapan işçilerin bilgi düzeyinin yetersiz olduğu, yeterli ar-ge çalışması yapılmadığı, bundan dolayı da bu ürünlerden sağlanabilecek faydalar konusunda yeterli bilgi bulunmadığı belirlenmiştir. Çözüm olarak ise ODOÜ’lerle ilgili sağlıklı bir envanter oluşturulması gerektiği, bu ürünlerin toplanma, işlenme, iç ve dış pazarlarda değerlendirilme konularında ar-ge çalışmalarının yapılması gerektiği, ODOÜ’lerin korunmasında ve faydalanmasında orman köylülerinin de aktif katılımlarının sağlanması gerektiği ve yüksek ekonomik değere sahip ürünlerin kültüre alınarak üretilmesinin teşvik edilmesi gerekliliği ifade edilmektedir (Çakmaklı, 2019; Doğan, 2019).

Ülkemizde ormanlık alanlarda doğal olarak yetişen, kültüre alınmak suretiyle yetiştirilen ve diğer kaynaklardan temin edilen ODOÜ çeşitleri; yabani tıbbi ve aromatik bitkiler, yabani besin bitkileri, süs

(24)

amaçlı kullanılan bitkiler, soğanlı bitkiler, boyamada kullanılan bitkiler, mantarlar ve yabani bal olarak sınıflandırılabilmektedir. Yabani besin bitkileri olarak tanımlanan bitkilerin yaprakları, meyveleri, tohumları, çiçekleri, yenebilen kökleri ve taze sürgünleri kullanılabilmektedir. Defne, adaçayı, kapari, keçiboynuzu, kuşburnu, kekik, kızılcık, böğürtlen, badem, fıstık, kestane, ceviz, frenk üzümü vb. bu bitkilere örnek olarak verilebilir (Açıkgöz Altunel, 2011; Duymuş, 2019).

Orman köylülerinin sosyal ve ekonomik yapısının iyileştirilmesinde ODOÜ’lerin önemli bir fırsat olduğu belirtilen bir çalışmada; sağlıklı envanter yapılması gerektiği, orman köylülerinin örgütlü katılımıyla ayrıntılı yönetim planları hazırlanarak uygulanması, kooperatiflere teknik ve mali destek verilmesi gerekliliği vurgulanmıştır (Çakmaklı, 2019).

Bu konuda yapılan başka bir çalışmada ise; ülkemiz ormanlarının, çok yönlü fonksiyonel planlanması yapılırken, ODOÜ’lerinin de dikkate alınması gerekliliği vurgulanmıştır. Bu amaçla bu ürünlerin, envanterlerinin yapılması, ekonomiye kazandırılmaları, ürünlerin tekniğine uygun toplanması, orman köylüsünün eğitilmesi, teşvik edilmesi ve bu amaçlarla da kooperatiflerin devreye sokulmasının önemi belirtilmiştir. Orman köylüsünün işlendirilmesinde ve kırsal kesimin sosyoekonomik yapısının geliştirilmesinde önemli katkılar sağlayacağı ifade edilmiş, ihracata konu ODOÜ’leri için de ülke içerisinde daha fazla katma değer oluşturacak tedbir ve teşviklerin uygulanmasının gerekliliği üzerinde durulmuşturr (Çakmaklı, 2019).

Görüldüğü üzere “ODOÜ ülkemizde son derece önemli bir konudur ve bu konudaki en önemli sorunların başında envanter gelmektedir. Orman Genel Müdürlüğü (OGM)’nün kuruluşundan 2011 yılına kadar olan dönemde odun dışı orman ürünleri kurumsal düzeyde, tali ürün olarak değerlendirilmiştir. Bu anlayış ormanların asli (birincil) ürününün odun hammaddesi olmasından kaynaklanmaktadır. Son yıllarda dünya çapında ortaya çıkan sosyo-ekonomik, ekolojik ve kültürel değişimlerden ormancılık sektörü de etkilenmiştir.” (Korkmaz ve Duman, 2019).

“Orman amenajman planlarında bu ürün ve hizmetlerin bir arada ele alındığı ve sürdürülebilirliklerinin sağlanmaya çalışıldığı kararlar alınmaktadır. Bu anlayış değişiminin bir sonucu olarak 2011 yılında OGM bünyesinde yapılan yeniden yapılanma çalışmaları kapsamında Odun Dışı Ürün ve Hizmetler Daire Başkanlığı kurulmuştur.” (Korkmaz ve Duman, 2019).

ODOÜ’lerinin bazı bölgelerde kırsal kesime, odun hammaddesi üretimine dayalı klasik ormancılık faaliyetlerinden daha büyük miktarda gelir sağlayabildiği bilinmektedir. Bu bilgiler ışığında OGM (Orman Genel Müdürlüğü) odun dışı türlerin de envanterinin tutulabilmesi amacıyla “taksonomik tabanlı veri ambarı” çalışması başlatmış ve internet üzerinden hizmet veren “BİYOD” sistemi kurulmuştur. Arazi çalışmaları yapılarak elde edilen bilgiler, internet üzerinden merkeze aktarılmakta ve bu çalışmalar esnasında GPS içerikli fotoğraf kameraları kullanılmaktadır. Ayrıca, BİYOD veritabanı OGM’nin bilişim çalışmalarından birisi olan ORBİS(Orman Bilgi Sistemi) projesi çerçevesinde, gerekli paylaşımları karşılayarak hizmet vermektedir. BİYOD veri tabanının, ODOÜ envanteri konusundaki eksikliğin giderilmesi hususunda son derece faydalı olacağı düşünülmektedir” (Doğan, 2019; Hakverdi, 2020).

Orman Genel Müdürlüğü tarafından “Tıbbi ve Itri Kullanım Açısından Ar-Ge Çalışmalarına Konu Edilebilecek Bitki Türler” liste halinde yayınlanmış ve bu listede toplam 909 adet bitki türü yer almıştır.

(OGM, 2020).

(25)

Tablo 10: Yıllara Göre Odun Dışı Orman Ürünleri Üretim Miktarları

Kaynak: (OGM, 2018)

(26)

Tablo 11: 2009-2018 ODOÜ Dış Ticaret Verileri

2018 KEKİK

İhracat (kg) 17.426.213

İhracat ($) 56.308.621

İhracat Birim Fiyat ($/kg) 3,2

İthalat (kg) 1.787.584

İthalat ($) 4.479.033

İthalat Birim Fiyat ($/kg) 2,5

DEFNE

İhracat (kg) 14.592.348

İhracat ($) 40.223.281

İthalat (kg) 989.611

İthalat ($) 1.523.208

KOLOFAN (REÇİNE)

İhracat (kg) 568.985

İhracat ($) 662.347

İthalat ($) 16.620.268

KESTANE

İhracat (kg) 12.984.356

İhracat ($) 43.122.134

İthalat ($) 1.437.754

ÇAM FISTIĞI

İhracat (kg) 594.213

İhracat ($) 25.074.352

İthalat (kg) 52.500

İthalat ($) 87.369

Kaynak: Ormancılık Sektör Raporu 2019, Toç-Bir-Sen, 2019.¹⁸

2002 yılında odun dışı orman ürünleri üretimi 31 bin ton düzeyinde iken, bu rakam 2019 yılında 771 tondur. 2019 yılında üretilen ve satılan orman ürünleri ile köylülere 701 milyon TL, ülke ekonomisine ise 5 milyar TL katkı sağlanmıştır. ODOÜ üretiminde 25 bin kişi istihdam edilmektedir. ODOÜ ihracatı 2019 yılında 1 milyar 128 milyon Amerikan Doları olmuştur. İhracatta defne dünyada ilk sıradadır.

2019 verilerine göre kestane, başta İtalya olmak üzere Avrupa (Fransa ve Almanya) ile Suudi Arabistan’a ihraç edilmektedir. Kekiğin alıcıları ABD, Hindistan, Fransa ile Almanya’dır. Ihlamur

18 Ormancılık Sektör Raporu 2019, Toç-Bir-Sen, 2019,

https://www.tocbirsen.org.tr/uploads/documents/sekt%C3%B6rraporu++_(1).pdf