HAV, HBV ve HCV Seropozitiflik Sonuçlar›
Sedat KAYGUSUZ1, Dilek KILIÇ1, Ergin AYAfiLIO⁄LU1, Özlem ÖZLÜK1, Levent CER‹T1, Ayflenur YILDIRIM1
1K›r›kkale Üniversitesi T›p Fakültesi, ‹nfeksiyon Hastal›klar› ve Klinik Mikrobiyoloji Anabilim Dal›, KIRIKKALE
ÖZET
Çal›flma Ocak 2001-Temmuz 2002 tarihleri aras›nda de¤iflik kliniklerden çeflitli nedenlerle baflvuran 0-75 yafl aral›-
¤›ndaki 170 erkek, 168 kad›n hastada anti-HAV IgG ve sa¤l›kl› donör ve preoperatif de¤erlendirilen toplam 1325 er- kek (iki ay-70 yafl), 1466 kad›n (iki ay-75 yafl) hastada HBsAg ve anti-HCV markerleri araflt›r›ld›. Hastalar yafl grup- lar›na göre gruplara ayr›ld›. Elde edilen serum örnekleri K›r›kkale Üniversitesi T›p Fakültesi ‹nfeksiyon Hastal›klar›
ve Klinik Mikrobiyoloji Anabilim Dal› Laboratuvar›’nda “Microparticle Enzyme Immunoassay (Abbot AXSYM System, USA)” yöntemiyle çal›fl›ld›. Anti-HAV pozitifli¤i 0-4 yafl grubunda %14.3, 5-9 yafl grubunda %15.5, 10-19 yafl grubunda %59.5, 20-39 yafl grubunda %93.2, 40-59 yafl grubunda %97, 60 yafl üzerinde %100 olarak (toplam %77) tespit edildi. Yaflla birlikte pozitiflik oran›n›n yükseldi¤i ve her iki cinsiyet aras›nda pozitiflik oranlar›n›n anlaml›
olarak farkl› oldu¤u bulundu (p< 0.05). HBsAg ve anti-HCV pozitifli¤i s›ras›yla ≤ 19 yafl grubunda %1.2, %0.7; 20-39 yafl grubunda %5.8, %0.9; 40-59 yafl grubunda %8.6, %0.7 ve 60 yafl üzerinde %1.1, %3.8 olarak bulundu (p< 0.05).
Toplam seropozitiflik oran›, s›ras›yla %5.1 ve %0.9 olarak tespit edildi. Sonuçlar yafl gruplar›na göre farkl›l›k gös- terdi (p< 0.07).
Anahtar Kelimeler: Hepatit A virüsü, hepatit B virüsü, hepatit C virüsü, seroprevalans.
SUMMARY
Seroprevalence of Anti-HAV, HBsAg, Anti-HBs and Anti-HCV According to Age and Sex in K›r›kkale
In this study, total 338 patients (0-70 years of age, 170 male and 168 female) whom applied to various clinics we- re analyzed for the anti-HAV IgG, as well as HBsAg and anti-HCV levels of totally 2791 postoperative patients and healthy donors (2 months-70 years of age, 1325 male and 2 months-75 years of age, 1466 female) were determi- ned. Serum samples were analyzed by Microparticle Enzyme Immunoassay (Abbot AXSYM System, USA) at the K›- r›kkale University Medical Faculty Department of Infectious Diseases and Clinical Microbiology Laboratory. Pati- ents were classified into six groups according to age: 0-4 years, 5-9 years, 10-19 years, 20-39 years, 40-59 years and over 60 years. The percentages of anti-HAV seropositivity were 14.3%, 15.5%, 59.5%, 93.2%, 97% and 100% respec- tively, and the total percentage was 77%. Additionally it was obtained that there was a significant difference bet- ween man and woman (p< 0.05). HBsAg and anti-HCV were respectively 1.2% and 0.7% positive under the age of 19; 5.8% and 0.9% positive in the 20-39 age group; 8.6% and 0.7% positive in the 40-59 age group; and finally 1.1%
and 3.8% positive over the age of 60 (p< 0.05). The percentage of total seropositivity was 5.1% and 0.9% for HBsAg and anti-HCV respectively. As a conclusion the results differed according to age (p< 0.05).
Key Words: Hepatitis A virus, hepatitis B virus, hepatitis C virus, seroprevalence.
G‹R‹fi
Hepatit A, Picornaviridae ailesi içinde yer alan, RNA virüsünün yol açt›¤›, fekal-oral yolla bula- flan bir infeksiyon hastal›¤›d›r. Hepatit A virüsü (HAV) kalabal›k ortamlarla ve kötü hijyenle ya- k›ndan iliflkili olup, geliflmekte olan ülkelerde di-
¤er enterik virüslerde oldu¤u gibi, çocukluk ça-
¤›n›n tipik hastal›klar›ndand›r (1-3). Her y›l dün- yada yaklafl›k 1.4 milyon HAV infeksiyonu görül- dü¤ü tahmin edilmektedir (1,4). Sosyoekonomik düzeyi düflük ülkelerde di¤er enterik virüslerde oldu¤u gibi, çocukluk ça¤›n›n tipik bir infeksiyo- nu olarak büyük oranda befl yafl öncesinde geçi- rilmektedir. Geliflmifl ülkelerde ise genç eriflkin yafllara kadar seroprevalans oldukça düflük bu- lunmaktad›r (1,3,4). Ülkemizde ise seropreva- lans oranlar› oldukça yüksek olarak bildirilmek- tedir (2,5,6).
Hepatit B ve hepatit C, dünyada kan yoluyla en faz- la yay›lan, kronikleflme oranlar› yüksek, karaci¤er sirozu ve hepatoselüler karsinomaya yol açma po- tansiyelleri olan hastal›klard›r. Tüm dünyada yak- lafl›k 400 milyon, ülkemizde 4-5 milyon kronik he- patit B (dünyada %0.1-20, ülkemizde %4.4-12.5 HBsAg pozitifli¤i) tafl›y›c›s› ve tüm dünyada yakla- fl›k 300 milyon, ülkemizde yaklafl›k 600.000-700.000 kronik hepatit C olgusunun (dünyada %0.2-6.9; ül- kemizde %0.3-1.8 anti-HCV pozitifli¤i) bulundu¤u tahmin edilmektedir (2,7,8).
Çal›flmam›zda Ocak 2001-Temmuz 2002 tarihleri aras›nda hastanemize baflvuran de¤iflik hasta gruplar›nda hepatit A, hepatit B ve hepatit C mar- kerleri çal›fl›larak bölgemizdeki seroprevalanslar›- n›n araflt›r›lmas› ve risk alt›ndaki bireylerin belir- lenmesi amaçland›.
MATERYAL ve METOD
Çal›flma Ocak 2001-Temmuz 2002 tarihleri aras›n- da yap›ld›. Anti-HAV IgG araflt›r›lmas› için de¤iflik kliniklerden çeflitli nedenlerle baflvuran 0-75 yafl aral›¤›ndaki 170’i erkek, 168’i kad›n toplam 338 has- ta al›nd›. Hastalar < 4 yafl, 5-9 yafl, 10-19 yafl, 20-39 yafl, 40-59 yafl ve > 60 yafl aral›klar›na göre gruplan- d›r›ld›. HBsAg ve anti-HCV sa¤l›kl› donör ve preope- ratif de¤erlendirilen hastalarda araflt›r›ld›. Çal›flma- ya toplam 1325’i erkek (iki ay-70 yafl), 1466’s› kad›n (iki ay-75 yafl) toplam 2791 hastada dahil edildi.
Hastalar 0-19 yafl, 20-39 yafl, 40-59 yafl ve ≥ 60 yafl aral›klar›na göre grupland›r›ld›.
Al›nan serum örnekleri K›r›kkale Üniversitesi T›p Fakültesi ‹nfeksiyon Hastal›klar› ve Klinik Mikro- biyoloji Anabilim Dal› Laboratuvar›’na gönderil- di. Anti-HAV IgG, HBsAg, anti-HBc IgG, anti-HBs ve anti-HCV testleri Microparticle Enzyme Immuno- assay (Abbot AXSYM System, ABD) yöntemiyle çal›fl›ld›.
Anti-HAV IgG pozitif olgular geçirilmifl infeksiyon olarak yorumlan›rken, hepatit B markerlerinin tü- münün negatif oldu¤u olgular duyarl›, en az biri- nin pozitifli¤i ise HBV ile karfl›laflm›fl olarak de-
¤erlendirildi. Anti-HBc IgG pozitiflik oran› serop- revalans oran› olarak yorumland›. HCV’de ise an- ti-HCV pozitifli¤i virüsle karfl›laflma olarak yo- rumland›.
Elde edilen sonuçlar›n de¤erlendirilmesinde ki- kare istatistiksel yöntemi uyguland›.
BULGULAR
Anti-HAV IgG araflt›r›lan hastalar›n yafllara ve cin- siyete göre da¤›l›mlar› fiekil 1’de gösterildi.
Anti-HAV pozitifli¤i çocukluk yafl grubunda belir- gin olarak düflük iken, yaflla beraber anlaml› bir
fiekil 1. Olgular›n yafl ve cinsiyet da¤›l›mlar› (n).
27 42 37
58
34 74
102 221
46 66
6 14
< 4 yaş 5-9 yaş 10-19 yaş 20-39 yaş 40-59 yaş ≥ 60 yaş Erkek Kadın
art›fl gösterdi¤i tespit edildi (p< 0.05). Her iki cin- siyet aras›nda pozitiflik oranlar› anlaml› olarak farkl› bulundu (p< 0.05) (Tablo 1).
Çal›flmaya dahil edilen hastalar›n her iki cinste de ço¤unlu¤unu 20-39 yafl grubundakiler olufltur- du (fiekil 2).
HBV seroprevalans› (HBsAg + anti-HBs veya anti- HBc IgG) erkek ve kad›nlarda s›ras›yla ≤ 19 yafl grubunda %6.6 ve %9.2; 20-39 yafl grubunda
%22.7 ve %16.3; 40-59 yafl grubunda %33.7 ve
%31.1 ve ≥ 60 yafl grubunda %25 ve %10 olarak belirlendi. Toplam 1221 erkek ve 1616 kad›n ara- s›nda en yüksek HBsAg tafl›y›c›l›¤› 40-59 yafl gru- bunda (%8.6) görüldü (Tablo 2).
Anti-HBs pozitifli¤inin erkek ve kad›nlarda s›ra- s›yla ≤ 19 yafl grubunda %77.6 ve %68.5’inin; 20-39 yafl grubunda %47 ve %58.7’sinin; 40-59 yafl gru- bunda %33.7 ve %34.4’ünün ve ≥ 60 yafl grubunda
%31.2 ve %53.8’inin afl›lamayla elde edildi¤i tespit edildi (Tablo 3).
HCV seropozitifli¤i en fazla ≥ 60 yafl grubunda (erkeklerde %1.7; kad›nlarda %4.9) tespit edildi (Tablo 4).
TARTIfiMA
HAV tüm dünyada yayg›n olup, geliflmekte olan ülkelerde daha fazla rastlanmaktad›r. ‹skandinav ülkelerinde en düflük oranda görülürken, Akdeniz k›y›s›, Güney Afrika ve baz› geliflmekte olan ülke- lerde insidans daha yüksektir (3). Yap›lan çal›fl- malarda anti-HAV seropozitifli¤i ‹sviçre’de %28.7;
Amerika Birleflik Devletleri (ABD)’nde %44.7; Ar- jantin’de %55; fiili’de %58.1; Hindistan’da %65.9;
Senegal’de %76.2; Meksika’da %81; Brezilya’da
%87; Tayvan’da %88.7; ‹srail’de %95.3 olarak bil- dirilmifltir (4,9,10). Geliflmifl ülkelerde HAV insi- dans›n›n azalmas›; yüksek kalitede su temini, el temizli¤inin iyi yap›lmas›, insan at›klar›n›n gerek- li flekilde yok edilmesiyle aç›klanabilir. Ülkemizde ise yafla ve yöreye göre de¤iflmek üzere hepatit A
fiekil 2. Olgular›n yafl ve cinsiyet da¤›l›m›.
289 284 284 147
638 961
689 927
246 241293 312
48 130
59 103
≤ 19 yaş 20-39 yaş 40-59 yaş ≥ 60 yaş
HBV/erkek HBV/kadın HCV/erkek HCV/kadın Tablo 1. Anti-HAV IgG pozitifliklerinin yafla ve cinsiyete göre da¤›l›m›.
Erkek Kadın Toplam
Yaş grupları n % n % n % p
0-4 yaş 27 11.1 15 20.0 42 14.3 < 0.05
5-9 yaş 37 10.8 21 23.8 58 15.5 < 0.05
10-19 yaş 34 52.9 40 65.0 74 59.5 < 0.05
20-39 yaş 102 92.2 119 94.1 221 93.2 < 0.05
40-59 yaş 46 97.8 20 95.0 66 97.0 < 0.05
> 60 yaş 6 100 8 100 14 100 < 0.05
p < 0.05 < 0.05 < 0.05
Toplam 240 70.8 199 84.4 439 77.0 < 0.05
infeksiyonu seroprevalans› %100’e kadar ç›kmak- tad›r (2,5,11).
Çal›flmam›zda anti-HAV IgG pozitifli¤i; dört yafl al- t›nda en düflük oranlarda (erkek çocuklarda
%11.1; k›z çocuklarda %20) bulunurken, 20 yafl üzerine ç›k›ld›¤›nda HAV ile karfl›laflma oranlar›- n›n %90’lara ulaflt›¤› görülmektedir (p< 0.05).
Toprakla veya kötü hijyen ortamlar›yla karfl›lafl- ma s›kl›¤›n›n, okul çocuklu¤u devresinde ise bu tip temaslar›n artmas› nedeniyle bu oranlar yük- selmektedir. Ülkemizde Çolak ve arkadafllar› An-
talya’da yapt›klar› çal›flmada, okul öncesi çocuk- larda anti-HAV pozitifli¤ini %19.9, okul ça¤› ço- cuklar›nda %43.9 (p< 0.05); Ayd›n ve arkadafllar›, Ayd›n’daki 0-5 yafl çocuklarda bu oran› %22 bul- mufllard›r (5). Akdeniz ve arkadafllar›, 0-4 yafl gru- bunda %15.2, 5-9 yafl grubunda %36, 15-19 yafl grubunda %68 ve artan yaflla > %90; Malatya’da Sönmez ve arkadafllar›, 2000 y›l›nda 0-6 yafl gru- bunda Anti-HAV pozitifli¤ini %35 bulmufllard›r (12,13). Çal›flmam›zda 10-19 yafl erkeklerde anti- HAV IgG pozitifli¤i %52.9, kad›nlarda %65 bulu- Tablo 3. Anti-HBs pozitiflik yüzdelerinin yafl gruplar› ve cinsiyetlere göre da¤›l›mlar› (%).
Yaş grupları
≤ 19 yaş 20-39 yaş 40-59 yaş ≥ 60 yaş Toplam
Marker Cinsiyet (%) (%) (%) (%) (%) p
Anti-HBs Erkek (t) 23.2 28.7 35.0 33.3 28.8 < 0.05
Erkek (aşı) 18 13.5 12 10.4 14.1 < 0.05
Kadın (t) 25.7 28.0 37.3 20 28.3 < 0.05
Kadın (aşı) 17.6 16.4 13 11 15.7 < 0.05
Toplam 24.4 28.3 36.1 23.6 28.6 < 0.05
p > 0.05 > 0.05 > 0.05 > 0.05
t: toplam anti-HBs.
Tablo 2. HBsAg pozitiflik yüzdelerinin yafl gruplar› ve cinsiyetlere göre da¤›l›mlar› (%).
Yaş grupları
≤ 19 yaş 20-39 yaş 40-59 yaş ≥ 60 yaş Toplam
Marker Cinsiyet (%) (%) (%) (%) (%) p
HBsAg Erkek 1.4 7.5 10.6 2.1 7.2 < 0.05
Kadın 1.1 4.8 6.6 0.8 4.3 < 0.05
Toplam 1.2 5.8 8.6 1.1 5.1 < 0.05
p < 0.05 < 0.05 < 0.05 < 0.05 < 0.05
Tablo 4. Anti-HCV pozitiflik yüzdelerinin yafl gruplar› ve cinsiyetlere göre da¤›l›mlar› (%).
Yaş grupları
≤ 19 yaş 20-39 yaş 40-59 yaş ≥ 60 yaş Toplam
Marker Cinsiyet (%) (%) (%) (%) (%) p
Anti-HCV Erkek 0.4 1.3 1.0 1.7 0.9 < 0.05
Kadın 1.4 0.6 0.3 4.9 0.9 < 0.05
Toplam 0.7 0.9 0.7 3.8 0.9 < 0.05
p < 0.05 < 0.05 < 0.05 < 0.05 > 0.05
nurken, yafl›n artmas›yla birlikte anlaml› pozitif- lik art›fl› tespit edildi (p< 0.05) (Tablo 1). Yaflla be- raber olan anlaml› fark, tüm yafl gruplar›nda her iki cins aras›nda da farkl›l›k gösterdi (p< 0.05).
Yurt d›fl›nda yap›lan çal›flmalarda bir-befl yafl gru- bundaki seropozitifli¤in anlaml› olarak düflük kal- d›¤› gösterilmifltir (4,9,10).
Bu nedenle sosyoekonomik düzey düflüklü¤ü, ka- labal›k ortamlarda yaflama, anne-baban›n e¤itim düzeyinin düflüklü¤ü, k›rsal kesimde bulunmayla paralel olarak HAV seroprevalans› artmaktad›r.
Baflta e¤itim gelmek üzere uzun vadeli tedbirler olarak alt yap›n›n düzeltilmesi ve e¤itim ile kiflisel hijyen anlay›fl›n›n kazand›r›lmas› HAV ile müca- delede en önemli unsuru oluflturmaktad›r.
HBV ve HCV seropozitiflik oranlar›n› en iyi göste- ren tarama grubunu kan donörleri oluflturmakta- d›r. Yurt d›fl›nda oldu¤u gibi ülkemizde de donör kanlar›nda önce HBsAg ve 1995 y›l›ndan itibaren de anti-HCV araflt›r›lmas› zorunlu hale getirilmifl- tir. Çal›flmam›z, kan donörleri ile hepatit tan›s› ve- ya ön tan›s› olmayan de¤iflik nedenlerle cerrahi bir operasyon planlanm›fl hasta grubunda yap›l- d›. Bu grubun seroprevalans oranlar›n› daha iyi yans›taca¤› düflünüldü.
Dünyadaki çal›flmalarda HBV için düflük (< %2), orta (%2-10) ve yüksek (> %10) endemik bölgeler tespit edilmifl olup, en yüksek oranlar Afrika, Gü- neydo¤u Asya, Çin’de, en düflük oranlar ise Ku- zey ve Bat› Avrupa, Kuzey Amerika, Avustralya ve Yeni Zelanda’dan rapor edilmifltir. Ülkemizdeki çal›flmalarda ise HBsAg pozitiflik oran› %1.7-21 olarak bildirilmektedir (2,7,8,14-17).
Çal›flmam›zda HBsAg pozitifli¤i 0-19 yafl grubun- da %1.2 bulunurken, 20-39 yafl grubunda %5.8, 40- 59 yafl grubunda %8.6, ≥ 60 yafl grubunda %1.1 oranlar›nda tespit edildi (Tablo 2). Yafl artmas›na paralel olarak pozitiflik oranlar›n›n anlaml› olarak (p< 0.05) artt›¤› görüldü. Bu oranlar Tansu¤ ve ar- kadafllar›n›n çal›flmas›nda, ayn› yafl gruplar›nda normal popülasyondaki HBsAg pozitiflik oranlar›
s›ras›yla %1.9, %6.2, %5.2, %3.1 olarak bulunmufl- tur (14). Uçar ve arkadafllar›, 7-18 yafl grubunda pozitifli¤i %0.5; Polat ve arkadafllar›, 14-17 yafl grubunda %4.4; Ceylan ve arkadafllar› 1-15 yafl grubunda %2.7; Bör ve arkadafllar›, 0-18 yafl gru- bunda %7 ve yafl›n artmas›na paralel olarak da pozitiflik oranlar›nda art›fllar tespit etmifllerdir (15,18-20). Cinsiyete göre ayr›ld›¤›nda, erkek has- talar›m›zdaki HBsAg pozitiflik oran› %7.2, kad›n-
larda ise %4.3 olarak bulundu. Yafl gruplar›na gö- re incelendi¤inde, tüm yafl gruplar›nda pozitiflik oran› erkeklerde daha yüksek idi (p< 0.05) (Tablo 2). Bu fark yap›lan pek çok çal›flmada da gösteril- mifltir (2,16).
Anti-HBs pozitifli¤i yafl gruplar›nda s›rayla %24.4,
%28.3, %36.1 ve %23.6 oranlar›nda tespit edildi.
Bunlar›n ≤ 19 yafl grubunda %73’ünün, 20-39 yafl grubunda %54’ünün, 40-59 yafl grubunda
%34’ünün ve ≥ 60 yafl grubunda %45’inin afl›ya ba¤l› oldu¤u tespit edildi (Tablo 3). Çocukluk yafl grubuyla k›yasland›¤›nda anti-HBs pozitifli¤i an- laml› farkl›l›k oluflturdu¤u, ancak ayn› yafl gru- bunda cinsler aras›nda farkl›l›k olmad›¤› tespit edildi. Çocukluk yafl grubunda anti-HBs pozitifli-
¤inin ço¤unlu¤unu afl›lama olufltururken, yafl›n artmas›yla beraber bu oran›n düfltü¤ü görüldü (p< 0.05). Bu sonuçlar ulusal afl›lama program› ile birlikte elde edilen baflar›y› da göstermektedir.
1996 y›l›nda Gaziantep’te S›rmatel ve arkadafllar›, anti-HBs oran›n› %50 olarak tespit ederken, Bör ve arkadafllar› çocukluk yafl grubunda bu oran›
%12 bulmufllard›r (16,20). ‹stanbul’da Pahsa ve ar- kadafllar›, 1999 y›l›nda yafla göre anti-HBs oranla- r›n›; ≤ 19 yafl %22.4, 20-39 yafl %53.5, 40-59 yafl
%16.5, ≥ 60 yafl %7.5 olarak tespit etmifllerdir (17).
HCV pozitifli¤i gruplara göre incelendi¤inde
%0.7, %0.9, %0.7 ve %3.8 olarak bulundu. Ameri- ka Birleflik Devletleri’nde 4 milyon kronik HCV hastas› bulunmakta olup, 15 yafl üzerinde anti- HCV pozitiflik seroprevalans› %1.8-7.3 olarak bil- dirilmifltir (8,21). Bat› Avrupa’da 5 milyon kronik HCV hastas› bulunmaktad›r. Ülkemizde ise anti- HCV pozitifli¤i %0-2.1 aral›¤›ndad›r. Yafl gruplar›- na göre bak›ld›¤›nda, 20 yafl alt›nda oran›n nere- deyse s›f›ra yak›n oldu¤u, yaflla birlikte art›fllar oldu¤u gözlemlenmifltir (17,20,22,23). Küçük yafllarda infeksiyonun risk oluflturmad›¤› ve ge- nel olarak sa¤l›kl› bireylerden yüksek olmad›¤›
görüldü. Ancak yaflla beraber art›fl olmas›, has- tal›¤a daha dikkatli bir flekilde yaklaflmak gerek- lili¤ini ortaya koymaktad›r.
Elde edilen sonuçlar ülkemiz sonuçlar›yla ben- zerlik göstermektedir. HBV ve HCV’nin toplum- daki yayg›nl›¤›n› önlemede iki önemli nokta göze çarpmaktad›r. Bunlardan biri genel önlemler olup, sa¤l›k personeli baflta olmak üzere bulafla yol açabilecek riskli temaslardan kaç›n›lmas›d›r.
Di¤er önemli konu da hepatit B için immünprof- ilaksidir. Bu amaçla toplumun bilgilendirilmesine devam edilmesi büyük önem tafl›maktad›r.
KAYNAKLAR
1. Xiang J, Stapleton JT. Hepatitis A virus. In: Mur- ray PR, Baron EJ, et al (eds). Manual of Clinical Microbiology. 7thed. Washington, 1999: 1014-24.
2. M›st›k R, Bal›k İ. Türkiye’de viral hepatitlerin epidemiyolojik analizi. Tekeli E, Bal›k İ (editör- ler). Viral Hepatit 2003. 1. Bask›. Ankara: Viral Hepatitle Savaş›m Derneği Yay›n›, 2003: 9-55.
3. Feinstone SM, Gust ID. Hepatitis A virus. In:
Mandell GL, Bennett JE, Dolin R (eds). Princip- les and Practice of Infectious Diseases. 5th ed.
New York: Churchill Livingstone, 2000: 1920-40.
4. Tapia-Conyer R, Santos JI, Cavalcanti AM, et al.
Hepatitis A in Latin America: A changing epide- miologic pattern. Am J Trop Med Hyg 1999; 61:
825-9.
5. Çolak D, Öğünç D, Günseren F, Velipaşaoğlu S, Aktekin MR, Gültekin M. Seroprevalence of anti- bodies to hepatitis A and E viruses in pediatric age groups in Turkey. Acta Microbiol Immunol Hung 2002; 49: 93-7.
6. Akbulut A. HAV infeksiyonu. Tekeli E, Bal›k İ (editörler). Viral Hepatit 2003. 1. Bask›. Ankara:
Viral Hepatitle Savaş›m Derneği Yay›n›, 2003:
57-84.
7. Shaw-Stiffel TA. Chronic hepatitis. In: Mandell GL, Bennett JE, Dolin R (eds). Principles and Practice of Infectious Diseases. 5thed. New York:
Churchill Livingstone, 2000: 1297-331.
8. Butsashvili M, Tsertsvadze T, McNutt LA, Kam- kamidze G, Gvetadze R, Badridze N. Prevalence of hepatitis B, hepatitis C, syphilis and HIV in Ge- orgian blood donors. Eur J Epidemiol 2001; 17:
693-5.
9. Mall ML, Rai RR, Philip M, et al. Seroepidemi- ology of hepatitis A infection in India: Changing pattern. Indian J Gastroenterol 2001; 20: 132-5.
10. Santos DC, Souto FJ, Santos DR, Vitral CL, Gas- par AM. Seroepidemiological markers of enteri- cally transmitted viral hepatitis A and E in indivi- duals living in a community located in the North Area of Rio de Janeiro, RJ, Brazil. Mem Inst Os- waldo Cruz 2002; 97: 637-40.
11. Akbulut A, K›l›ç SS, Felek S, Akbulut HH. The prevalence of hepatitis A in the Elaz›g region.
Turk J Med Sci 1996; 26: 375-8.
12. Akdeniz C, Çavuşoğlu Ş, Altunay H ve ark. İstan- bul’da A ve E hepatitlerin seroprevalans›. Viral Hepatit Dergisi 1998; 1: 31-6.
13. Sönmez E, Kutlu O, Bay›nd›r Y. 0-6 yaş grubunda Hepatit A, B, C, D ve E virüs infeksiyonlar›n›n prevalans›n›n saptanmas›. Viral Hepatit Dergisi 2000; 1: 12-7.
14. Tansuğ Ş, Düzgüns›vac› E, Ünal Z, Güvel H. He- patit B virüs infeksiyonunun seroepidemiyolojik araşt›r›lmas›-İzmir. Viral Hepatit Dergisi 1999;
2: 96-109.
15. Uçar B, Akgün Y, Akgün N ve ark. Eskişehir ilin- de yaşayan okul çocuklar›nda hepatit B seroepi- demiyolojisi. Viral Hepatit Dergisi 1997; 1: 60-5.
16. S›rmatel F, Güleç N, Baydar I, Karaoğlu I. Gazi- antep bölgesinde HBV antijen ve antikor taş›y›c›l›- ğ›n›n yaş gruplar›na göre dağ›l›m›. Viral Hepatitle Savaş›m Derneği III. Viral Hepatit Simpozyumu, Program ve Kongre Kitab›. Ankara, 1996: 17.
17. Pahsa A, Üzsoy MF, Altunay H, Koçak N, Ekrem Y, Çavuşlu Ş. İstanbul’da hepatit B ve C seropre- valans›. Gülhane T›p Dergisi 1999; 41: 325-30.
18. Polat A, Köseli U, Kaptanoğlu B. Denizli yöresin- de sanayide çal›şan adölesan erkek çocuklarda hepatit A, B, C seroprevalans›. 1. Pediatrik İnfek- siyon Hastal›klar› Kongresi Kongre Kitapç›ğ›.
Bursa, 1999: 280.
19. Ceylan T, Özgüneş N, Ceylan N, Ü盺›k AC. 0-15 yaş grubu çocuklarda hepatit A ve B seropreva- lans›. Viral Hepatit Dergisi 1997; 2: 115-7.
20. Bör Ö, Us T, Akgün N, Akgün Y. Çocuklarda he- patit A, hepatit B ve hepatit C virusu seromark›r sonuçlar›. Viral Hepatit Dergisi 2000; 2: 102-4.
21. Sypsa V, Hadjipaschali E, Hatzakis A. Prevalen- ce, risk factors and evaluation of a screening strategy for chronic hepatitis C and B virus infec- tions in healthy company employees. Eur J Epide- miol 2001; 17: 721-8.
22. Yousefi AR, Arslantürk A, Bingöl N, Akdenizli MA, Ommety R. Non-donör popülasyonda anti- HCV prevalans›. IX. Türk Klinik Mikrobiyoloji ve İnfeksiyon Hastal›klar› Kongresi Kongre Kitab›.
Antalya, 1999: 186.
23. Atabek ME, Ural O, Çoban H, Karaeren Z, Ayd›n K, Erkul I. Bölgemizde çocukluk ve erişkin yaş gruplar›nda hepatit A, B ve C belirleyicilerinin araşt›r›lmas›. 1. Pediatrik İnfeksiyon Hastal›klar›
Kongresi Kongre Kitapç›ğ›. Bursa, 1999: 272.
YAZIfiMA ADRES‹
Dr. Sedat KAYGUSUZ
K›r›kkale Üniversitesi T›p Fakültesi
‹nfeksiyon Hastal›klar› ve
Klinik Mikrobiyoloji Anabilim Dal›
71200, KIRIKKALE
e-mail: skaygusuz@veezy.com
