Mersin Üniversitesi T›p Fakültesi Hastanesi Sa¤l›k Personelinde HAV, HBV, HCV Seroprevalans› ve Hepatit B Aﬂ›lamas›

(1)

Sa¤l›k Personelinde

HAV, HBV, HCV Seroprevalans› ve Hepatit B Aﬂ›lamas›

Gülden ERSÖZ¹, Elif ﬁAH‹N¹, Özlem KANDEM‹R¹, Öner KURT², Nuran DEL‹AL‹O⁄LU³, Ali KAYA¹, Gürol EMEKDAﬁ³

1Mersin Üniversitesi T›p Fakültesi, Klinik Mikrobiyoloji ve ‹nfeksiyon Hastal›klar› Anabilim Dal›,

2Mersin Üniversitesi T›p Fakültesi, Halk Sa¤l›¤› Anabilim Dal›,

3Mersin Üniversitesi T›p Fakültesi, Mikrobiyoloji ve Klinik Mikrobiyoloji Anabilim Dal›, MERS‹N

ÖZET

Sa¤l›k çal›flanlar› mesleki olarak hepatit B virüsü (HBV) ve C virüsü (HCV) ile infekte olma olas›l›¤› aç›s›ndan top- luma göre daha yüksek risk alt›ndad›r. Çal›flmam›zda hastanemizde görev yapan 634 sa¤l›k çal›flan›nda hepatit A virüsü (HAV), HBV ve HCV ile infekte olma s›kl›¤› araflt›r›lm›flt›r. Ayr›ca, HBV seropozitifli¤i olmayan çal›flanlar›n afl›lanmas›, afl›lanm›fl olanlar›n ise antikor seviyelerini belirleyerek izlenmeleri amaçlanm›flt›r. Hepatit göstergele- rinden anti-HAV IgG, HBsAg, anti-HBc, anti-HBs, anti-HCV ELISA yöntemiyle araflt›r›lm›flt›r. Çal›flmaya 354 (%55.8) doktor, 96 (%15.1) hemflire, 184 (%29) teknisyen ve hizmetli kat›lm›flt›r. Sa¤l›k çal›flanlar›n›n 342 (%53.9)’si erkek, 292 (%46.1)’si kad›n olup, yafl ortalamas› 28.2 ± 6.18 idi. Tek bafl›na anti-HBs %47.1 iken, ayn› anda anti-HBc ve anti-HBs pozitifli¤i %14.6 oran›nda bulundu. HBsAg %2, anti-HAV IgG 384 (%88.7) kiflide pozitifken, anti-HCV 2 (%0.4) kiflide pozitif bulundu. Hepatit B profilaksi ya da rapel uygulananlar›n kontrol anti-HBs de¤erlerindeki ar- t›fl istatistiksel olarak anlaml› bulundu (p= 0.001). ‹ntramusküler ve intradermal profilaksi yap›lanlar karfl›laflt›r›l- d›¤›nda anti-HBs titre art›fllar› aras›nda anlaml› fark bulunmad› (p= 0.39).

Anahtar Kelimeler: Hepatit A, hepatit B, hepatit C, sa¤l›k çal›ﬂan›.

SUMMARY

Seroprevalences of Hepatitis A, B, C and Hepatitis B Vaccination in Health Care Workers in Mersin University Faculty of Medicine

Health care workers are at increased risk of occupational acquisition of HBV and HCV infection. In this study, pre- valence of hepatitis A, B, and C in 634 health workers in our hospital was investigated. In addition, continious mo- nitorization of anti-body titers of immunized cases was aimed. Hepatitis markers, HBsAg; anti-HBs; anti-HBc total;

anti-HCV; anti-HAV IgG were measured by ELISA method. In the study, 634 cases, 354 (55.8%) were physicians, 96 (15.1%) were nurses, 184 (29%) were tecnicians and caretakers, were included. Of the 634 health workers, 342

(2)

G‹R‹ﬁ

Ülkemiz hepatit B virüsü (HBV) infeksiyonu aç›- s›ndan bölgeden bölgeye de¤iflmek üzere (%3.9- 12.5) orta düzeyde endemik bölgede bulunmakta ve yaklafl›k olarak 4 milyon tafl›y›c› oldu¤u bilin- mektedir (1). Hepatit C virüs (HCV) prevalans›n›n ise HBV’den daha düflük (%0.2-2) oldu¤u bilin- mektedir (2-6). Hepatit A seroprevalans› ise

%67.1-100’dür (7). Akut viral hepatitlerde fulmi- nan seyrinin sebep oldu¤u kay›plar›n yan› s›ra HBV ve HCV infeksiyonlar›ndan sonra geliflen kronik karaci¤er hastal›¤›, siroz, hepatoselüler karsinoma (HSK) insan hayat›n› etkileyen önemli komplikasyonlar›d›r ve hem tedavi hem de takip maliyetlerinin yüksek olmas› da bu hastal›klar- dan korunmay› ön plana ç›karmaktad›r. Sa¤l›k ça- l›flanlar› kan ve infekte vücut s›v›lar›yla s›kl›kla karfl›laflt›klar› için HBV ve HCV infeksiyonuna yakalanma aç›s›ndan genel topluma oranla daha yüksek risk alt›ndad›r. HBV’nin infeksiyonlar›n- dan korunmada bugün için en etkili yöntem, afl›- lamad›r. Afl› maliyetlerinin fazla olmas› ve baz›

sa¤l›k hizmetlerinin son y›llarda özellefltirilmesi nedeniyle zaman zaman temini ve profilaksi prog- ramlar› sekteye u¤ramaktad›r. Bu nedenle bu ma- liyetin azalt›lmas› için bir seçenek de intradermal (ID) afl› uygulamas›d›r. Yap›lan çal›flmalarda int- ramusküler (IM) uygulama kadar etkin bulunan ID doz 0.01-0.02 mL’dir (8). Bu çal›flmam›zda, hastane personelinde hepatit A virüsü (HAV), HBV, HCV seroprevalans›n›n araflt›r›lmas›, HBV seronegatif kiflilerin belirlenerek afl›lama program›na al›nmas› ve afl›lama s›ras›nda IM ve ID uygulamalar›n karfl›laflt›r›lmas› amaçlanm›flt›r.

MATERYAL ve METOD

Mersin Üniversitesi T›p Fakültesi Hastanesinde doktor, hemflire, teknisyen ve yard›mc› personel olarak çal›flmakta olan 634 sa¤l›k personeli çal›flmaya al›nd›. Olgular›n hepatit virüsleriyle karfl›- laflma ihtimalleri ve daha önceki serolojik ve ba-

¤›ﬂ›klanma durumlar› bir form arac›l›¤›yla sorgu- land›. Formda sorulan sorular Tablo 1’de görül- mektedir. Serumlarda anti-HAV IgG, HBsAg, anti- HBs, anti-HBc, anti-HCV göstergeleri “Mikropar-

ticle Enzyme Immunoassay” (AXSYM System®, Abbott, ‹L, ABD) tekni¤i ile çal›ﬂ›ld›. Anti-HBs se- rum seviyesi 10 IU/mL alt›nda olanlar negatif ka- bul edilerek hepatit B aﬂ›s› ile profilaksi yap›ld›.

Euvax B (LG life Sciences- Jeonbuk-do, Kore) IM 0.5 mL veya ID 0.01 mL uyguland›. ID uygulama yeterli aﬂ› sa¤lanamad›¤› dönemlerde yap›ld›.

Hangi uygulama ile bafllanm›flsa di¤er dozlar da o flekilde yap›ld› ve uygulamadan üç ay sonra anti- HBs kan seviyeleri tekrar de¤erlendirildi.

‹statistiksel analizler tan›mlay›c› istatistikler ki-ka- re ve Student’s t-testi kullan›larak yap›ld›. Anlaml›

istatistiksel fark p< 0.05 olarak de¤erlendirildi.

BULGULAR

Araflt›rma grubunun yafl ortalamas› 28.2 ± 6.18 (17-59), cinsiyet da¤›l›m› 342 (%53.9) erkek, 292 (%46.1) kad›n idi. Çal›flmaya dahil olanlar›n 354 (%55.8)’ü doktor, 96 (%15.1)’s› hemflire, 184 (%29)’ü ise di¤er görevlerde çal›flan yard›mc› sa¤- l›k personeliydi. Sa¤l›k personelinin 406 (%64)’s›- n›n öz geçmiflinde parenteral yolla bulaflan hepatitler için önemli bir risk faktörü olan cerrahi giri- flim öyküsü varken, 379 (%59.8)’unda kesici/delici aletle yaralanma öyküsü vard›. De¤erlendirmeye al›nan sa¤l›k personelinin demografik özellikleri Tablo 2’de görülmektedir.

(53.9%) were male and 292 (46.1%) were female. Mean age was found 28.2 ± 6.18. Anti-HBs positivity rate was 47.1%, positivity rate of both anti-HBs and anti-HBc were 14.6% and HBsAg positivity rate was 2%. Anti-HAV IgG was found to be positive in 384 (88.7%) health care workers, anti-HCV was found positive in two (0.4%) health ca- re workers. The anti-HBs titers increased in cases after porphylaxis or booster doses and it was statistically signifi- cant (p= 0.001). As the intramuscular and intradermal injection were compared with each other, there was no sta- tistically significant differentiation (p= 0.39).

Key Words: Hepatitis A, hepatitis B, hepatitis C, health workers.

Tablo 1. Viral hepatitle karﬂ›laﬂma, serolojik ve ba-

¤›ﬂ›klanma sorgulama formu.

• Görev yeri (çalışılan birim)

• Ünvan

• Medeni hali

• Geçirdiği hastalıklar

• Kesici/delici aletle yaralanma

• Küçük veya büyük cerrahi müdahale geçirip geçirmediği

• Cerrahi müdahale şekli

• Diş tedavisi olup olmadığı

• Diş tedavisi şekli

• Ailede hepatit öyküsü/taşıyıcılık

• Daha önce viral hepatit ile ilgili yapılmış tetkikler

• Daha önce HBV aşılanması olup olmadığı

• Aşı uygulama yöntemleri

(3)

Anti-HAV IgG seroprevalans›; 433 sa¤l›k personelinin 384 (%88.7)’ünde pozitif bulundu. HBsAg seroprevalans› 529 personelin 11 (%2.1)’inde pozitif bu- lunurken, meslek gruplar› aras›nda HBsAg pozitifli-

¤i aç›s›ndan anlaml› fark saptanmad› (p= 0.937).

Anti-HBc, 88 (%16.7) kiflide pozitif bulundu (77 kiflide anti-HBs ile beraber pozitif, 11 kiflide HBsAg ile beraber pozitifti) ve izole anti-HBc pozitifli¤i saptanmad› (Tablo 3) .

Sa¤l›k personelinin 391 (%61.7)’inde daha önce- den hepatit B’ye yönelik profilaksi uygulanma öy-

küsü vard›. Anti-HBs pozitif olan 400 kiflinin se- rum seviyeleri; 101 (%25.3) kiflide 10 IU/mL‘nin al- t›nda, 299 (%74.7) kiflide 10 IU/mL‘den daha yük- sekti. Tüm personelin %47.1 (299)’i hepatit B’den korunuyordu. Anti-HBs seviyelerinin ortancas›

329.9 ± 412.86 idi.

Bu çal›flma s›ras›nda 190 kifliye hepatit B profilak- sisi uygulan›rken, 48 kifliye ek rapel doz hepatit B afl›s› yap›ld›. Hepatit B profilaksi ya da rapel uygulananlar›n kontrol anti-HBs de¤erlerindeki ar- t›fl istatistiksel olarak anlaml› bulundu (p= 0.001).

Tablo 2. Araﬂt›rmaya al›nan sa¤l›k personelinin demografik özellikleri.

Ort ± SS* Yaş aralığı 28.2 ± 6.18 (17-59)

Yaş ortalaması n %

Cinsiyet

Erkek 342 53.9

Kadın 292 46.1

Meslek

Doktor 354 55.8

Hemşire 96 15.1

Yardımcı sağlık personeli 184 29

Cerrahi girişim öyküsü 406 64

Kesici/delici aletle yaralanma 379 59.8

Ailede hepatit öyküsü 62 9.8

Hepatit taraması öyküsü 448 70.6

HBV profilaksi öyküsü 391 61.7

*Ortalama ± Standart sapma.

Tablo 3. Serolojik olarak pozitiflik oranlar›.

n %

HBsAg pozitif/anti-HBc pozitif 11 2

Anti-HBc pozitif/anti-HBs pozitif 77 14.6

Anti-HBc negatif/anti-HBs* 299 47.1

Anti-HCV pozitif 2 0.4

Anti-HAV 384 88.7

*10 IU/mL üstü değerler pozitif olarak alınmıştır.

Tablo 4. Daha önce profilaksi yap›lmas›na veya infeksiyon geçirmesine ra¤men antikor oluflmam›fl veya düflük düzeyde kalm›fl yüksek risk alt›ndaki personelde hepatit B profilaksi (IM-ID) öncesi ve sonras› oluflan anti-HBs antikor düzeyleri.

Anti-HBs ort ± SS*

Yöntem n Profilaksi öncesi Profilaksi sonrası

İntramusküler 13 19.08 ± 19.47 108.15 ± 133.53

İntradermal 11 1.18 ± 3.92 55.64 ± 51.15

*Ortalama ± Standart sapma.

(4)

Koruyucu düzeyde anti-HBs titresi olmayan, yük- sek risk alt›ndaki personelin 13’üne IM ve 11’ine ID profilaksi ile üç doz afl› uygulamas› tekrarlan- d›. Kontrol anti-HBs düzeyleri karfl›laflt›r›ld›¤›nda anti-HBs titre art›fllar› aras›nda anlaml› fark bulunmad› (p= 0.39) (Tablo 4). ID profilaksi yap›lanlar›n

%60’›nda enjeksiyon bölgesinde önce hiperpig- mentasyon, ard›ndan 5 x 5 mm’lik nodüler lezyon- lar geliﬂti ve yaklaﬂ›k üç ay sonra önce hiperpig- mentasyon, ard›ndan nodüler lezyon düzeldi.

Anti-HCV 542 kiﬂinin 2 (%0.4)’sinde pozitif bulundu. Anti-HCV pozitifli¤i aç›s›ndan meslek gruplar›

karfl›laflt›r›ld›¤›nda tetkik edilen kiflilerin say›s›- n›n az olmas› nedeniyle gruplar aras› de¤erlendir- me yap›lamad›. Serolojik sonuçlar toplu olarak Tablo 3’te görülmektedir.

TARTIﬁMA

Ülkemizde yap›lan çal›flmalarda yafla ve bölgeye göre de¤iflmekle birlikte, anti-HAV seroprevalans›

%67.1-100 aras›nda bildirilmifltir (7). Bizim çal›flmam›zda buldu¤umuz %88.7 pozitiflik toplumda benzer oranda bulunmufltur. Bunun nedeni, top- lumumuzda erken yaflta bu infeksiyona maruz ka- l›nmas›d›r. Yine de HAV infeksiyonu için sa¤l›k çal›- flanlar› e¤er seronegatif ise risk alt›ndad›r. Bundan dolay› seronegatif personelin saptan›p profilaksi yap›lmas›, ileri yaflta daha a¤›r bir klinik tabloya ne- den olan hepatit A’dan korunmada önemlidir.

HBV ve HCV taﬂ›y›c›l›k oranlar› ülkelere göre fark- l›l›k göstermekte; yaﬂ, sosyoekonomik durum ve meslek gruplar›na göre seroprevalans oranlar›

de¤iflmektedir. Sa¤l›k çal›flanlar› infekte kan ve vücut sekresyonlar› ile s›k temas etmelerinden dolay›, hepatit B ve C infeksiyonlar›na karfl› daha fazla mesleki risk alt›ndad›r.

Ülkemiz hepatit B aç›s›ndan orta düzeyde ende- misite bölgesinde olup, HBsAg pozitifli¤i %3.9- 12.5, anti-HBs pozitifli¤i %20-60 oran›ndad›r (1).

Sa¤l›k çal›flanlar›nda çeflitli çal›flmalarda HBsAg pozitifli¤i %1.6-13 (ortalama %5), anti-HBs pozitifli¤i ise %11.4-56 (%34.7) aras›nda bulunmufltur (1,3). Ülkemizde sa¤l›k personelinde HBV seroprevalans›n›n araflt›r›ld›¤› çal›flmalarda HBsAg ve anti-HBs pozitifliklerini s›ras›yla Köse ve arkadafllar› %2.4 ve %50.2, fiencan ve arkadafllar› %2 ve

%44.7, Berktafl ve arkadafllar› %2.5 ve %26.8, S›r- matel ve arkadafllar› %3.3 ve %45 olarak sapta- m›fllard›r (9-12). Çal›flmam›zda ise HBsAg ve anti- HBs pozitiflik oranlar› s›ras›yla %2.1 ve %47.1 saptanm›fl ve benzer çal›flmalardaki oranlarla uyumlu olarak bulunmufltur (Tablo 3).

HCV seroprevalans› birçok ülkede normal popü- lasyonda %0.2-2 aras›nda de¤iflmektedir (2). Ül- kemizde normal popülasyonda yap›lan seroprevalans çal›flmalar›nda anti-HCV oran› %0.2-1 ara- s›nda de¤iflmektedir (3-6). Sa¤l›k personelinde ise anti-HCV pozitifli¤ini araflt›ran çal›flmalarda Mutlu ve arkadafllar› %0.4, Yayl› ve arkadafllar›

%0.17, Özsoy ve arkadafllar› ise çal›flmam›z›n so- nuçlar›na benzer olarak %0.4 bulmufllard›r (13-15).

Sa¤l›k çal›flanlar›n›n HBV veya HCV ile infekte olma olas›l›¤›, görüldü¤ü gibi normal popülasyona göre anlaml› olarak yüksektir. Hepatit etkenleriy- le karfl›laflma daha çok kontamine i¤ne batmas›, kan ve vücut s›v›lar›n›n mukozalara temas› flek- linde olmaktad›r. Kontamine i¤ne batmas›nda in- feksiyonun bulafl riski; i¤nenin lümenli olup olma- mas›na, i¤ne ile aktar›lan kan miktar›na, kan›n içerdi¤i virüs yüküne ve yaran›n derinli¤ine ba¤l›

olarak de¤iflir. Bu yolla HCV bulafl riski %4-10, HBV bulafl riski ise %7-30 olarak bildirilmifltir (16). Çeflitli çal›flmalarda HBV infeksiyonunun yafl, meslek grubu, kiflinin 10 y›ldan uzun süre hastanede çal›flmas› ve seropozitivite ile iliflkili oldu¤u saptanm›fl, HBV infeksiyonu için hastanede çal›flman›n majör risk oldu¤u ve afl›lanman›n gereklili¤i vurgulanm›flt›r (17-18). Hepatit profilaksisinde IM veya ID uygulaman›n oluflturdu¤u koruyucu ba¤›fl›kl›¤›n benzer ve ID uygulaman›n daha ekonomik oldu¤unu bildiren çal›flmalar var- d›r (19). Ülkemizde okul öncesi çocuklarda ve in- fantlarda yap›lan bir çal›flmada, HBV infeksiyonu profilaksisinde IM ve ID uygulamalar karfl›laflt›r›l- m›fl, benzer etkinlik ve uygun maliyetinden dola- y› geliflmekte olan ülkelerde ID uygulaman›n IM uygulamaya alternatif olarak tercih edilebilece¤i belirtilmifltir (20). Hindistan’da hastane persone- line ID uygulama ile HBV profilaksisinin yap›ld›¤›

bir çal›flmada, ID profilaksisinin, uygulama ile afl›- ya ba¤l› yan etki gözlenmemesi, iyi tolere edilme- si, maliyetinin düflük olmas› ve yeterli koruyucu immün yan›t oluflturmas› nedeniyle özellikle geliflmekte olan ülkelerde hastane çal›flanlar›n›n profilaksisinde tercih edilebilece¤i belirtilmifltir (21). Karfl›laflt›rma aç›s›ndan olgu say›m›z az ol- makla birlikte, bizim çal›flmam›zda da her iki yön- tem aras›nda anti-HBs yan›t› oluflturma aç›s›ndan istatistiksel olarak fark bulunmad›. ID uygulama- n›n maliyetinin düflük olmas›, belirgin bir yan etki gözlememiz nedeniyle HBV profilaksisinde, IM uygulamaya alternatif olabilece¤ini düflünmekteyiz.

Personelden hastaya bulaﬂ aç›s›ndan standart tedbirlerin al›nmas›, invaziv iﬂlem yapan sa¤l›k

(5)

personelinin hepatit serolojisinin de¤erlendiril- mesi, HBsAg ve HBeAg, HBsAg ve HBV-DNA pozitiflerin ve anti-HCV ve HCV PCR pozitiflerin invaziv iﬂlemler yapmamas›n› öneren çal›ﬂmalar da bulunmaktad›r (22). Bu tür önlemlerin al›nd›¤›

hastanemizde infeksiyon kontrol komitesi taraf›n- dan bugüne kadar personelden hastaya bulaflm›fl herhangi bir olgu tespit edilmemifltir.

Sonuç olarak, tüm sa¤l›k personelinin viral hepatit göstergeleri araflt›r›lmal›d›r. Seronegatif tespit edilen personel infeksiyona aç›k grubu olufltur- makta ve hastane ortam›nda perkütan yolla yaralanma olas›l›¤› ve fark›nda olmadan hasta sekres- yon ve vücut s›v›lar›n›n derideki ufak çatlaklarla temas› sonucu infeksiyona yakalanma riski art- maktad›r. Bu nedenle tüm sa¤l›k personeli hepatit bulafl› konusunda e¤itilmeli, HBV seronegatif kifli- ler afl›lanmal›d›r. HBV profilaksisinde IM uygulamaya alternatif olarak ID uygulaman›n maliyet-etkinlik göz önünde bulunduruldu¤unda tercih edi- lebilir bir yöntem oldu¤unu düflünmekteyiz.

KAYNAKLAR

1. Taşyaran MA. HBV infeksiyonunun epidemiyoloji- si. K›l›çturgay K, Badur S (editörler). Viral Hepa- tit 2001. 1. Bask›. İstanbul: Viral Hepatitle Sava- ş›m Derneği, 2001: 121-8.

2. Ak›z H. Epidemiyoloji ve korunma. K›l›çturgay K, Ba- dur S (editörler). Viral Hepatit 2001. 1. Bask›. İstan- bul: Viral Hepatitle Savaş›m Derneği, 2001: 193-208.

3. M›st›k R, Bal›k İ. Türkiye’de viral hepatitlerin epi- demiyolojik analizi. K›l›çturgay K, Badur S (edi- törler). Viral Hepatit 2001. 1. Bask›. İstanbul: Vi- ral Hepatitle Savaş›m Derneği, 2001: 10-55.

4. Aslan G, Ulukangil M, Seyrek A. Şanl›urfa ilinde HBsAg, anti-HBs ve anti-HCV seroprevalans›. Vi- ral Hepatit Dergisi 2001; 3: 408-10.

5. Kölgelier S, Ertek M, Erol S, Taşyaran MA. Erzu- rum ve çevresinde hepatit C seroprevalans›. VI.

Ulusal Viral Hepatit Simpozyumu, 31 Ekim-2 Kas›m 2002, Program ve Özet Kitab›. Ankara, 2002: 54.

6. Kaçmaz B, Ankara ilinde hepatit B ve hepatit C in- feksiyonu seroprevalans›. Viral Hepatit Dergisi 2003; 8: 97-101.

7. Akbulut A. HAV infeksiyonu. K›l›çturgay K, Badur S (editörler). Viral Hepatit 2001. 1. Bask›. İstan- bul: Viral Hepatitle Savaş›m Derneği, 2001: 57-84.

8. Das HS, Sawant P, Shirhatti RG, et al. Efficacy of low dose intradermal hepatitis B vaccine: Result of a randomized trial among health care workers.

Trop Gastroenterol 2002; 23: 120-1.

9. Köse Ş, Sar›ca A, Çevik Çağlan F, Cüce M. Yüksek risk grubunda olan sağl›k çal›şanlar›nda viral he- patit A, B, C seroprevalans›. Viral Hepatit Dergisi 2003; 8: 152-4.

10. Şencan İ, Şahin İ, Kaya D, Bahtiyar Z. Yeni kuru- lan bir t›p fakültesi hastanesinde sağl›k çal›şanla- r›n›n hepatit B ve hepatit C seroprevalans›. Viral Hepatit Dergisi 2003; 8: 47-50.

11. Berktaş M, Dalk›l›ç AE, Yavuz MT ve ark. Y.Y.Ü. T›p Fakültesi Araşt›rma Hastanesi personelinde hepatit B seroprevalans›. Viral Hepatit Dergisi 1995; 1: 87-9.

12. S›rmatel F, Bozkurt A, Karataş M, Karaoğlu I.

Risk gruplar›nda hepatit B seroprevalans›. Viral Hepatit Dergisi 1997; 3: 118-20.

13. Mutlu B, Coşkunkan F, Tansel Ö ve ark. İzmit Devlet Hastanesinde hepatit B, C ve HIV-1 ve 2 se- roprevalans›. VIII. Türk Mikrobiyoloji ve Enfeksi- yon Hastal›klar› Kongresi, Kongre Kitab›. Antal- ya, 1997: 447.

14. Yayl› G, Benzonana NA, Çamursoy N ve ark. Kar- tal Eğitim ve Araşt›rma Hastanesi çal›şanlar›nda HBV, HCV, HIV serolojik göstergeleri. KLİMİK Dergisi 1994; 7: 82-4.

15. Özsoy MF, Öncul O, Çavuslu S, et al. Seropreva- lences of hepatitis B and C among health care workers in Turkey. J Viral Hepat 2003; 10: 150-6.

16. Bilgiç A, Özacar T. Hastane infeksiyonu yönüyle viral hepatitler. K›l›çturgay K, Badur S (editörler).

Viral Hepatit 2001. 1. Bask›. İstanbul: Viral Hepa- title Savaş›m Derneği, 2001: 394-405.

17. Thomas DL, Factor SH, Kelen GD, et al. Viral he- patitis in health care personnel at The Johns Hop- hins Hospital. The seroprevalence of and risk fac- tors for hepatitis B virus and hepatitis C virus in- fection. Arch Intern Med 1993; 153: 1705-12.

18. Ganju SA, Goel AJ. Prevalence of HBV and HCV infection among health care workers (HCWs).

Commun Dis 2000; 32: 228-30.

19. Heijtink RA, Knol RM, Schalm SW. Low-dose (2 mikrog) hepatitis B vaccination in medical students:

Comparable immunogenicity for intramuscular and intradermal routes. J Med Virol 1989; 27: 151-4.

20. Egemen A, Aksit S, Kurugöl Z, et al. Low-dose int- radermal versus intramuscular administration of recombinant hepatitis B vaccine: A comparison of immunogenicity in infants and preschool children.

Vaccine 1998; 16: 1511-5.

21. Elavia AJ, Marfatia SP, Banker DD. Immunization of hospital personel with low-dose intradermal he- patittis B vaccine. Vaccine 1994; 12: 87-90.

22. Mele A, Ippolito G, Craxi A, et al. Risk management of HBsAg or anti-HCV positive healthcare workers in hospital. Dig Liver Dis 2001; 33: 795-802.

YAZIﬁMA ADRES‹

Dr. Gülden ERSÖZ

Mersin Üniversitesi T›p Fakültesi Klinik Mikrobiyoloji ve

‹nfeksiyon Hastal›klar› Anabilim Dal›

MERS‹N